Humanist əxlaqi dəyərlər və yüksək amallar yazıçısı

Nağı Nağıyev-110

Naxçıvan ədəbi mühitinin inkişafı və zənginləşməsində mühüm xidmətləri olan sənətkarlardan biri də yazıçı Nağı Nağıyevdir (1910-1981).

O, Naxçıvan ədəbi mühitinin inkişafına mühüm töhfələr vermiş, Naxçıvanda yazıçıların təşkilatlanması və bu istiqamətdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Naxçıvan filialının yaradılmasına böyük əmək sərf etmişdir. Müxtəlif məsul vəzifələrdə, o cümlədən mətbuat və televiziya sahəsində yorulmaz fəaliyyət göstərən Nağı Nağıyev həm də yaranmasında xidmətlər göstərdiyi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Naxçıvan filialının ilk rəhbərlərindən (1945-1951) olmuşdur. Nağı Nağıyevin Naxçıvanda ədəbi mühitin inkişafı istiqamətində göstərdiyi xidmətlərə nəzər salan yazıçının qələm yoldaşı Müzəffər Nəsirli onun haqqında yazırdı: “Bu dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Naxçıvan filialının sabiq məsul katibi Nağı Nağıyev yoldaşın xidməti ayrıca qeyd olunmalıdır. O, cəbhədən qayıtmış, yazıçı və şairləri filial ətrafına toplayıb Naxçıvanda ədəbi yaradıcılığın inkişafına var qüvvəsini sərf edirdi”.

Naxçıvan ədəbi mühitinin tanınmış nümayəndələrindən olan Nağı Nağıyev zəngin yaradıcılıq yolu keçmişdir. O, çoxsaylı maraqlı bədii əsərlər qələmə almış, vətənpərvərliyi, hallallığı, doğruluğu, xeyirxahlığı, mübarizliyi və s. təlqin etmişdir. Onun adı Azərbaycan bədii nəsrinin zənginləşməsindəki xidmətlərinə görə ehtiramla xatırlanır. Naxçıvan ədəbi mühitində özünəməxsus mövqeyə və xidmətlərə malik olan Nağı Nağıyev daha çox nasir kimi tanınmış, geniş oxucu rəğbəti qazanan roman, povest, hekayə, miniatürlər, oçerk və felyetonlar müəllifi kimi Naxçıvan ədəbi mühitində nəsrin inkişafına öz töhfələrini vermişdir. “Həsrət”, “Qaranlıq qovuşunda” (və ya “İfşa”) romanlarını, “Yer altında” povesti, “Qəribə bir təsadüf”, “Ovçunun xatirəsi”, “Bir qəlbin fəryadı”, “Məni bağışla” və başqa çoxsaylı hekayələrin və miniatürlərin müəllifidir. Bədii yaradıcılığa hekayə ilə başlayan Nağı Nağıyev çoxsaylı hekayələrində maraqlı məsələlərə toxunmuş, daha çox əxlaqi-mənəvi dəyərləri təlqin etmişdir. Yazıçının ilk romanı “Həsrət” əsəridir. Maraqlı obrazlar, canlı xarakterlər yaratdığı bu əsərində sadə kənd həyatından bəhs edən yazıçı dövrü üçün aktual problemlərə toxunmuş, əsərləri ictimai mətləblər ehtiva etmişdir. Öz doğma yurduna bağlılığı, onun dağlarına, dərələrinə, bulaqlarına məhəbbəti dərin duyğularla yazılmış əsərlərində aydın hiss olunmaqdadır. Naxçıvanın bəşəri möcüzəsi hesab edilən əsrarəngiz Duzdağı və buradakı həyat yazıçının “Yer altı” adlı povestində bədii məqsədə çevrilib. Burada insanların çəkdiyi zəhmət, halallıq uğrunda mübarizə, ictimai fayda naminə çətinliklərə sinə gərmək məhz bu əsərdə qabarıq yer alıb. Halal, zəhmətkeş insanların əməyindən bəhs edən bu əsərdə insanların xeyir-bərəkət naminə apardıqları çətin mübarizələri və gərgin əməkləri təsvir edilib. “Püskürən dərə” oçerkində isə Naxçıvanın təbiət möcüzələrindən olan Darıdağdan bəhs edilmişdir.

