Heydər Əliyev:“Nəriman
Nərimanov bu gün də bizimlədir”
"Nəriman Nərimanovun bədii
yaradıcılığı ilə ictimai və siyasi fəaliyyəti
arasında üzvi bağlılıq vardır. Onun
ömrünün mühüm hissəsi qəlbən
inandığı və həyatının başlıca vəzifəsi
sayaraq müqəddəs amala çevirdiyi xalq işi
uğrunda ardıcıl mübarizələrdə
keçmişdir. Siyasi
çarpışmaların daha da gərginləşdirdiyi son
dərəcə mürəkkəb şəraitə
baxmayaraq, Nəriman Nərimanov milli maraqları daim
üstün tutan rəhbər kimi taleyüklü problemlərə
münasibətdə xalqımızın mənafeyini
imkanlarının ən son həddinədək müdafiə
etmişdir. O, keçmişimizin mədəni
sərvətlərinin mühafizəsinə, ana dilinin
saflığı məsələlərinə xüsusi diqqət
yetirmiş, elmin, maarifin və mədəniyyətin
inkişafı yolunda var qüvvəsi ilə
çalışmış, dövrün milli məfkurə
daşıyıcısı olan şəxsiyyətlərinə
ehtiram və qayğı ilə
yanaşmışdır.
Nəriman Nərimanovun XX əsr Azərbaycan
tarixində əhəmiyyətli iz qoymuş ictimai-siyasi fəaliyyəti
məhz Ulu Öndər Heydər Əliyevin nüfuzu və qətiyyəti
sayəsində layiqli qiymətini alaraq bütöv şəkildə
doğma xalqa çatdırılmışdır. Nəriman Nərimanovun 100 və 125 illik yubileylərinin
təntənə ilə qeyd edilməsinin, Bakıda əzəmətli
abidəsinin ucaldılmasının və ev-muzeyinin
yaradılmasının, həmçinin ölkəmizin hüdudlarından
kənarda xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin təşəbbüskarı
Ümummilli Lider Heydər Əliyev olmuşdur”
(Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin "Nəriman Nərimanovun 150 illik
yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” 14 fevral 2020-ci il tarixli sərəncamından)
Azərbaycanın görkəmli
yazıçısı, dövlət və ictimai-siyasi xadimi
Nəriman Nərimanovun anadan olmasının 150 illiyi tamam olur.
AZƏRTAC bu münasibətlə filologiya elmləri doktoru,
professor Teymur Əhmədovun "Heydər Əliyev: "Nəriman
Nərimanov bu gün də bizimlədir” sərlövhəli məqaləsini
təqdim edir.
Nəriman Nərimanov ömrünü müsəlman
Şərqinin azadlığı və xalq işi uğrunda
mübarizəyə həsr etmişdi.
1920-ci ildə Nəriman Nərimanov Moskvada
Zaqafqaziya müsəlmanları şöbəsinin müdiri,
bir neçə aydan sonra isə RSFSR Xalq milli işlər
komissarının müavini vəzifəsində
çalışarkən dövlət başçısı
V.İ.Lenin onun sözlərinə xüsusi
qayğı və həssaslıqla yanaşırdı.
Çünki N.Nərimanovun ehtiyatlı məsləhətlərində
və xəbərdarlıqlarında Şərq
xalqlarının böyük dərdçəkəninin, beynəlmiləlçi
ictimai xadiminin humanizmini görür, onun sözlərinə
etimadla yanaşırdı.
Nəriman Nərimanov öz odlu qəlbini
məşələ çevirmək, məzlum Şərq
xalqlarını əsarətdən xilas etmək arzusu ilə
yaşayırdı. Heç təsadüfi deyildir ki,
ölümündən bir qədər əvvəl o, Şərqə
müraciətlə yazırdı: "Ey Şərq, ey
bəşəriyyət əzəli, sənin yolunda yansam, əzablara
düşsəm də idealımdan dönən deyiləm.
Hamı şahiddir ki, sənin yolunda ömrümü sərf
etdim, hərgah can verən bir loğman tapılsaydı, həyatımı
30 il də sənə verərdim”.
Sovet hökuməti ilə
diplomatik əlaqə yaradan ilk xarici dövlətin,
Əfqanıstanın səfirini Moskvada N.Nərimanov
qarşılamış, sovet diplomatiyası tarixində ilk dəfə
ona Azərbaycan dilində müraciət edərək
salamlamışdı. Nəriman Nərimanov bildirmişdir ki,
"onun azərbaycanca nitq deməsi Sovet Rusiyasında bütün
millətlərin bərabər və azad olmasına bir
sübutdur”. İ.V.Stalin Hindistan elçisi, müsəlman professor
Prasadla danışıqlar aparmağı da N.Nərimanova
tapşırmışdı.
