Pedaqoq –Alim,
ictimai xadim
Əməkdar
elm xadimi, professor Nizami Manaf oğlu Xudiyevin yaşının
üstünə yaş gəlir,70 yaşı tamam olur. Nizami
müəllim maarifimizin tarixində mühüm rolu olan Azərbaycan
Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) yetirməsidir.
O,1966-cı ildə bu ali məktəb ocağının
filoloji fakültəsinə daxil olmuşdur. Təhsil
illərində həm dərs əlaçısı kimi
müəllimlərinin sevimlisi olmuş, Nizami Gəncəvi
təqaüdü ilə oxumuş, həm də universitetin
ictimai təşkilatlarında öz qabiliyyəti
ilə fərqlənmişdir. O,hələ
tələbə vaxtı ümidveren gənc kadr kimi
ustadı,əziz müəllimi, görkəmli elm xadimi
professor Ə.Dəmirçizadənin diqqətini cəlb
etmişdi.Pedaqoji universiteti fərqlənmə diplomu
ilə başa vuran Nizami müəllim Elmi Şuranın
qərarı ilə universitetdə saxlanmış,
Ə.Dəmirçizadənin rəhbər olduğu
Azərbaycan dilçiliyi kafedrasına müəllim təyin
edilmişdir. Bildiyimiz kimi, Əbdüləzəl
müəllim görkəmli dilçi-türkoloq
Bəkir Çobanzadənin Azərbaycanda yetirdiyi
üç-dörd tanınmış alimdən biri
olmuşdur.
Ə.Dəmirçizadə
məktəbinin tanınmış yetirmələrindən biri
də bu gün filologiyamızın,xüsusilə
dilçiliyimizin cəfakeşlərindən biri kimi
tanınan professor Nizami Xudiyevdir.Nizami müəllim
sələfinə layiq alim kimi yetişdi. Professorun
rəhbərliyi altında namizədlik və doktorluq
dissertasiyası yazdı. Bu tanınmış alim dilçiliyimizdə
daha çox öyrənilməyə ehtiyac olan ədəbi
dil problemi ilə məşğul olur. Təxminən
əlli ilə yaxındır ki, elm və maarifimizin
inkişafında yorulmadan külüng vuran Nizami
müəllim bu gün öz müəlliminin estafetini layiqli
şəkildə davam etdirir, ADPU-nun “Azərbaycan
dilçiliyi” kafedrasına başçılıq edir,
həmin fənni tədris edir, gənc kadrların
yetişməsində əzmlə
çalışır. Nizami müəllimin filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası “Abdulla
Şaiqin dili”(1978) adlanırdı. Məlumdur
ki,yazıçı və dil problemi ədəbi dil tariximizin
mühüm bir sahəsini təşkil edir. Bu baxımdan Nizami müəllimin bu dissertasiyası
Azərbaycan dilçiliyi tarixinin, ədəbi dil tarixinin
inkişafı üçün layiqli bir xidmətdir.N.Xudiyev
bundan sonra çox sevdiyi müəllimi
Dəmirçizadənin başladığı,amma
ömür vəfa etmədiyi
üçün bitirə bilmədiyi
(Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan ədəbi dili
tarixi “dərsliyi
ancaq ölümündən sonra işıq
üzü gördü) dil tarixi və ədəbi dil tarixi
məsələlərinin tədqiqi ilə daha
dərindən məşğul olmağa
başladı. Nizami müəllim 1990-cı ildə
“Azərbaycan ədəbi dili tarixi” mövzusunda doktorluq
dissertasiyasını uğurla müdafiə etdi. Bu
tədqiqat işi 1995-ci ildə kitab
şəklində nəşr olundu. Sonralar ehtiyaca görə
onun yeni nəşrləri meydana gəldi. Elə Nizami
müəllimin 14 cilddən ibarət olan “Seçilmiş
əsərləri”nin birinci cildini də (2012) bu monumental
tədqiqat işi təşkil edir. Elm
adamlarının təqdirlə qarşıladığı
