Əliqulu Qəmküsar irsi və dil problemi

Naxçıvan ədəbi mühitinin öyrənilməsi bu günümüz üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ulu öndərimiz Heydər Əliyevin böyük vətəndaşlıq qayğısı ilə əhatə etdiyi milli-mənəvi dəyərlərimizin aktuallıq qazanması mənəvi sərvətimiz olan ədəbiyyatımızın da araşdırılması zərurətini ortaya çıxarmışdır. Naxçıvan ədəbi xəzinəsinin araşdırılması bu gün üçün də böyük ehtiyac duyulan və aktuallıq qazanan vacib məsələlərdəndir. Naxçıvanda mövcud olan dövlət və dövlət tipli qurumların olması etibarilə ictimai fikir, elm mədəniyyət, ədəbiyyat, maarifçilik geniş şəkildə inkişaf tapmış, Naxçıvan elmi ədəbi mühiti Azərbaycana və uzun bir tarixi mərhələdə Yaxın Şərqə böyük elmi-ədəbi simalar, görkəmli ictimai xadimlər bəxş etmişdir. Belə ədəbi şəxsiyyətlərdən biri də Əliqulu Qəmküsardır. XX əsrin və Yaxın Şərqin ən böyük simalarından olan, böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadə məktəbinin ən dəyərli nümayəndələrindən biri, Mirzə Cəlil gülüşünə, Mirzə Cəlil dünyasına sədaqətini nümayiş etdirən Əliqulu Qəmküsar (1880-1919) zəhmətkeş, əməksevər, xalqla dost, yaltaq, ikiüzlü, saxtakar, dinsiz-imansız “ruhanilər”ə qarşı amansız, milləti savadsızlığa sürükləyən, göz açmağa qoymayan, Çar Rusiyasının əlində fiqura çevrilən yerli məmurlarla - maşalarla düşmən idi. Ən ali məqsədləri xalqı cəhalətdə saxlamaq istəyənlərə qarşı mübarizədə fikir və əməl birliyi nümayiş etdirən ustad Cəlil Məmmədquluzadə onun haqqında yazırdı: “Şair Əliqulu Qəmküsar bizim məxsusi qələm yoldaşımızdır, belə ki, “Molla Nəsrəddin”in 3-cü ilindən, yəni 1908-ci sənədən başlayaraq, Qəmküsarın mənzum və mənsur əsərlərinə, məqalə və şeirlərinə rast gəlmək olar”.

Əliqulu Nəcəfovun “Qəmküsar” təxəllüsü altındakı satirik yöndə təqdimatı standard çərçivədə deyil, müxtəlif formatlarda, amma eyni amala xidmət etməkdədir. Onun silahı satirik ruhlu qələmidir. O, təbiət lövhələrini vəsf edib, poetik şeirlər yazan duyğu yüklü şair yox, zəmanəsinin eybəcərliklərini hədəf seçən mübariz, mütərəqqi fikirli satirik şairdir.

Azərbaycan satirası və publisistikasında xüsusi mövqeyi olan Əliqulu Qəmküsarın əsərlərinin dilinin ahəngdarlığı, axıcılığı, ifadə tərzinin asanlılığı, musiqililiyi diqqətəlayiqdir. O, canlı xalq dili ahəngdarlığından bəhrələnməklə ədəbi dilimizi yeni-yeni söz və ifadələrlə, leksik-semantik vahidlərlə zənginləşdirməyə xidmət etmişdir.

Ədibin satirik əsərlərində onun öz dilinə xas olan sinonim, omonim və antonimlər silsiləsinə təsadüf edilir ki, belə leksik-semantik ifadələr öz üslubi imkanları ilə poetik dilimizi zənginləşdirir.