Gənc Sovet Rusiyası ilə Yaxın Şərq
ölkələri arasında diplomatik əlaqənin
yaradılması, Rusiya inqilabının və əhəmiyyətinin
Şərq xalqlarına çatdırılması
böyük inqilabi sayıqlıq, diplomatik hünər və
ehtiyatlılıq tələb edirdi. N.Nərimanov bu vəzifələri
görkəmli dövlət xadiminə xas olan bacarıqla yerinə
yetirirdi. Onun İran, Türkiyə,
Əfqanıstan, Hindistan, Misir və başqa Şərq
ölkələri xalqlarına müraciətləri
mühüm sənədlər idi. N.Nərimanov
məsələlərin həllində Leninin müdrik məsləhətlərinə
və göstərişlərinə əsaslanırdı.
1920-ci il aprel ayının 8-də KP Mərkəzi
Komitəsinin qərarına əsəsən Ümumqafqaz rəhbər
partiya orqanı - Qafqaz bürosu yaradıldı. V.İ.Leninin təklifi ilə N.Nərimanov PK (b) P
MK-nın Qafqaz Bürosu heyətinə daxil edildi.
Azərbaycan
KP Mərkəzi Komitəsi 1920-ci il aprelin
27-də silahlı üsyana rəhbərlik etmək
üçün Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi
yaratdı. N.Nərimanov qiyabi olaraq Müvəqqəti
Hərbi İnqilab Komitəsinin sədri seçildi.
1920-ci
ilin mayında Bakıda çətin şəraitdə işə
başlayan N.Nərimanov V.İ.Leninə göndərdiyi
teleqramında yazırdı:
"... Mənim şəxsimdə əhali Sovet
Rusiyasını səmimiyyətlə alqışlayır və
əmin olur ki, Sovet Rusiyası gənc müstəqil Sovet Azərbaycanına
möhkəmlənməkdə kömək edəcəkdir”.
N.Nərimanov müstəqil Sovet Azərbaycanında təcili
həll olunacaq məsələlərdə V.İ.Leninin
köməyinə arxalanır, teleqram, məktub və
xüsusi kuryer vasitəsilə onunla sıx əlaqə
saxlayırdı.
N.Nərimanov Azərbaycanda nümunəvi müstəqil
dövlət quruculuğunun möhkəm təməlini
qoymaqla, Şərqə pəncərə açmaq istiqamətində,
çətinliklə də olsa, çox əhəmiyyətli
işlər görürdü. Lakin V.İ.Leninin səhhətinin
ağırlaşması, İ.V.Stalinin hakimiyyətə sahiblənməsi
N.Nərimanovun böyük missiyanı həyata keçirməsinə,
dövlətin siyasi kursunda dəyişikliyə ciddi təsir
göstərdi.
Xalqların birliyi, həmrəyliyi,
qarşılıqlı əməkdaşlığı,
hüquq Bəyannaməsi və sairə haqqında qəbul
olunmuş dövlət qərarları kağız üzərində
qaldı. N.Nərimanov oğlu Nəcəfə məktubunda
Kremldə hərc-mərclik, özbaşınalıq,
didişmə yarandığından sovet hakimiyyətinin
dağılacağından narahatlığını
bildirirdi. Bu uzaqgörənlik gec də olsa baş verdi.
N.Nərimanova böyük missiyanı həyata
keçirməyə imkan vermədilər. Ölümündən sonra
Sovetlər Birliyində 70 il N.Nərimanovu
doğma xalqına unutdurmağa çalışdılar.
* * *
Azərbaycan
KP MK-nın I katibi Heydər Əliyevin öz
çıxışlarında söylədiyi fikirləri
xatırlatmaq istərdim:
"1970-ci ildə Nərimanovun anadan olmasının 100
illik ildönümünü qeyd etmək lazım idi. Lakin millətçi
ermənilər Sov.İKP MK-ya məktublar yazaraq Nərimanovun
bir millətçi olduğunu, bir çox xətalar elədiyini
və 100 illik yubileyinin keçirilməsinin gərəksiz
olduğunu söyləyirdilər. Nərimanovun
heykəlini ucaldarkən nə əziyyətlər çəkdik”.
1970-1972-ci illərdə Moskvaya göndərilən
şikayət məktubları əsasında Moskvadan Bakıya
yüzlərlə sorğu məktubları göndərilirdi. Akademik Cəmil
Quliyev gecə-gündüz arxivlərdən sənədləri
axtarıb tapır, dərhal Heydər Əliyevə təqdim
edirdi. Hər gün Moskvaya Kremlə cavab məktubları
göndərilirdi.