bu əsərdə xalqın tarixi ilə dili
vəhdətdə araşdırılır.Alimin bu
kitabı xalqın qədim tarixini elmi-linqvistik və tarixi
materiallar işığında obyektiv şəkildə
şərh edən kompleks bir əsər kimi diqqəti
cəlb edir.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək
ki, Azərbaycan xalqının və dilinin soykökü
məsələləri böyük elmi və ideoloji
mahiyyət daşıdığından müəllif tədqiqatlarını
ümumiləşdirib doktorluq dissertasiyası
müdafiəsindən xeyli əvvəl həmin mövzunu
ayrıca olaraq tədqiq
etmiş və “Azərbaycan ədəbi dilinin
təşəkkülü” adı ilə nəşr
etdirmişdir. “Azərbaycan ədəbi
dili” adlı əsərin əvvəlkilərdən əsas
fərqli cəhəti ondan ibarətdir ki, o, ədəbi
dilimizin tarixini daha qədimdən başlayıb XX
əsrin II yarısına qədər , yəni bütöv
halda davam etdiribdir.N.Xudiyev öz sələfindən bir az
fərqli dövrləşmə üzrə
tədqiqat aparmışdır:1.Təşəkkül
dövrü.2.Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili
əsasında formalaşması və inkişafı
dövrü.3.Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil
əsasında formalaşması və inkişafı
dövrü.
Bu araşdırmasında
müəllif ədəbi dilimizin
təşəkkülünün başlanmasına
qədər Azərbaycan türk dilinin müxtəlif
mərhələlərdən keçib gəldiyini
şərh etdikdən sonra bu təşəkkülün
başlanmasını və gedişini izləyir.O,həmin dövrə aid faktik dil
materiallarına, elmi mənbələrə əsaslanır
və bütün bunları ümumiləşdirərək
nəticələrini irəli sürür. Müəllifin
nəticələri bundan ibarətdir ki,1.Ümumxalq
Azərbaycan ədəbi dili III-VI əsrlərdə
formalaşmışdır.2.Azərbaycan ədəbi dili
ümumxalq dilinin formalaşmasından dərhal sonra
müəyyənləşməyə başlamış,IX-XI
əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin
təşəkkülü başa çatmışdır.N.Xudiyev əsərin ikinci fəslini “Azərbaycan
ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında
formalaşması və inkişafı dövrü”
adlandırır və bunu XIII-XVII əsrlərə,
ədəbi dilimizin milli dil əsasında formalaşmağa
başlamasını isə XVII əsrə aid
edir.Beləliklə,alim ədəbi dilimizin ən qədim dövrlərdən
XX əsrin son rübünə qədər keçdiyi tarixi
inkişaf yolunu mərhələ-mərhələ tədqiq
etmiş və dəyərli bir tədqiqat əsəri
ərsəyə gətirmişdir.
Professor
N.Xudiyevin Azərbaycan ədəbi dilinin tarixinə
həsr etdiyi əsərlərdən biri də 336
səhifəlik “Xalqın tarixi haqqı:dilimiz,
varlığımız”(2004) əsəridir. Bu kitabda
müəllif ədəbi dilimizin tarixi ilə
bağlı əvvəlki əsərlərindəki
fakt və qənaətləri, problemləri daha da inkişaf
etdirmiş və dərinləşdirmişdir. Müəllif
tədqiqat sonucunda gəldiyi nəticə və
qənaətlər diqqəti cəlb edir:”Azərbaycan
ədəbi dili Azərbaycan ümumxalq dili əsasında
və kifayət qədər mürəkkəb etnolinqvistik
proseslərin nəticəsi kimi təşəkkül
tapmışdır”.Və ya başqa bir
maraqlı mülahizə:”Ədəbi dil tarixi dil
tarixi ilə eyni dövrə təsadüf etmir,o,dilin
müəyyən inkişaf mərhələsində
özünü təzahür etdirir”.