Görkəmli satirik ədib satirik janrın dili üçün xarakterik olmayan bədii ifadə və təsvir vasitələrindən ara-sıra istifadə etməklə yazılarının təsir gücünü dəfələrlə artırır, bu minvalla da oxucunu oxumağa və oxuya-oxuya düşünməyə vadar edir. Onun satirasının dili səslərin ardıcıl düzümü, səsləşməsi, sözlərin məna tutumu, morfemlərin sırası, sözlərin birləşməsi və sıralanması baxımından zəngindir. Yüksək pafos, hiss-həyacan ifadə edən sözlərdən, söz birləşmələrindən istifadə, təkrarlara meyil və s. Əliqulu Qəmküsar dilinin keyfiyyətini müəyyənləşdirən əsas əlamətlərdir.

Döyüşürlər, söyüşürlər, küsüşürlər yenə də,

Naxçıvan mollaları bəhsi-zəkat üstündə -

şeirindəki həmcins üzvlərin ardıcıllığı misranın bədii və satirik gücünü artırır.

Bir tərəfi müstəqim mənaya malik, digər tərəfi təhrif olunmuş mürəkkəb sözlər onun şeir dilində ağırlıq yaratmır, əksinə şirinlik, xalq danışıq ruhu, sadəlik, loruluq gətirir: “Kəblə İmamverdi, neçə vaxtdır Məşədi Orucəli heç görükmür, bir ayrı yerə-merə getməyiblər ki? “

və yaxud

Bir para axmaq-uxmaq çünkü qılıblar bikar,

Pəs indi neyləsinlər onunçun yazıllar əşar.

Ədib ənənəvi poeziyanın nəsihətnamə, fəxriyyə, müraciətnamə, şikayətnamə kimi janrlarından satirikcəsinə istifadə edərək sadəcə zəmanəni güzgüdə göstərmək məqsədini önə çəkir. Satirik mənin amalına zidd məsləhət verməklə özünü ifşa etmə üsulu satirik janrından bacarıqla istifadə Qəmküsar yaradıcılığının mollanəsrəddinçi üslubunu müəyyən edir:

Yorğanı ört üstünə, get xorneyi-xabə,

Dünyaya cəhət salma özün rəncü itabə

Bu cifə üçün kəndini oxşatma kilabə

Fanidi bu dünya, vəli rizvan ələ düşməz.

“Ənəsiri-ərbəə” felyetonunda “Cənab şeyx buyurdu ki, bədəndə ənasirimiz dörddü, habelə də gərək övrətimiz də gərək dörd ola” istehza, kinayə və mübaliğə ilə ağlamalı və üzülməli məqamlarda lağaqoyma, ələsalma ilə fikrlərini ifadə edir.

Satirikdən tələb olunan hazırcavablıq onun satiralarının üstün keyfiyyətlərindəndir. Özünün satirik suallarına verdiyi gülməli cavablar da elə eyni poetik ölçüdədir. Bunun bariz örnəyini “Sual -cavab” şeirində izləyirik.

Estetika nəzəriyyəçiləri komizmin bədii ifadə vasitələri sırasına bədii şişirtmə, mənfi tiplərin öz-özlərini və bir-birlərini ifşa etmələrini, satirik tiplərin heyvan və əşyalar ilə müqayisəsini, komik təzad, dil ünsürləri ilə komik-gülünc vəziyyətlərinin yaradılması üsullarını qeyd edirlər. Bu yazılanlarla məhdudlaşmayan satirik ədibin yaradıcılıq vasitələri gördüyü eybəcərlikləri komizmin bütün üsullarından istifadə etməklə ifşa üsulu kifayət qədərdir.

Dünyada gedən inkişaf prosesindən geri qalan və bu xüsusiyyətləri ilə də qürur duyan imkan və vəzifə sahiblərini böyük satira ustası lənətləyir və satirikcəsinə qarğış edir. Yeniləşməli və müasirləşməli olan dünyada gerilikçi, köhnə və ya nimdaş fikir deyənləri publisistikanın dili ilə bədii ədəbiyyatın poetik formaları ilə ifşa edir. Bu əsnada görkəmli alim, akademik Tofiq Hacıyev yazır: “Bədii üslubun yaradılması dil materiallarının seçilməsi ilə çox bağlıdır. Sənətkarın varlığa, həqiqətə münasibəti və bu münasibətin fəallıq dərəcəsi onun üslubu ilə müəyyənləşir”.