Heydər
Əliyev yazırdı: "Brejnev və Suslovla bu barədə
söhbət etdik, amma onlara Nərimanovla əlaqədar
yanlış məlumat çatdırılmışdı. O
zaman Azərbaycan Sov.İKP MK-nın Birinci katibi Heydər
Əliyev həm də Sov.İKP Siyasi Bürosunun
üzvlüyünə namizəd seçilmişdi. Ona görə
də Sov.İKP-nin Mərkəzi Komitəsinin ən məxfi
sənədləri arasında Sov.İKP(b)
Siyasi Bürosunun 1923-cü il 15 noyabr tarixli iclasının
"ən məxfi” qrifli qərarını tapıb üzə
çıxarmışdı. Yaroslavskinin rəhbərliyi ilə
Bakıya göndərilmiş yoxlama komissiyasının nəticələri
və Nərimanovun ərizəsi əsasında Siyasi Büro
qərar çıxarmışdı: 1) Münaqişə
bitmiş hesab olunsun; 2) Nərimanov yoldaş Mərkəzi
Komitənin etibarını bütünlüklə
qazanmışdır; 3) Nərimanov yoldaşdan xahiş olunsun
ki, istefa ərizəsini geri götürsün”.
Bu mənəvi
əzab-əziyyət, sarsıntı iki il
çəkdi. Heydər Əliyev xalqın mənəvi
köməyi ilə dirəniş göstərdi.
Çox mübarizə apardı, iki il
çarpışa-çarpışa istədiyinə nail
oldu, Mərkəzi Komitənin Siyasi Bürosunda Nərimanovun
anadan olmasının 100 illik yubileyinin 1972-ci ildə
keçirilməsi qərara alındı.
1972-ci ildə
Heydər Əliyev Nərimanovun heykəlinin
açılışındakı
çıxışında demişdir: "Nəriman Nərimanov
bu gün də bizimlədir. O özünün nəhəng
qaməti ilə burada, qocaman Xəzərin dalğaları
üzərində ucalır, vuruşlarda və yaradıcı
əməyi şöhrətini qazanmış Bakıda
ucalır və tanınmaz dərəcədə dəyişilmiş
respublikamızın düzlərinə elə bil iftixarla nəzər
salır, xalqın səadəti uğrunda
çarpışmış mərd mübarizlə
görüşə gəlmiş zəhmətkeşlərin
çoxmillətli dəstələrini diqqətlə gözdən
keçirir”.
Heydər Əliyev Rusiyada Nərimanovun adının əbədiləşdirilməsinə
xüsusi diqqət yetirmişdir. Həştərxan
vilayətinin Nərimanov şəhərində Nərimanovun
heykəli ucaldılmışdır. Ulyanovski
şəhərində Nərimanov prospektində (1977-ci ilin
dekabrında) Nərimanovun abidəsinin
açılışında izdihamlı mitinqdə Heydər
Əliyev çıxış etmişdir. Həmin il Bakıda Nərimanovun xatirə muzeyi
açılmışdır.
Heydər
Əliyevin misilsiz xidmətlərindən biri də odur ki,
sovet hakimiyyəti dövründə, millətçi-təmayülçü
kimi əsası olmayan böhtanla kimliyi xalqdan gizlədilən,
unudulmağa məhkum edilən Nəriman Nərimanova əbədiyaşarlıq,
mənəvi ölməzlik verdi, onu xalqa
qaytardı, tariximizdə boşluğu bərqərar etdi.
Beləliklə, vətənini, xalqını, tarixini sevən
millətin qeyrətli vətəndaşları Heydər
Əliyevin dahiyanə xidmətini minnətdarlıqla yad edirlər.
* * *
Mütəfəkkir yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə
nurani, ağsaqqal Molla Nəsrəddin əbasında, əlində
əsa xalq arasında "Sizi deyib gəlmişəm” deyə
öz həmvətənlərinə pənah gətirmişdi
ki, Vətəni zülmətdən işıqlığa
çıxarsın. XX yüzilliyin astanasında ictimai-siyasi aləmin
yeni oyanış dövrü başlanmışdı. Bu inqilabi hərəkatın qüdrətli
dalğaları gücləndiyi bir vaxtda "Molla Nəsrəddin”
ədəbi-siyasi məcmuəsini, Cəlil Məmmədquluzadənin
təbirincə desək, həyat özü, zamanın
özü yaratmışdı. Və onun
idealı da bu olmuşdu ki, Azərbaycan məmləkətində
millət oyansın, inqilab ab-havasında öz torpağına
sahib olsun, əkib-becərdiyindən özü bəhrələnsin.
Həsən bəy Zərdabi, Nəriman Nərimanov, Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Əli bəy
Hüseynzadə kimi onlarla hünərvər demokratik
ziyalıların da idealı Azərbaycanı müstəqil,
buxovlardan azad, məsud və xoşbəxt görmək idi. Bu
gün anadan olmasının 150 illiyində xatirəsi əziz
tutulan Nəriman Nərimanovun yaşadığı qısa
ömründə (əlli beş ildə)
vətən üçün, xalq üçün necə qəhrəmanlıqla
çalışmasını minnətdarlıqla yad edirik.
Nəriman Nərimanov keçən əsrin 90-cı illərində
taleyini Azərbaycanın mədəni mərkəzi Bakıya
bağladığı ilk günlərdən çoxcəhətli
ictimai fəaliyyətə başlamışdı. O, bütün şüurlu
həyatını Azərbaycanın səadəti yolunda
mübarizəyə həsr etməyə and içmişdi. Nərimanov son nəfəsinə qədər müqəddəs
andına sadiq qaldı.