Amma bu bir həqiqətdir ki, ədəbi
dil tarixi dil tarixi ilə vəhdət təşkil edir və
bu məfhumlar bir-birini tamamlayır.Elə
professor N.Xudiyevin 600 səhifəlik “Qədim türk
yazılı abidələrinin dili” dərslik-monoqrfiyası da
Azərbaycan dili hadisəsinin, anlayışının
qaynaqlarını öyrənmək
baxımından böyük elmi əhəmiyyət
daşıyır. Qədim türk yazılı
abidələri türk xalqlarının milli
düşüncə tərzini, mənəvi dünyasını
və zəngin dil tarixini əks etdirən
möhtəşəm sənət
nümunələridir. Azərbaycan və
digər türk dillərinin tarixi inkişaf
istiqamətləri, fonetik, leksik və qrammatik
kateqoriyaların yaranması və formalaşması
bu yazılar əsasında müəyyənləşir.
Çağdaş türk xalqlarının ədəbiyyat
və mədəniyyətlərinin əsasında qədim
türk mədəniyyəti dayanır. Buna görə
də qədim türk abidələrinin öyrənilməsi,
nəşri, ali məktəblərdə tədrisi
türkün tarixinin, mədəniyyətinin,yazısının
öyrənilməsi istiqamətində mühüm
tələbdir. Nizami müəllimin bu dərsliyi
əvvəlkilərdən əsaslı şəkildə
fərqlənir. Belə ki, 9 fəsildən
ibarət olan bu irihəcmli dərslikdə təkcə göy
türk və qədim uyğur abidələri deyil,fənnin
proqramına uyğun olaraq XI əsr və orta dövr
ümumtürk abidələri də əhatə edilmişdir. Alimin uzun illər tədris prosesində əldə
etdiyi təcrübələr əsasında dərsliyə qədim
türklərin istifadə etdiyi əlifba sistemlərindən
nümunələr, fənnə aid sual və
tapşırıqlar və geniş həcmli qədim türk
lüğəti daxil edilmişdir. Söykökümüzə,
qədim türk mədəniyyətinə, dilinə aid ilk
ümumiləşdirilmiş dərslik-monoqrafiya olan bu
əsər 4 il bundan əvvəl nəşr olunmasına
baxmayaraq,tələbat çox olduğundan onu əldə
etmək müşkül məsələyə
çevrilmiş, artıq yeni nəşrinə ehtiyac
yaranmışdır. Professorun bu əsəri
tələbə, magistr, mütəxəssislər
üçün dəyərli bir töhfədir.
Professor Nizami Xudiyev peşəsini,sənətini
sevən, müəllimliyi ilə fəxr edən
pedaqoqdur.Təsadüfi deyildir ki, o,indiki ADPU-da 50 ilə
yaxındır ki çalışır və 1994-1996-cı
illərdə bu qədim təhsil ocağının rektoru
olmuşdur.Bu gün də həmin ali məktəbdə Azərbaycan dilçiliyi kafedrasına
başçılıq edir, dərs deyir, öz
sənətini gənclərə sevdirir.
