Dünya xalqlarının faşizm əsarətindən xilasında Bakı neftinin rolu

Azərbaycan SSR hökuməti Bakının havadan bombardman edilməsi və ya işğal ediləcəyi təqdirdə mədənlərin

ləğvi və bərpa işləri ilə bağlı qabaqcadan tədbirlər hazırlamışdı. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün Mərkəzi

Komissiya yaradılmış, hər bir mədəndə operativ qərargahlar, sex və sahələrdə isə obyekt komissiyaları təşkil

edilmişdi. Operativ ləğvetmə qrupları və obyekt komissiyaları quyuların və texnoloji qurğuların sıradançıxarılması tədbirlərini diqqətlə hazırlamışdılar. Quyuların ayrı-ayrı kateqoriyalarının sıradan çıxarılması üçün

ciddi növbə müəyyən edilmişdi. Xüsusən zəngin olan yataqları ən son məqamda sıradan çıxarmaqplanlaşdırılırdı ki, onlardan axıradək neft hasil etmək mümkün olsun.

1942-ci ilin yayında və payızında cəbhədə çox ağır vəziyyət yaranmışdı. Almanlar Volqaya yaxınlaşaraq,

Bakıdan cəbhəyə və sənaye mərkəzlərinə neft və neft məhsullarının daşındığı əsas dəmiryolu magistrallarını vəbirbaşa su yollarını kəsmişdilər. Bakı-Batumi neft kəməri sökülmüşdü. Krasnovodsk limanı isə böyük həcmdəneft məhsullarının, avadanlığın, yüklərin, habelə adamların qəbulu üçün zəif hazırlanmışdı. Almanlar Bakıneftinə can atırdılar və onlar Qafqazın astanasında idilər. Ölkənin neft bazası olan Bakı ağır vəziyyətdə idi.Hasil olunan nefti göndərməyə yer yox idi. Bütün metal çənlər və yeraltı anbarlar ağzınadək dolu idi. Yeniquyuların qazılmasını dayandırmaq, işləyən quyuları konservləşdirmək lazım gəlirdi. Ölkəyə isə getdikcə dahaçox neft lazım idi. Neftsiz nə döyüşmək, nə də qələbə çalmaq mümkün idi.Belə bir şəraitdə vəziyyətdən çıxmaq üçün qərara alınmışdı ki, neft hasil edilsin və boru kəməri ilə Qaraşəhərdəki neftayırma zavodlarına ötürülsün, orada neftdən yalnız benzin götürülərək qalıqları yenidənqaytarılsın və laylara vurulsun. Bu təklif əfsanəyə bənzəsə də, onu müdafiə edənlər tapıldı. Bu məqsədlə xüsusiquyu ayrılmış və onun vasitəsilə birbaşa neft layında saxlanmaq üçün ona yarım milyon ton benzin- siz neftvurulmuşdu. Qeyd etmək lazımdır ki, müharibədən sonra bu nefti yenidən təkrarən hasil etdilər.Bakıda isə təxliyəyə hazırlıq işlərinə başlanmışdı. 1942-ci ilin payızına qədər 764 quyu basdırılaraq ləğvolunmağa hazırlanmışdı və qazma avadanlığının 81 dəsti işçilərlə birgə Türkmənistana göndərilmişdi.Bakıdakıbir çox neft-maşınqayırma zavodları da ölkənin şərqinə köçürülmüşdü. Qalan müəssisələr isə hərbi sursatistehsal edirdi. 1943-cü ilədək Azərbaycan neft sənayesi yeni avadanlıq almadan işləyirdi. 1942-ci ilinoktyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə neft üzrə təxminən 11 min mütəxəssis və böyük miqdardaneft avadanlığı Bakıdan Tatarıstan, Başqırdıstan və Rusiyanın digər regionlarına göndərilmişdi və orada Bakıneftçilərinin və gətirilmiş avadanlığın köməyi ilə neft hasilatına başlanmışdı. 1941-ci illə müqayisədə 1942-ciildə neft sənayesinə kapital qoyuluşunun həcmi 5 dəfə, 1943-cü ildə isə 9 dəfə azalmışdı. Amma Bakı, köhnəquyuları bərpa və istismar edərək, heç bir çətinliyə baxmayaraq cəbhə bölgəsini neft və neft məhsulları ilə təminedirdi.

