Soyqırımının Quba səhifəsi

“XIX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan xalqının başına gətirilən faciəli hadisələrin, demək olar ki, hamısında bədnam qonşularımız ermənilərin və onların havadarlarının xüsusi rolu olmuşdur. Onu da deyim ki, ermənilər xalqımıza qarşı törətdikləri bütün vəhşilikləri əvvəlcədən planlaşdıraraq həyata keçiriblər. Mən bütün bunları 1918-ci ilin hadisələrinin tədqiqatını aparan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının istintaq materiallarına istinadən deyirəm”.Bu sözləri Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin Quba filialının direktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Şirin Müzəffərov bizimlə söhbətində dedi.Onun sözlərinə görə, Qərbi Avropa və Rusiyada demokratik hərəkat və inqilabı yüksəlişlərin təsiri altında Cənubi Qafqaza köçürülmüş ermənilər artıq XIX əsrin 80-90-cı illərində siyasi cəhətdən təşkilatlanmağa başlayıblar: “1885-ci ildə ermənilərin Vyanada “Armenakan”, 1886-cı ildə Cenevrədə “Hnçaq”, 1890-cı ildə Tiflisdə yaratdıqları “Daşnaksütyun” terrorçu təşkilatlarının qarşılarına qoyduqları başlıca məqsəd üç dövlərin - Rusiya, Türkiyə və İranın ərazilərində yaşayan bütün erməniləri öz bayraqları altında birləşdirərək dənizdən-dənizə “Böyük Ermənistan” yaratmaq idi. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivində mühafizə olunan sənəd və materialların təhlili sayəsində belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, radikal terrorçuluq mövqeyi tutan bu partiyaların XIX əsrin axırlarından başlayaraq başqa xalqlara, xüsusilə türk soyundan olanlara qarşı törətdikləri qanlı cinayətlər, soyqırımlar öz dəst-xəttinə, qəddarlıq dərəcəsinə görə tarixdə bu qəbildən olan hadisələr sırasında xüsusi seçilir. Onların 1918-ci ildə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Quba qəzasında dinc əhaliyə qarşı törətdikləri vandalizm aktları məhz belə cinayətlərdən biri idi”. Daha sonra həmsöhbətimiz dedi: “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivində 1918-ci ildə ermənilərin Bakı quberniyasının Quba qəzasında törətdikləri dağıntı və qırğınların, soyqımının istintaqını aparmaq üçün Azərbaycan Xalq Cumhüriyyəti hökümətinin 1918-ci il iyulun 15-də təşkil etdiyi Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının beş cilddən ibarət istintaq sənədləri mühafizə olunur. Bu beş cilddən ibarət olan materiallar arasında zərərçəkənlərin və şahidlərin dindirilmə protokolları, Quba şəhərində ayrı-ayrı günlərdə yandırılmış və dağıdılmış evlərə və dükanlara baxış protokolları, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü Aleksandr Novatskinin və digər şəxslərin hazırladıqları məruzələr və sair vardır. Sənədlərə əsasən, “Daşnaksütyun” partiyasının ən qəddar üzvlərindən olan S. Şaumyan və G. Korqanovun başçılığı ilə erməni silahlı dəstələri dinc, əliyalın insanlara heç bir mərhəmət göstərmədən onların kütləvi surətdə qırğınını təşkil ediblər. Qırğınlar 1918-ci ilin may ayının 1-dən 10-dək davam etmişdir. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının Qubaya göndərdiyi Aleksandr Novatskinin tərtib etdiyi istintaq materiallarında şəhər rəisi Əlabbas bəy Əlibəyovun məlumatında göstərilir ki, erməni qulduru Amazapsın dəstələri tərəfindən dağıdılana qədər Quba şəhərində 20 minə yaxın əhali və 10 minə yaxın ev olmuşdur. Əlabbas bəy izahatında bildirir ki, mart ayında şəhərdəki ermənilər (o zaman orada məskunlaşan ermənilərin sayı 500 nəfərə yaxın imiş) özlərinin daşınan və daşınmaz əmlaklarını sataraq çıxıb getməyə başlayıblar. Bunun səbəbini soruşduqda A. Melikov və Bağdasarov deyiblər: “Sizinlə bizim aramızda nə isə gözlənilir. Ona görə komitə (“Daşnaksütyun”) bizi geri çağırır”.“Erməni daşnakları bu üsuldan dəfələrlə istifadə ediblər” sözləri ilə söhbətini davam etdirən Şirin müəllim bununla bağlı daha bir tarixi fakta müraciət etdi: “1988-ci il Sumqayıt hadisələrindən öncə də şəhərdə yaşayan ermənilər özlərinə mənsub olan əmlakı satmış, banklarda olan pullarını götürmüşdülər.Şirin müəllimin sözlərinə görə, Quba şəhərinin nüfuzlu şəxlərindən - Hacı İsmayıl Orucovun və şəhər rəisi Ə. Əlibəyovun verdikləri izahatlardan bəlli olur ki, əksəriyyəti daşnaklardan ibarət Bakı Kommunasının silahlı dəstələri ilk dəfə David Qolovaninin rəhbərliyi ilə Qubaya gələrkən burada Sovet hakimiyyəti quracaqlarını bildiriblər. Vəziyyətin gərgin olduğunu hiss edən şəhər əhalisi buna razılıq verib: “D. Qolovaninin dəstəsi Qubanı tərk etdikdən bir neçə gün sonra S. Şaumyanın göstərişi ilə Qriqori Korqanov daşnak Amazapsın komandanlığı altında 2 mindən artıq silahlı cəza dəstəsini Qubaya göndərir. 