Nəriman Nərimanov müasirimizdir. O, öz sözü-söhbəti,
əməlləri ilə bu gün də yaşayır və
ümumxalq işimizə kömək edir. Nərimanovun
sözü ilə əməli bir olduğuna görə
başı çox bəlalar çəkdi, lakin əyilmədi.
Qəlbində xalqına olan böyük məhəbbəti
qeyri-bərabər mübarizələrdə ona dayaq oldu.
Büllur saflığın təcəssümü
Nəriman Nərimanov təkcə Zaqafqaziyada deyil,
bütün Şərq ölkələrində əməkçi
müsəlman xalqlarına azadlıq və istiqlaliyyət
yolunu göstərdi. "Bəşəriyyətin geri
qalmış hissəsinə” bacardığı qədər
kömək etməyi özünə həyat məqsədi
seçən Nərimanov realist və inqilabi-demokratik ədəbiyyatın
yaradıcılarından biri, faciə janrının banisi,
gözəl nasir, qüdrətli publisist, teatr xadimi,
qayğıkeş müəllim, həkim, mətin
inqilabçı, dövlət xadimi olmuşdur. Azərbaycan ictimai fikrinin bahadırı Nərimanovun
odlu məşəl kimi yanan qəlbinin döyüntüləri
bu gün həmişəkindən daha aydın eşidilməkdədir.
Xalqın birliyi və suverenliyi, müstəqil
Azərbaycanın bütün Şərqə nümunə
olması onun ideallarının tacı idi. O, həqiqi
beynəlmiləlçi kimi tarixən ayrılmaz tellərlə
bağlı xalqların əlaqəsini
qarşılıqlı, bərabərhüquqlu əməkdaşlıqda
görürdü. Ona görə də birinci
növbədə millətin özünü
tanımasını, öz hüququnu dərk etməsini
başlıca amil hesab edirdi. Nərimanova
görə, dilin, məktəbin, mətbuatın və ədəbiyyatın
milli məzmunu hürriyyətə bağlıdır. Onsuz heç bir millət özünü
tanıyıb hüququnu qoruya bilməz.
Nərimanov məmləkət üçün işləyən
hər kəsdən birinci növbədə vətənpərvərlik
tələb edirdi. Onun fikrincə, "vətənin qədrini
o kimsə bilər ki, vətən ilə ruhani rabitəsi
olsun, vətən ilə bir yerdə ağlasın, bir yerdə
gülsün”. Bu baxımdan çox zaman bəxtimiz
gətirmir, ona görə də başımıza olmazın
müsibətlər gəlir, bəlalara düçar oluruq.
Lakin təsəllimiz xalqımızın
ictimai-siyasi hadisələrə fəal münasibəti, yeni təfəkkür
tərzi və dirçəlişidir. Nərimanovun
vəsiyyətləri bütün keçilməz maneələrə,
çətinliklərə qarşı mübarizədə,
birlik və suverenliyin tam bərqərar olmasında
xalqımızın yoluna nur çiləyən sönməz
məşələ çevrilmişdir.
"Əziz
oğlum, əgər mənim həyatımı öyrənsən,
yəqin edərsən ki, hər halda 1925-ci ilədək
başqaları üçün yaşamışam...”.
"Mənim əziz Nəcəfim! Hökmranlıq
dalınca qaçma, o, adamı korlayır. Bir adama yaxşı bələd olmaq istəyirsənsə,
onun bütün daxili aləmini, yaxşı, pis cəhətlərini
bilmək istəyirsənsə, həmin adamı bir müddət
hakimiyyət başına qoy; o, bütün ləyaqət və
nöqsanlarını özü aşkar edəcəkdir.
Əgər sən buna, yəni kütləni yalansız və
riyasız öz ardınca aparmağa hazır deyilsənsə,
ondan imtina etməyin daha yaxşıdır...
Amma kütlə səni qiymətləndirirsə, sənin
rəhbərlikdə iştirakını zəruri sayaraq, sənə
etibar edirsə və sən də bu etimadın müqabilində
ümumi işə həqiqətən fayda gətirə biləcəyinə
əminsənsə, imtina etmə. Ancaq bir şərtlə: kütlənin
istəyinin məcburiyyət nəticəsi deyil,
könüllü olduğunu dərk edirsənsə. Əgər
xəyalında zərrə qədər şübhə olsa
ki, səni, kim tərəfindən olursa-olsun,
zorla seçirlər, yaxşısı budur ki, imtina et. Əks-təqdirdə sən nəinki kütlə
arasında, həm də vicdanın qarşısında ləyaqətini
itirərsən. Ləyaqətinə görə deyil, məcburiyyət
nəticəsində hakimiyyət başında olduğunu hər
dəfə dərk edəndə, sən məlum bir vicdan əzabı
çəkəcəksən, getdikcə hörmətin nəinki
kütlənin, hətta öz gözündən də
düşəcək...”.