Neftçilər başlanmış müharibənin həm də neft uğrunda müharibə olduğunu aydın dərk edirdilər.

Mexanikləşdirilmiş ordunun neft məhsullarına - benzinə, mazuta, yağlara və digəyanacaq növlərinə tələbatıonların üzərinə böyük məsuliyyət qoyurdu. Ölkənin başlıca yanacaq mənbəyi olan neft Bakısı cəbhə qaydalarıilə işləməyə başlamışdı. Ağır sosial-iqtisadi şəraitdə, quyuların işləməsi üçün lazımi avadanlığın çatışmadığı birvəziyyətdə neftçilər çətinlikləri aradan qaldıraraq plan və öhdəliklərin yerinə yetirilməsini təmin edirdilər.

SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1942-ci il 6 fevral tarixli fərmanı ilə 500 neftçi SSRİ-nin orden və

medalları ilə təltif olunmuş, onlardan 41 nəfəri Lenin ordeninə layiq görülmüşdü. Elə həmin fərman ilə nefthasilatı üzrə hökumət tapşırıqlarını nümunəvi yerinə yetirdiklərinə görə “Lenin-neft” trestinin 11-ci mədəni və“Bibiheybət-neft” trestinin 4-cü mədəni Lenin ordeni ilə təltif edilmiş, “Lökbatan-neft” trestinin 4-cü mədəni“Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeninə layiq görülmüşdü.Lakin neft hasilatında əldə edilmiş səviyyə artıq 1942-ci ildə aşağı düşmüşdü. Bunun əsas səbəbiaşağıdakılar idi: bir çox neftçi-mütəxəssislərin cəbhəyə səfərbər edilməsi, qazma işlərinin məhdudlaşdırılması,neft-maşınqayırma zavodlarının müdafiə məhsulları buraxılışına keçirilməsi və onlardan bəzilərinin ölkəninşərq rayonlarına köçürülməsi, başqa şəhərlərdən göndərilən materialların həcminin kəskin şəkildə azalması,boruların bütün növlərinin, xüsusən də dövrləmə borularının, taxta-şalbanın, kompressorlar, traktorlar vəavtomaşınlar üçün ehtiyat hissələrinin göndərilməsinin, demək olar, tamamilə dayandırılması (burada qeydetmək yerinə düşər ki, “Azərneftkombinat” orduya 161 traktor, 1155 avtomaşın, 604 at vermişdi.) Bundanbaşqa, neft hasilatının aşağı düşməsinin mühüm səbəblərindən biri də yeni quyuların qazılmasınındayandırılması və istismar fondunun kəskin şəkildə azalması idi. Müharibə neft sənayesinə, o cümlədən

Azərbaycanın neft sənayesinə əsaslı vəsait qoyuluşunu çətinləşdirmiş və onun həcminin azalmasına səbəbolmuşdu.Amma yaranmış çətinliklərə baxmayaraq, Bakının neft trestləri, mədənləri, emal zavodları onların qarşısındaqoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün istehsalın yenidən qurulması sahəsində böyük işaparır və problemlərin aradan qaldırılması yollarını axtarırdılar.Yerin təkindəki neftin düzgün texnoloji istismar rejiminin müəyyən edilməsi sahəsində tədqiqatlar nefthasilatının artırılmasının mühüm şərti olmuşdu. Azərbaycan neftçiləri quyu fondları üzərində səylə çalışaraq,onların texnoloji rejimini yaxşılaşdıraraq mühüm nəticələr əldə edirdilər. Onlarca neftçi yüksək əməməhsuldarlığı nümunəsi göstərirdi.