1918-ci il mayın 1-də 3 istiqamətdən şəhərə daxil olan Amazapsın dəstəsinin 4 top və 8 pulemyotu da var idi. Bu dəstə tərəfindən təkcə birinci gün şəhərin aşağı hissəsində 713, ikinci gün isə 1012 nəfər azərbaycanlı və orada yaşayan digər azsaylı xalqların nümayəndələri qətlə yetirilmişlər. Ə. Əlibəyov daha sonra qeyd edir ki, Amazaps şəhər məscidinin yanındakı meydana gələrək bildirib: “Mən əslən Ərzurumdanam. Uzun müddət türklərlə vuruşmuşam. Ermənilərin mənafelərinin müdafiəçisiyəm. Mən Sovet höküməti tərəfindən cəza dəstəsi ilə göndərilmişəm. Sizin müsibətiniz o vaxt başlayacaq ki, (o, əlini üzərində toplar dayanmış dağa tutaraq) mən sabah o dağa qalxacağam, şəhəri topa tutduracaq və yerlə-yeksan edəcəyəm”.Beləliklə, 10 gün ərzində Amazapsın rəhbərliyi altında erməni cəza dəstələri genişmiqyaslı soyqırımı törədirlər: Ə. Əlibəyovun məlumatına görə, 2 min nəfər öldürülür. Ölüləri dəfn edən molla isə qətlə yetirilənlərin sayının 2.800 nəfər olduğunu söyləyir. Amazapsın Qubaya doğru hərəkət edən erməni hərbi hissələri yolboyu Quba qəzası ərazisində 122 kəndi dağıtmış və yandırmış, imkan tapıb qaça bilməyən 60 nəfər kişi, qadın və uşağı qətlə yetirmiş, 53 kişinı yaralamışlar.Ə. Əlibəyovin izahatında diqqəti çəkən bir məqam da var. O bildirir ki, Qubada törədilən soyqırımı barədə Şaumyana məlumat verdikdə o, sevincini belə gizlətməyib və baş verənlərə haqq qazandırmağa çalışıb. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, təxmini hesablamalara görə, Amazapsın quldur dəstəsi tərəfindən təkcə Quba şəhərində 4 milyon rubl nağd pul, 4,5 milyon rubl dəyərində brilyant, qızıl, gümüş və digər qiymətli daş-qaş, 25 milyon rubl dəyərində xalça və digər ev əşyaları mənimsənilmişdir. Bundan əlavə, təkcə Quba şəhərində 105 ev və digər tikililər tamamilə yandırılaraq dağıdılması nəticəsində şəhər əhalisinə vurulmuş maddi zərər 100 milyon rubldan çox olmuşdur”.Şirin müəllim tarixi faktlara əsasən, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvü A. Novatskinin məruzəsində “cəza dəstəsinin” rəhbəri Amazasp, onun yaxın silahdaşları, eləcə də vaxtilə Quba şəhəri sakinləri olmuş və soyqırımında fəal iştirak etmiş ermənilər barədə cinayət işi qaldırmağın təklif olunduğunu söylədi: “Təəssüf ki, 1920-ci ildə bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra Amazaps kimi quldurbaşının və yüzlərlə erməni daşnaklarının törətdikləri cinayətlər cəzasız qaldı və minlərlə azərbaycanlının başına gələn faciələr arxivlərə atıldı. Bu yaraların üzü qaysaq bağlamamış 1988-ci ildən bəri arxalı köpəklər tərəfindən Azərbaycan xalqının başına yeni-yeni müsibətlər gətirildi, Xocalı kimi əsrin faciəsi törədildi, 20 % torpaqlarımız işğal edildi, bir milyona yaxın soydaşımız öz doğma torpaqlarında qaçqına, köçkünə çevrildi.Yalnız ölkəmiz müstəqilliyini qazandıqdan sonra faciələrimizi araşdırıb faktları geniş ictimaiyyətə təqdim edə bildik. Bu məsələdə xalqımızın ümümmilli lideri Heydər Əliyevin 26 mart 1998-ci il tarixli Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında Fərmanı mühüm rol oynadı. Xalqımız ümid edir ki, işğal altında olan torpaqlarımız Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin yeritdiyi siyasət nəticəsində tezliklə azad ediləcək, ölkənin ərazi bütövlüyü təmin ediləcək, şəhidlərimizin və soyqırımı qurbanlarının qisası düşməndən alınacaqdır”.“2007-ci ildə Quba şəhəri stadionunda tikinti məqsədi ilə aparılan qazıntılar zamanı təsadüfən aşkar edilmiş kütləvi məzarlıq 1918-ci ilin may ayında Qubanın müsəlman əhalisinin soyqırımına məruz qalmasının əyani sübutu kimi dünyaya nümayiş olundu” sözləri ilə söhbətinə yekun vuran Şirin müəllim bildirdi ki, soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 30 dekabr 2009-cu il tarixli Sərəncamı əsasında Quba şəhərində “Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi” inşa edilib. Onu da deyim ki, bu muzey-abidə yalnız Quba qırğınlarının deyil, ümumiyyətlə, ölkəmizin bütün ərazilərində soydaşlarımıza qarşı ermənilər tərəfindən törədilmiş faciələrin unudulmadığının və soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin əziz tutulduğunun bariz nümunəsidir.

Qvami Məhəbbətoğlu

İlki sahil.- 2018.- 20 mart.- S.29.