Nərimanov Azərbaycanın gələcək xoşbəxtliyi
üçün gənc nəslin düzgün, zamanın tələbinə
uyğun təlim-tədrisinə diqqət yetirməyi müəllimlərin
qarşısında təxirəsalınmaz vəzifə kimi
irəli sürürdü. O, müəllim kimi yeni cəmiyyətə
qədəm qoyan pedaqoji məktəbin ilk məzunlarına
tövsiyələrlə müraciət edir. Onlara
bütün çətinliklərə dözərək gənc
nəsli zəhmətə alışdırmağa, cəsur,
dəyanətli, doğruçul, sədaqətli vətəndaş
kimi tərbiyə etməyə çağırırdı.
Nəriman Nərimanov Azərbaycanı Şərq
üçün bir məktəb səviyyəsində
görmək arzusunda idi. O deyirdi:
"Əziz yoldaşlar! Təzə həyata qədəminizi
təbrik edirəm. Vəzifəniz hər nə qədər
qayət çətin, ağır, məsuliyyətli bir vəzifədirsə
də, bunu da düşünməlisiniz: insanın ruhunu
ucaldan bir çox şey varsa, onun ən birincisi zəhmətdir.
Mən istərdim, siz gələcək həyatınızda
üç məsələyə diqqət edəsiniz:
Sizin tərbiyənizdə olan Azərbaycan balaları gərək
zəhmətsevən olsunlar, yəni başqasının yox,
öz zəhmətinin qüvvəti ilə ehtiyaclarını
rəfedici olsunlar. Bunun üçün balalara təbiəti
sevdirmək, onları təbiətin əlamətləri ilə
maraqlandırmaq lazım gəlir.
Sizin tərbiyənizdən çıxan
cavanlarımız gərək cəsur, cürətli və dəyanətli
olsunlar. Yəni bir parça çörəkdən
ötrü ikiüzlülük etməsinlər, filankəsin
xoşuna gəlmək üçün "qatığa qara”
deməsinlər.
Amandır,
yoldaşlar! Buna yaxşı fikir veriniz. Mənsəbdən
ötrü yalan söyləyən, gündə
vicdanını satan ikiüzlü adamlar -
bizim gələcək kommunaya üzv ola bilməzlər. Ona binaən, uşaqlarla daima əlaqədar olaraq hərəkətinizdə,
sözünüzdə artıq dərəcədə
ehtiyatlı olmalısınız. Çünki
uşaq gördüyünü tez götürər.
Biz
iddiamızdan əl çəkmirik: Azərbaycan Şərq
üçün bir məktəbdir, yəni Şərq
hazırkı halında qalarsa, biz ona hər cəhətdən
müəllim olacağıq...
Ona binaən dilimizi lüzumsuz, qeyrisinin lisanının təsiri
altında saxlamaq bütün işimizi təxirə salar. Bu səbəblərə
görə dilimizi müstəqil bir şəklə salmaq
üçün ən çox siz müəllimlərə
ümid bağlayıb məktəbi bitirməyinizi yenə də
səmimi-qəlbdən təbrik edirəm”.
XX əsr Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində Nəriman
Nərimanovun xidmətləri danılmazdır. Onun doğma xalqı, vətəni
uğrunda mübarizəsini, ədəbi fəaliyyətini əks
etdirən monoqrafik əsərlər az
yazılmamışdır. Lakin yüz ildən
çox keçməsinə baxmayaraq, N.Nərimanovun
ictimai-siyasi fəaliyyəti barədə subyektiv mülahizə
söyləyənlər tapılır. Bunun
başlıca səbəbi real tarixi hadisələr, hər
hansı ictimai-siyasi xadimin fəaliyyəti tarixilik
baxımından, yəni dövrü, şəraiti dərindən
öyrədilmədiyinə görə baş verir. Əgər araşdırmaçı-alim xüsusi tədqiqat
aparmadan bir problem barədə fikir söyləmək istəyirsə,
mövcud ədəbiyyata, mötəbər sayılan
elmi-monoqrafik əsərlərə müraciət edə bilər.
Əks halda tarixi hadisələrə müxalif
təfəkkürlə birtərəfli, subyektiv yanaşmaqla
yanlış yola düşə bilər.
Azərbaycan müxalifətinin və doğma xalqına
qarşı cinayət törədib xaricdə
ömrünü çürüdən dönükləri təəssüf
doğurur.
"Ucqarlarda
inqilabımızın tarixinə dair”, "V.İ.Leninə məktub”,
"Oğlum Nəcəfə məktub”, "Qarabağ məsələsinə
dair sənədlər” tarixi materialları və zəngin
publisistik məqalələr müəllim,
yazıçı, publisist, ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanovu
Azərbaycan xalqının qeyrətli, təəssübkeş,
fədakar oğlu kimi səciyyələndirir. Onun
vətən, xalq taleyi uğrunda təkbaşına
ölüm-dirim mübarizəsi aparmasını, pərvanə
kimi özünü oda atdığını sübut edir.