Müharibə şəraiti neftçilərdən avadanlığa qayğı ilə yanaşmağı, texnikanın bütün imkanlarından tam istifadəetməyi tələb edirdi. Fəhlələrin, mühəndislərin və texniklərin yaradıcı təfəkkürü neft hasilatının daha da yüksəlişiyollarının axtarışına istiqamətlənmişdi. Quyuların fəaliyyətini təmin etmək üçün müntəzəm tədbirlər, onlarındebitinin yüksəldilməsi, hər şeydə ciddi qənaət hər bir neftçi, üçün qanuna çevrilmişdi. Alman qoşunları Volqa

çayı sahillərinə çıxdıqları üçün dünya təcrübəsində ilk dəfə neftlə dolu dəmir yolu çənləri üzdürülməklə BakıdanKrasnovodsk limanına (indiki Türkmənbaşı) çatdırılır, oradan isə dəmir yolu ilə Orta Asiyadan keçərək yenidənRusiya ərazisinə qaytarılırdı.Azərbaycan neftçiləri Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarlarını həyata keçirərək yeni uğurlar qazanmışdılar.Təkcə bunu demək kifayətdir ki, 1942-ci ildə bütün ölkədə hasil olunmuş 21900 min ton neftin 15719,5 min

tonunu (72%-ni) Bakı neftçiləri istehsal etmişdilər. Bu, həqiqətən neft və qələbə uğrunda Azərbaycanneftçilərinin qəhrəmanlıq mübarizəsi idi. Bakı neftçiləri döyüşən ordunun, ölkə sənayesinin, kənd təsərrüfatınınvə nəqliyyatın yağlarla, dizel və aviasiya yanacağı ilə fasiləsiz təchiz edilməsi üçün yeni imkanlar axtarıbtapırdılar. Müharibə illərində ön və arxa cəbhəyə göndərilmiş bütün neft məhsullarının 75,2 %-i Azərbaycanınneft sənayesinin payına düşmüşdü.Yaranmış hərbi şəraitdə hökumət ölkənin şərqində neft sənayesinin intensiv inkişafına xüsusi əhəmiyyətverərək, son dərəcə qısa bir müddətdə “İkinci Bakı” adı verilmiş rayonlarda - Başqırdıstanda, Kuybışev və Permvilayətlərində, Orta Asiya və Qazaxıstanda yeni neft mədənləri, neftayırma zavodları yaratmaq, Ukrayna vəQafqaz neft rayonlarının fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq dayandırılması üzündən baş vermiş itkilərin yerinidoldurmaq qərarını verdi.Yeri gəlmişkən, ölkənin ümumi neft hasilatında şərq rayonlarının rolu hələ müharibədən əvvəl artmağabaşlamışdı. Hələ o vaxt yeni neft regionlarının inkişafı üçün müəyyən işlər görülmüşdü. Beləi, hələ 1927-ciildə, I beşilliyin başlaması ilə ölkənin şərq rayonlarında ehtimal olunan neft yataqlarının istismarına maraqartmışdı. Ural-Volqa hövzəsində karbohidrogenlərin yer səthinə neftin nişanələri şəklində üzə çıxması çoxdanməlum idi. Çar Rusiyasında da Tatarıstan, Başqırdıstan və Samara vilayətlərində neft quyularının qazılmasına

cəhdlər olmuşdu, lakin nəticəsiz qalmışdı, ilk sənaye nefti burada 1929-cu ildə Yuxarı Çusovka adlanan yerdə