Yaradıcı,zəhmətkeş pedaqoq, elm adamı olan Nizami
Xudiyev 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə
deputat seçilmişdir. Nizami müəllimin millət vəkilliyi 3 çağırış(I,II,III) dalbadal davam
etmişdir. Nizami müəllim 1996-cı ildə Azərbaycan
radioteleviziya şirkətinin sədri təyin olunmuş,bu vəzifəni 10 ilə yaxın davam
etdirmişdir. Televiziyadakı iş təcrübəsi və
müşahidələr alimə televiziya dili haqqında
ümumiləşdirici əsər yazmaq üçün xeyli
material vermişdir. Müəllif bu materiallar
üzərində uzun illər araşdırma işi apararaq
dilçiliyimiz üçün çox maraqlı bir
monoqrafik tədqiqat əsəri ərsəyə
gətirmişdir.Həmin kitab belə adlanır:”Radio,televiziya və ədəbi dil”.Bu
əsər müəllifin 650 səhifədən ibarət olan
“Seçilmiş əsərləri”nin III cildində
verilmişdir.Bu cildin təxminən 300 səhifəsində
sırf radio və televizayada dil probleminin nəzəri və
təcrübi məsələlərindən bəhs
edilir. Onu da qeyd edək ki,şifahi nitqlə
bağlı Nizami müəllimdən əvvəl həmin
sahəyə aid bir neçə kiçik həcmli
əsərlər nəşr olunsa da, bu əsərlər nitq
mədəniyyətimizin inkişafı üçün
yetərli sayıla bilməzdi. Müəllifin bu
əsəri bir neçə baxımdan diqqəti cəlb
edir.Burada, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan
xalqının mədəni tərəqqisində mühüm
rol oynayan radio və televiziyanın yaranma tarixi, inkişaf yolları sənədlər əsasında
ətraflı şəkildə
araşdırılmışdır. Bu qiymətli
əsərdə son dövrlərdəki bir sıra populyar
verilişlər,eləcə də
tamaşaçı və dinləyicilərin marağına
səbəb olan proqramlar haqqında məlumat verilir, həm
də bu ekran və efir məhsullarının dil
xüsusiyyətlərindən söz açılır.
Qeyd etmək
lazımdır ki, müasir ədəbi dilimizin
inkişafında,onun lüğət
tərkibinin zənginləşməsində, mövcud
qarammatik normaların daha cilalanmasında televiya və radio
çox önəmli faktordur. Sosial həyatımızın
müxtəlif sahələrini öz ifadə vasitələri,ilk növbədə söz və
təsvirlərlə əks etdirən teleradioda dilimizin ictimai
funksiyası daha da genişlənir,burada bir sıra dil
hadisələri özünü büruzə verir. Professor N.Xudiyev həmin dil hadisələrindən
çıxış edərək elmimiz üçün yeni
və əhəmiyyətli olan elmi mülahizələr
söyləyir. Müəllifin də
göstərdiyi kimi,dildə gedən
dəyişmələr insanların fəaliyyəti ilə
bağlı olduğu üçün mürəkkəb
proseslərdir. Bu proseslərin geniş şəkildə
tədqiqi teleradio dilinin,burada səslənən
şifahi nitqin ən nümunəvi danışıq
səviyyəsinə qaldırılması prosesinin
araşdırılması bu gün dilçilərimiz
qarşısında duran ən mühüm
vəzifələrdən biridir.
Məhz bu baxımdam
müəllifin “Radio,televiziya və
ədəbi dil” əsəri kütləvi informasiya
vasitələrinin ən inkişaf etmiş qolu olan teleradio
jurnalistikasının, ekran və efirin dil
məsələlərinin öyrənilməsi
baxımından elm və mədəniyyətimiz
üçün dəyərli bir töhfədir.