Burada
"Qarabağın taleyi” ilə əlaqədar bir hadisəni
xatırlatmaq istəyirəm: 1921-ci il iyulun 4-də RKP MK Qafqaz
bürosu plenumunda Stalin, Orconikidze, Maxaradze, Nərimanov,
Myasnikov, Kirov, Nazarapetyan, Oraxelaşvili və Fiqatner Qarabağ
məsələsini müzakirə edirlər. Dağlıq
Qarabağı Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil etmək
qərara alınır. Nəriman Nərimanov bu
qərara etiraz edir, "Azərbaycan üçün
Qarabağ məsələsinin zəruriliyini nəzərə
alaraq onu RKP MK-nın qəti qərarına keçirilməsini”
təkid edir. Bununla da kifayətlənməyib
Leninə zəng vuraraq qəti etirazını bildirir.
Ertəsi gün 5 iyul 1921-ci ildə Qafqaz bürosu plenumu
həmin tərkibdə toplaşaraq Qarabağ haqqında qərara
yenidən baxmalı olur. Nəticədə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan
SSR-in hüdudlarında saxlanması qərara alınır
(bax: Nəriman Nərimanov. "Məktublar və
Qarabağ məsələsinə dair sənədlər”.
B., 2002, səh. 88-92).
Nəriman
Nərimanov Mərkəzi Komitəyə göndərdiyi
"Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” məxfi məktubunda
ermənilərin Dağlıq Qarabağdan əl çəkmədiklərini
ciddi tənqid edir. O, İ.V.Stalinə açıq-aşkar
yazır ki: "Azərbaycanda daşnak siyasəti tam
gücü ilə həyata keçirilir”. "Dağlıq
Qarabağ Mirzoyanın güclü təsiri altında Muxtar
Vilayət elan edilmişdir. Mənim vaxtımda bu
mümkün olmamışdı...”, "Mirzoyan erməni
daşnak müəllimlərinin köməyi ilə zəmin
hazırladı və məsələni Zaqafqaziya Diyar Komitəsində
keçirdi... Mənim zərrə qədər
də şübhəm yoxdur ki, Serqo və Stalinin simasında
AKP MK biz türklərə etibar etmir və Azərbaycanın
taleyini erməni daşnaklarına tapşırır” (orada, səh.
75). Nəriman Nərimanov Dağlıq
Qarabağın ermənilik və xristian təəssübkeşlər
qaragüruhu tərəfindən Ermənistana birləşdirilməsinə
imkan vermədi. O vaxt belə bir cəsarəti ancaq xalq,
vətən yolunda böyük bir şəxsiyyət edə
bilərdi.
Xatırlatdığım bu məsələ Nəriman
Nərimanovun mübarizəsi və mövqeyi barədə
aydın təsəvvür yaradır.
Azərbaycan xalqının böyük oğlu Nəriman
Nərimanovun büllur, saf şəxsiyyətinə heç kəs
kölgə sala bilməz. O, əbədiyaşardır.
Milli dəyərlərimizin
hamisi Heydər Əliyev öz
çıxışlarının birində demişdir:
"Şəxsiyyətləri itirmək olmaz. Bizdən
ötrü Mirzə Fətəli Axundov da, Əhməd bəy
Ağayev də, Məmməd Əmin Rəsulzadə də
böyük şəxsiyyətlərdir. Nəriman
Nərimanov da. Ancaq son zamanlar Nəriman Nərimanovdan
başlayaraq Azərbaycanda bütün siyasi xadimlərin Azərbaycana
düşmən olmaları barədə deyilən fikirlərlə
heç cür razılaşmaq olmaz.
...Nəriman Nərimanov öz dövrünün,
yaşadığı mühitin çərçivəsində
böyümüş görkəmli simadır, böyük
siyasi xadimdir.
Amma onu da bilin ki, Nəriman Nərimanov müstəqil demokratik
dövlətin xadimlərinin hamısını qoruyub saxlayan
adamlardan olmuşdur... Tarixi təhrif etmək olmaz.
Tarixi təhrif edənlər xalqa xəyanət
edir. Onu çaşdırırlar. Buna son qoymaq lazımdır. Gələcəkdə
buna yol vermək olmaz...
Nəriman
Nərimanov elm, mədəniyyət xadimi kimi Azərbaycan
tarixində olan bir adamdırsa, böyük bir ədəbi irs qoyub gedibsə, belə etmək olarmı? Şübhəsiz ki, belə hallara yol verilməməlidir”.
* * *
Nəriman Nərimanov şərəfli, ibrətamiz
ömür yolu keçmişdir. O, bütün həyatı boyu
ürəyini məşələ çevirib bəşər
övladının məsud, əmin-aman, müstəqil
yaşaması uğrunda mübarizə aparmışdır.