neft quyusu qazarkən təsadüfən alınmışdı. Lakin rayonda aparılan sonrakı qazma işləri göstərdi ki, neft bolluğubaxımından bu yerlər perspektivli deyillər. 1930-cu ildə İ.M. Qubkinin təşəbbüsü ilə Volqa-Ural hövzəsindəböyük bir ərazidə geniş neft axtarış-kəşfiyyat işlərinə başlanıldı və rayon “ikinci Bakı” adlandırıldı. SSRİ-ninəsas neft rayonlarının, xüsusən Bakı neft rayonunun inkişafına zərərli təsirinə baxmayaraq, “İkinci Bakı”nın neftrayonuna çevrilməsi üçün buraya çox böyük həcmdə qüvvə və vəsait yönəldilmişdi. “İkinci Вакı”nın əsasüstünlüyü yalnız onda idi ki, bu ərazi coğrafi-strateji baxımdan mühüm mövqedə idi, ölkənin bu bölgədəartmaqda olan sənaye potensialının neft məhsulları ilə təminatını yaxşılaşdıra və bütün Uzaq Şərqin buməhsullara olan tələbatını təmin edə bilərdi. Lakin müharibə ərəfəsində (1940-cı il) burada hasil edilən neftümumi hasilatın yalnız 6%-ni (1,9 mln ton) təşkil edirdi. Beləliklə, müharibədən əvvəlki dövrdə “İkinciВакı”nın inkişafına yönəldilmiş bütün səylər gözlənilən nəticəni vermədi, çünki kəşfiyyat işləri dayaz laylardaaparılırdı.Lakin 1942-ci ildə yaranmış vəziyyət bu planları misli görünməmiş sürətlə həyata keçirməyi tələb edirdi.Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakı neftçilərinə müraciət edərək, xam neft yataqlarının işlənilməsi, neft hasilatınınhər vasitə ilə sürətləndirilməsi üçün onları ayaq dəyməmiş perspektivli neft rayonlarına köçməyə çağırmışdı.Ölkə Bakı neftçilərinə ən böyük əmək qəhrəmanlığına qadir olan qvardiyaçılar kimi qiymət verir və rəğbətbəsləyirdi. Öz işlərinin şanlı ustaları, neft istehsalının komandirləri, yüksək ixtisaslı mühəndis-texniki işçilər,neft hasilatı və quyuların təmiri üzrə ustalar, öz peşəsinin vurğunu olan adamlar “təkərlər üzərində” idilər.Səfərin bütün xərcləri hökumət tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Gedənlər həm də hökumət hesabına isti paltar,ərzaq və pul ilə təmin olunurdular. Bakı limanından sərnişin gəmiləri və tankerlər adamları və avadanlığı özqoynuna alıb Krasnovodska üz tutur, orada isə onları qatarlar gözləyirdi. Bakıdan Şərqə fasiləsiz olaraq neft

avadanlığı, alət və mexanizmlər gedirdi. Bakıdan Krasnokamska tanınmış mütəxəssis Ə. Tağıyevin rəhbərliyiilə turbin qazması üzrə eksperimental kontor da yola düşmüşdü. Qeyri-adi sərt hava şəraitində bakılılar dərhalmaili qazma işlərinə başlayaraq, eyni zamanda turbobur konstruksiyasını və texnoloji prosesitəkmilləşdirmişdilər.Bakı neftçiləri son dərəcə qısa müddətdə “İkinci Bakı” rayonlarında kəşfiyyat, hasilat və emal işlərini hərvasitə ilə sürətləndirməyə başlamışdılar. 1944-1945-ci illərdə Uralda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Kuybışev (Samara) vilayətlərində və Türkmənistanda fontan vurmuş ilk quyuların kəşf olunub işlənməsində Bakıgeoloqlarının, qazmaçılarının və mühəndislərinin fədakar əməyi danılmaz idi.1941-1945-ci illər müharibəsi dövründə Azərbaycanın neft sənayesi əməkçiləri mühüm rol oynayırdılar.Onlar sovet qoşunlarının alman-faşist işğalçıları üzərində qələbəsinə həqiqətən əvəzsiz töhfə vermişdilər. Onlarmədənlərdə və neft emalı zavodlarında gecə-gündüz, bəzən də bir neçə gün dalbadal növbə çəkirdilər, lakin“mühərriklərin qam” olan Bakı yanacağı döyüşən orduya fasiləsiz göndərilirdi.1943-cü ilin axırında Bakı ətrafında təhlükə sovuşan zaman Bakı neft sənayesinin bərpası başlandı. Cəbhəxətti getdikcə Bakıdan uzaqlaşırdı. Artıq 1942-ci il dekabrın ortalarında Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakının neftmədənlərində qazma işlərinin bərpası barədə qərar vermişdi. 1943-cü ilin axırlarından etibarən qazma işləriintensivləşməyə başlamış, neft-kəşfiyyat işləri də bərpa edilmişdi. 1944-cü ilin son aylarında Bakının neftmaşınqayırma zavodları neft sənayesinin ehtiyaclarını, demək olar ki, tamamilə ödəyirdi. İndiki Suraxanı,Binəqədi, Bibiheybət və Qaradağ rayonlarında dörd yeni qazma kontorunun təşkil edilməsi qərara alınmışdı. İlkvaxtlar avadanlığı, demək olar, hissə-hissə əldə edirdilər, sonralar az miqdarda olsa da, ABŞ-dan avadanlıqgətirilmişdi. Lazım olan kadrları veteranlar və təqaüdçülər, habelə cəbhədən qayıdan əlillər sırasından seçirdilər.Qazmaçıları və köməkçiləri isə qadınlar, qızlar və yeniyetmələr əvəz edirdi. Belə bir şəraitdə müharibədənəvvəlki istismar-qazma işinin səviyyəsinin tez bir zamanda bərpa olunmasını gözləmək çətin idi. Buna görə də,Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə minlərlə gənc, ordu sıralarına çağırışdan azad edilərək neft sənayesinəgöndərilmişdi. Sonralar onların sırasından Sosialist Əməyi Qəhrəmanları Qurban Abbasov, Musa Bayramov,