Nizami Xudiyev Heydər
Əliyev irsinin ayrı-ayrı məsələlərini
tədqiq edən, işıqlandıran dəyərli
əsərlər qələmə almışdır. Müəllifin bu
mövzuda qələmə aldığı
əsərləri onun “Seçilmiş əsərləri”nin X cilidində (2013) yer
almışdır. Bu cilddə verilmiş
qiymətli tədqiqat əsərlərindən biri “Heydər
Əliyev və Azərbaycan dili” monoqrafiyasıdır. Bu
əsər mədəniyyətimiz, dövlətçiliyimiz və
dünya siyasəti tarixində fenomen
şəxsiyyət olaraq əbədi yaşayan ulu
öndər Heydər Əliyevin dilçilik
görüşlərinin araşdırılması
sahəsində ilk təcrübə, ilk
təşəbbüs olmuş və ilk dəfə 1997-ci
ildə kitab şəklində nəşr edilmişdir. “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”
kitabında alim dövrümüzün ictimai-siyasi natiqlik
məktəbi sayılan Ümummilli Liderin mükəmməl
natiq obrazını təbii və canlı boyalarla
yaratmışdır. Əsər
tək dilçiliyimizdə deyil, mədəniyyətimizin
tarixində mühüm hadisədir. Nizami Xudiyev Ulu
Öndər haqqında belə yazır: “Xalqın
böyük lideri, nəhəng siyasətçi Heydər
Əliyevin müasiri olmaq mənə də nəsib olub. Onun
müasiri olub ondan öyrənmək özü bir
xoşbəxtlikdir.Mən bu gün fəxrlə deyirəm ki,
Heydər Əliyev dövrünün yetirməsiyəm,onun zəmanəsinin övladıyam,onun
liderlik məktəbində dərs almışam”.
Məlumdur ki, Sovet
hakimiyyəti böyük Azərbaycan xalqının
varlığının əsas atributlarından biri kimi qədim kökləri olan dilimizi
inkar edir, onun rəsmi ünsiyyət vasitəsi kimi
inkişafına hər vasitə ilə mane olurdu. Belə
bir şəraitdə Ulu
Öndər Sovet dövlət nümayəndəsi olsa da,
qorxmadan öz milli kimliyinə, ana dilimizə sahib
çıxdı, onun qorunub saxlanması, inkişafı
üçün var qüvvəsi ilə çalışdı,
onun Azərbaycan Konstitusiyasında əks olunmasına nail oldu,
bu sahədə çox mühüm işlər gördü.
Eyni zamanda, o, danışıq sayəsində
müstəqillik dövründə dilimiz
dövlət siyasətinin əsas tərkib hissəsinə
çevrildi. Bütün bu məsələlər Nizami
müəllimin kitabında faktlar əsasında
hərtərəfli şəkildə tədqiq
edilmişdir.Kitabda dilimizin funksional məsələlərinin
inkişafında və onun tədrisi məsələlərinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində
Ulu Öndərin həyata keçirdiyi tədbirlər
geniş şəkildə
işıqlandırılmışdır. Kitabın
böyük bir hissəsi Ulu Öndərin nitq
mədəniyyəti və natiqlik məharətinin
tədqiqinə həsr olunmuşdur. Bu qiymətli
əsər layiqli bir mənbə
kimi bu gün də tədqiqatçıların tez-tez
müraciət etdiyi kitabdır.
Nizami
müəllimin tədqiqat dairəsi çox genişdir. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil
məsələləri,Azərbaycan mədəniyyəti
tarixində Cavad Heyət möcuzəsi mövzuları
da bu görkəmli alimin yaradıcılığında
özünəməxsus yer tutur və həmin
məsələlər onun “Seçilmiş
əsərlər” çox cildliyinin IX cildində
verilmişdir.
Ümumiyyətlə, müstəqil
Azərbaycanın elmi və pedaqoji fikrinin,
dövlətçiliyinin inkişafında Əməkdar elm
xadimi, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər
Birliklərinin üzvü, ADPU-nun “Azərbaycan dilçiliyi”
kafedrasının müdiri, professor Nizami Xudiyevin də öz
payı vardır.
Görkəmli
pedaqoq-alim və ictimai xadim Nizami Xudiyevi 70 illik yubileyi
münasibətilə dostu, həmkarları,
ümumiyyətlə, Azərbaycan ziyalıları adından
təbrik edir, ona cansağlığı, pedaqoji və elmi
fəaliyyətində böyük yaradıcılıq
uğurları arzulayıram.
Əbülfəz Quliyev AMEA-nın
müxbir üzvü
İki
sahil.- 2019.- 19 mart.- S.16