Nəriman
Nərimanov Kərbəlayi Nəcəf oğlu 1870-ci il aprelin 14-də Gürcüstanda Tiflis şəhərində
anadan olmuşdur. Tiflis ruhani məktəbində
ibtidai təhsil almışdır (1879-1885). Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasında təhsilini
davam etdirmişdir (1885-1890). Tiflis
quberniyası Borçalı qəzasının
Qızılhacılı kəndində pedaqoji fəaliyyətə
başlamışdır (1890-1891). Bakıda Pobedonostsevin
şəxsi progimnaziyasında (sonra imperator III Aleksandr adına Bakı kişi gimnaziyasında) müəllim,
müfəttiş işləmişdir. İlk
xalq qiraətxanası açmışdır (1894). "Nadanlıq” (1894), "Şamdan bəy” (1895),
"Nadir şah” (1899) pyeslərini, "Bahadır və Sona”
(1896-1908) romanını nəşr etdirmişdir. Eyni zamanda "Tərcüman”, "Kaspi” qəzetlərində
ilk məqalələrini dərc etdirir. Bu dövrdə
N.V.Qoqolun "Müfəttiş” komediyasını doğma
dilə çevirir (1892), məktəblilər
üçün dərsliklər tərtib edir: "Türk Azərbaycan
dilinin müxtəsər sərf nəhvi”, "Müsəlmanlar
üçün müəllimsiz rus dilini öyrənməkdən
ötrü asan kitabça”, "Müəllimsiz türk
dilini öyrətməkdən ötrü ruslar üçün
asan kitabça” (1891-1900). Müəllim və
aktyor kimi tanınır (1891-1902). Odessa
şəhərində Novorossiya İmperator Universitetinin tibb
fakültəsində təhsil alır (1902-1908). Burjua-demokratik inqilabi hadisələri ilə əlaqədar
universitet müvəqqəti bağlandığı zaman
(1905-ci ilin payızından 1906-cı ilin sonlarınadək)
Bakıda "Hümmət” təşkilatına daxil olur.
"Nicat” maarif cəmiyyətində teatr və
konsert tamaşaları, ədəbi dərnəklər təşkil
edir. İran sosial-demokrat təşkilatının
yaradıcılarından biri kimi ictimai-siyasi və publisistik fəaliyyəti
ilə İran inqilabına kömək edir.
RSDFP məramnaməsini Azərbaycan dilində tərcümə
edir. Qafqaz müsəlman müəllimlərinin I
qurultayının təşkili və keçirilməsində
ciddi çalışır (1906, 15 avqust), "Həyat”,
"İrşad” qəzetlərində "Nər”,
"Arı bəy” imzaları ilə felyeton, siyasi-publisist və
ədəbi tənqidi məqalələr çap etdirir.
Novorossiysk İmperator Universitetinin tibb fakültəsini
bitirdikdən sonra Bakı səhərində müalicəxana
açmaq istəsə də, icazə verilmir (1908). İran
inqilabçılarına yaxından kömək məqsədilə
Tiflisə gedib orada işə düzəlmək istəyir
(1909). Təqib
olunduğundan həmin il mart ayının
1-də həbs olunur (1909, sentyabr). İlk gündən burada həkimlik
etməsi, "Xolera-vəba”, "Çixotka-vərəm”,
"Aləmi-nisvan”, "Tibb və İslam”,
"Əyyaşlıq” mövzularında mülahizələr
oxuması onu xalq həkimi kimi tanıdır. "Bührani-tərəqqi”,
"İdel”, "Prikaspiyski kray” qəzeti redaksiyaları ilə
sıx əlaqə saxlayır, elmi-publisistik məqalələrlə
çıxış edir. "Ümumrusiya vərəmə
qarşı mübarizə cəmiyyəti” Həştərxan
şöbəsinin üzvü kimi "Ağ çiçək”
həmrəylik mərasiminin təşkili və keçirilməsində
fəal çalışır.
İnqilabçı-demokrat tatar şairi Abdulla Tukayla şəxsən
tanış olur (1911). Professor
İ.İ.Meçnikovu "Şurayi-islam” cəmiyyətinin
ziyalıları adından təbrik edir, onun vərəmə
qarşı mübarizəsində köməkliyini əsirgəmir.
Həştərxan Xalq Universitetinin sədri
seçilir (1912-1913). Sürgündən
sonra Bakıya qayıdıb "Qara şəhər”də xəstəxana
müdiri vəzifəsinə işə düzəlir. İctimai və ədəbi fəaliyyətini
gücləndirir. Bədii əsərlərini
yenidən nəşr etdirir. Dövri mətbuatda
ədəbi-publisistik məzmunlu məqalələrlə
çıxış edir. "Xalq evi” cəmiyyəti
idarə heyətinin üzvü, "Qənaət” kooperativi
idarə heyətinin sədri seçilir. Gizli
inqilabi fəaliyyətini leqal ictimai fəaliyyətlə əlaqələndirir.