Özünü həm də bir dramaturq kimi tanıdan Nağı Nağıyev Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında işlədiyi dövrdən bu sahə ilə yaxından bağlı olmuşdur. Nağı Nağıyev fəaliyyətinin bir hissəsini 1936-1941-ci illərdə Naxçıvan Musiqili Dram Teatrında quruluşçu rəssam olaraq işləmişdir. Onun həm də teatr üçün ərsəyə gətirdiyi pyeslər Naxçıvan teatrının inkişafına olan rəğbətinin göstəricisidir. Onun ərsəyə gətirdiyi ilk səhnə əsəri “Səadət və Sədaqət” olsa da, tamaşaya qoyulan ilk əsəri “Polad” (və ya “Ölümdən həyata”) əsəri olmuşdur. Əsər Naxçıvan teatrının səhnəsində oynanılmış və uğur qazanmışdır. Yazıçı bu əsərlərinin ardınca “Hal əhlləri”, “Zəka”, “Dostlar”, “Əsl insanlar unudulmur” kimi səhnə əsərlərini ortaya qoymuşdur.

Çoxşaxəli yaradıcılıq və fəaliyyətə malik olan yazıçı Nağı Nağıyev həm də özünü peşəkar tərcüməçi kimi tanıtmışdır. Onun dünya ədəbiyyatından Azərbaycan dilinə etdiyi çoxsaylı tərcümələr bu sahədə nə qədər dərin təcrübəyə malik olduğundan xəbər verir. Həm Azərbaycan dilinin, həm də tərcümə etdiyi mənbə dilin imkanlarına dərindən bələd olan zəhmətkeş yazıçı xarici ədəbiyyat nümayəndələrindən olan Andre Stilin, Aybəkin, A.T.Stuçenkonun, Cəlal İkraminin, M.Kolosnikovun, Bojena Nemtsovanın və başqa yazıçıların əsərlərini böyük məharətlə Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Bu baxımdan Nağı Nağıyev həm də Azərbaycanın ədəbi əlaqələrində əvəzsiz xidmətləri olan bir fəal yazıçı olmuş, bu əlaqələrin inkişafına töhfələr vermişdir. Yazıçının bu sahədəki xidmətlərinə nəzər salan professor Yəhya Seyidov bu cəfakeş qələm adamının tərcüməçilik sahəsindəki fəaliyyəti və çəkdiyi zəhməti yüksək qiymətləndirərək yazırdı ki, “Nağı Nağıyev həm də sovet yazıçılarının, dünya ədəbiyyatı nümayəndələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi sahəsində uzun illərdən bəri səmərəli fəaliyyət göstərir... Bədii əsərlərində olduğu kimi, Nağı Nağıyevin tərcümələrinin də dili aydın və səlisdir. O, Azərbaycan dilinin zənginliklərindən bacarıqla istifadə edir”.