Yusif Fərzəliyev, Məmməd Qəmbərov, Qaraş Əmirov, Məmməd Dünyamalıyev və başqaları kimi məşhur neft,

qazma, tikinti və təmir ustaları yetişmişdi. Dövlət Müdafiə Komitəsi həmçinin yüksək ixtisaslı neft

mütəxəssislərinin ordu sıralarından vaxtından əvvəl tərxis olunması barədə də qərar qəbul etmişdi. Müalicəsibaşa çatmış neftçi əsgərlər qospitaldan birbaşa zərbəçi neft cəbhəsinə göndərilirdilər.Lakin görülən bütün tədbirlərə baxmayaraq, avadanlıq və alətlərin çatışmaması üzündən vəziyyətiyaxşılaşdırmaq mümkün olmurdu. Dörd mindən çox ləğv edilmiş və dayandırılmış quyunu bərpa etmək üçüntexnikaya ehtiyac var idi. Bakının neft mədənlərində hasilatın səviyyəsi aşağı düşməkdə idi. Belə bir vəziyyətdərespublika hökuməti kəşfiyyat məqsədilə qazma işlərinin, neft hasilatı və emalının həcminin artırılması uğrundaneftçilərin mübarizəsinə başçılıq edirdi. Maşınqayırma zavodları bütün sutka ərzində işləyərək müxtəlif neft

avadanlığı və alətləri - bucurqadlar, rotorlar, nasoslar, baltalar və s. hazırlayırdılar.Göründüyü kimi, müharibənin yaratdığı bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Bakı neftçilərinin əsl şücaətinəticəsində həm cəbhə, həm hərbi sənaye, həm də ölkə iqtisadiyyatı neft və neft məhsulları ilə lazımi qədərtəmin olunmuşdu. Azərbaycan neft sənayesi 1941-45-ci illər müharibəsi dövründə İttifaq fonduna 75,2 milyonton xam neft (bu ittifaqda istehsal olunan neftin 75%-i idi- C.B.) və onun emalından 22 milyon ton müxtəlifçeşidli neft məhsulları vermişdi. Cəsarətlə demək olar ki, Bakı nefti və onu hasil edən şanlı Azərbaycanneftçilərinin fədakar əməyi alman faşizmi üzərində qələbə çalınmasında və dünyanın bu böyük fəlakətdənqurtuluşunda ən mühüm amillərdən biri oldu

Cəbi Bəhramov

İki sahil.-2019.-5 aprel.-S.-3.