Fəhlələrin Rusiya imperiyası hakimiyyətinə
qarşı mübarizəyə hazırlanmasında ciddi
işlər görür. "İqbal”, "Bəsirət”,
"Açıq söz” və s. qəzetlərdə
"Arı bəy”, "Nər”, "Doktor N.Nərimanov”
imzaları ilə tibbə dair elmi-kütləvi məqalələr,
ədəbi-tənqidi və ictimai-siyasi publisist əsərlərini
çap etdirir (1913-1916). "Tənqid gecələri”
ədəbi dərnəyi təsis edir. Bu
məclisdə yeni çıxan əsərlər müzakirə
olunur (1914). Bolşevik "Hümmət” təşkilatı
komitəsinin sədri və RSDF (b) II Bakı komitəsinin
üzvü seçilir. "Hümmət”
bolşevik qəzetinin "El həyatı” jurnalının
baş redaktoru olur (1917-1918). Şəhər
dumasına və Müəssislər məclisinə namizəd
göstərilir (1917). Bakı Xalq
Komissarları Sovetinin tərkibində şəhər təsərrüfatı
komissarı kimi çalışır (1918). Bakı qəza kəndli deputatları Sovetinin I
qurultayının təşkilatçılarından biri kimi
tanınır. Ağır xəstələndiyinə
görə 1918-ci ilin iyun ayında Həştərxanda Tinaki
palçıq müalicəxanasında müalicə olunur.
Çox çəkmir ki, Həştərxanda
ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirir. Burada
Həştərxan vilayətinin müsəlman işləri
üzrə hərbi-siyasi komissarlığının səhiyyə
şöbəsinin rəhbəri, Həştərxan quberniya
maarif şöbəsinin müdiri, Zaqafqaziya müsəlmanlarının
işləri üzrə komissar vəzifələrində
çalışır. Moskvaya
çağırılır. RSFSR Xalq
Xarici İşlər Komissarlığı Yaxın Şərq
şöbəsinin müdiri, həm də Xalq milli işlər
komissarının müavini təyin olunur. Xalq Milli İşlər Komissarlığı
Kollegiyasının üzvü kimi ona Zaqafqaziya müsəlmanlarının
işləri üzrə komissar vəzifəsi həvalə
edilmişdir. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin
qələbəsi ərəfəsində Azərbaycan
İnqilab Komitəsinin, sonra isə Azərbaycan SSR XKS-nin sədri
seçildi (1920, 7 aprel). Şərq
xalqlarının birinci qurultayının hazırlanması və
keçirilməsində fəal iştirak etmişdir (1920,
sentyabr). "Şərq xalqlarının
təbliğat və fəaliyyət Şurası” tərkibinə
seçilmişdir. Zaqafqaziya Federasiyası
İttifaq Sovetinin sədrlərindən biri olmuşdur. RK (b) XII-XIII qurultaylarında MK üzvlüyünə
namizəd seçilmişdir. İtaliyada,
Beynəlxalq Genuya konfransında sovet nümayəndə heyətinin
tərkibində olmuşdur (1922). SSRİ
MİK sədri seçilmişdir (1922, dekabr). Ölkə daxilində ən mühüm dekret, qərar
və müraciətnamələrin, eləcə də xarici
siyasət tədbirlərinin hazırlanmasında və həyata
keçirilməsində fəal
çalışmışdır. Şərqşünaslıq
Elmi Cəmiyyətində və onun "Novıy Vostok”
jurnalında əməkdaşlıq etmişdir.
1925-ci il martın 19-da Moskvada qəflətən
ürək partlamasından vəfat etmiş, martın 23-də
orada Kreml divarları qarşısında dəfn olunmuşdur.
Onun vəfatı ilə ölkənin bütün dövlət
idarələrində iş dayandırıldı. 23 mart matəm günü elan edildi. Hər yerdə dövlət bayraqları 5 dəqiqəliyə
endirildi, toplardan yaylım atəşi açıldı.
Moskvada Şərqşünaslıq İnstitutu uzun
müddət onun adını daşımışdır. Moskvada, Bakıda, Həştərxanda,
Ulyanovskda, Marneulidə, SSRİ-nin digər şəhər və
rayonlarında adına küçə,
meydan, məktəb və s. verilmiş, bir sıra yerlərdə
abidəsi ucaldılmışdır. Moskvada
yaşadığı binada qranitdən barelyef portreti təsvir
olunan xatirə lövhəsi, Tbilisidə və Bakıda xatirə
muzeyi açılmışdır. Onun
haqqında bədii və sənədli filmlər çəkilmiş,
ədəbi musiqi, rəssamlıq əsərləri
yaradılmışdır.
Nəriman Nərimanovun həyat salnaməsi onun
ictimai-siyasi və dövlət xadimi, ədib, müəllim, həkim
kimi çoxcəhətli fəaliyyəti haqqında təsəvvür
yaradır. Onun titanik zəhmətinin istiqaməti, idealı
Şərq xalqlarını əsarətdən xilas etmək,
istiqlal yoluna, xoşbəxtliyə qovuşdurmaq olmuşdur.
Teymur Əhmədov
İki sahil.- 2020.- 25 aprel.- S.10.