Əliqulu Qəmküsarın satirik üslubunu real həyat şərtləri müəyyənləşdirir. Şairin şəxsi keyfiyyəti və gördüklərinə biganə qalmamaq huyu diktə edir ki, mövzu arealı geniş olan satira və felyetonlar yazsın. O, mövzu arayışında deyil, sanki mövzu özü onu hər addımbaşı yaxalayır. Aşağıdakı iki misra:

Bir saatlıq iş üçün on gün olur avarə,

Əgər axırda düzəltdi, daha xoşbəxt oldu.

və ya “Senzor” felyetonundakı hadisələr deyilən örnəklərdəndir.

Onun əsərləri öz zəmanəsinə oxşayır. Yaşadığı real həyat olayları yazdıqları ilə bərabərləşir və səsləşir. Konkret hadisələrə uydurduğu əhvalatlar şairin fantaziyasının gücündən xəbər verir: Real ictimai həyatın tənqidi ilə oxucu bir növü onun təəssüratlarının təqdimatı olan nümunələrdə tanış olur. Oxucu özünün yaşadığı həyat həqiqətlərini, yaşam və gerçəklərini şişirdilmiş formada, mübaliğəli bədii ifadə vasitəsində oxuduğu və gördüyü zaman qəhqəhəli gülüşlə deyil, acı və düşündürücü gülüşlə gülür.

“Könlüm” rədifli şeirindən satirik dərdləşmə ab-havası duyulur:

Həya qılma, açıq söylə, cahanda sən görübsənmi

Həmi şair, həmi molla, həmi şeytan olan, könlüm?

Görünən fonda o, güləyən adam deyil, gülən bir qələm sahibidir. Onun əsərlərində əsas qayə qafiyə axtarmaq deyil, real yaşanan, tarixi-siyasi hadisələrə satirik rəng verməkdir. Əsərlərinin də əsas məziyyəti bilinən hədəfə acı gülüşdən ibarətdir. Satirik şair mühit, zaman və dövrün doğurduğu eybəcərlikləri ifşa edir. “Varlı” rədifli şeirində oxuyuruq:

Bu qədər, görəndə yoxsulları, baxma etinasız,

Oların, həzər qıl, etmə ürəyin kabab, varlı.

Bu baxımdan İslam Ağayev Əliqulu Qəmküsar yaradıcılığında “Molla Nəsrəddin” jurnalının yerini və rolunu qiymətləndirərək yazır: “Ə.Qəmküsarın yaradıcılığı “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində inkişaf edib formalaşmışdır”.

Əliqulu Qəmküsar əsərlərinin görünən ana xətti zaman və mühitin eybəcərlikləridir. Ədib satirik xitabla başladığı əsərlərində “Sözümü o kəslərə deyirəm ki, məni eşitmək istəmirlər” fikri apaydın sezilir. O, xitabı fikrinə başlarkən hörmət əlaməti olaraq müraciət etmək məqsədi ilə etmir, sanki bədii fəryad edir. Bədii ifadə vasitələrinin satira dili üçün səciyyəvi olmamasına baxmayaraq, ədib bəzi məqamlarda istifadə edərək: “Qurtarmadı ağlamağın mövsümü, ya Rəb” metonomiya nümunələrindən birini yaradır.

Və ya:

Bilmirəm bu Kamil əfəndidir,

Nə üçün bikamil olur, ya Rəb?

Elm, fəzlü kamal başda gərək,

Adı qondarmağa nə oldu səbəb? -

kimi xitablarin üslubi-poetik rolunun da qabarıq olduğunu qeyd etmək lazımdır. Zəmanədən gileyli satirik şairin lirik janrda arealı geniş olmasa da, səriştə və dilinin axıcılılığı, sadə və anlaşıqlılığı onu oxucusuna çox sevdirir və oxunaqlı edir:

Səndə, ey Qafqaz, ey gözəl gülzar,

Qəlb açılmaz gülü bənövşə solar.

Ardı var...

Zülfiyyə İsmayıl,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsi

İki sahil.- 2020.- 11 aprel.- S.13.