Yazıçı Nağı Nağıyev Naxçıvan ədəbi mühitinin ustad nasirlərindən biri kimi şöhrət qazanıb. Ömrünün qırx ilə yaxın bir dövrünü həsr etdiyi bədii yaradıcılığında nəsrin kiçik forması olan hekayələr daha çoxluq təşkil edir. Yazıçı elə yaradıcılığa da məhz hekayə ilə başlamışdır. Nağı Nağıyevin əsərlərində dövrün müxtəlif məsələləri əsərlərinin mövzusu və probleminə çevrilmişdir. Bu əsərlərdə kiçik məişət hadisələrindən tutmuş böyük sosial problemlərə qədər təqdim və bəhs olunur. Müəllifin satirik və ciddi məzmunda yazılmış bir sıra hekayələri də vardır ki, bu əsərlər də ciddi ictimai mətləblər və dərin ideya-estetik problemlər ehtiva edir. Onun çoxsaylı hekayələri oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb. Hekayələrinin çoxu vaxtilə çap edilən “Nişanə” (Bakı, Azərnəşr, 1956), “İki tale” (Bakı, Azərnəşr, 1961), “Yaralı qız” (Bakı, Azərnəşr, 1966), “Seçilmiş əsərləri” (roman və hekayələr, Bakı, Azərnəşr, 1974) kimi kitablarında təqdim olunmuşdur. Müstəqillik dövründə də tanınmış yazıçının çap edilən üçcildlik və bircildlik “Seçilmiş əsərləri” kitablarında əsərləri nəşr edilmiş, oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Bu baxımdan kiçik janrda böyük mətləblər əks etdirən yazıçı Nağı Nağıyevin “Qəribə bir təsadüf”, “Ovçunun xatirəsi”, “Bir qəlbin fəryadı”, “Məni bağışla”, “Məhəbbətini aparacağam”, “Atalar”, “Ata dərdi”, “Kommunar bulağı” və digər ciddi məzmunlu, “Qonşular”, “Paxıllıq”, “Mənzil əhvalatı”, “Təntənəli çıxış”, “Müdir” və sair kimi satirik-yumoristik hekayələri böyük maraq kəsb edir. Onun hekayələrində daha çox dövrlə bağlı ictimai problem və mövzular yer alıb.

Yazıçı Nağı Nağıyevin əsərlərində daha çox sadə ailə-məişət məsələlərinə müraciət edilib. Lakin bu sadə məsələlərin içərisində yazıçı məharətlə ciddi ictimai mətləblər, yüksək mənəvi dəyərlər, ali ideallar, habelə mürəkkəb, çətin tarixi hadisələr təqdim edə bilib. Sadə həyat tərzi, milli duyğular, vətənə, elə, obaya bağlılıq, ailə dəyərlərinə sədaqət, ata-anaya hörmət və məhəbbət, halallıq və zəhmətkeşlik, xeyirxahlıq və səxavət, saf məhəbbət və insani duyğular və yazıçı Nağı Nağıyevin yaradıcılığının əsas məsələlərindəndir. Onun sadə məişət mövzusunda yazılan əsərlərində adi məsələlərin işığında ciddi aktual ictimai mətləblərin ifadə edildiyini aydın müşahidə etmək olar. Həyatı dərin müşahidə qabiliyyəti olan məharətli yazıçı həm də əsərlərində yaddaqalan obrazlar, zəngin xarakterlər yaratmağa müvəffəq olmuş, maraqlı hadisələr, təsirli həyat hekayələri, insan taleləri əks etdirmişdir. Onun əsərləri üçün maraqlı olan mətləblərdən biri və başlıcası doğma vətəni Naxçıvanın ictimai yaşayışı, tarixi və mədəniyyəti, həyat tərzi və tarixi taleyi olmuşdur. Əsərlərində şəxsi tərcümeyi-halı ilə yaxınlıq təşkil edən mətləblər, Naxçıvanın tarixi taleyi ilə bağlı olan məsələlər də xüsusi yer alıb. “Qəribə təsadüf” adlı hekayəsindəki polis podpolkovniki Mütəllimin vəzifə şövqü ilə dustaq edib sürgün etdirdiyi və ölümünə bais olduğu professor Quliyevin atası, sadə, zəhmətkeş adam olan Xəlilin taleyi timsalında yazıçı, fikrimizcə, həm Sovet dövrünün düşmən müəyyənləşdirdiyi öz bəy atalarının, həm də həyat yoldaşının atası məşhur Yusif bəy Tahirov və onun kimilərin Sovet dövləti tərəfindən günahsız öldürülməsi məsələlərini ümumiləşdirib. Habelə Naxçıvanın 1918-20-ci illərdə keçdiyi ağır, mürəkkəb və çətin şərait, ermənilərin törətdiyi faciəvi qırğınlar, köməksiz qalan Naxçıvanın əhvalı, türk ordusunun Naxçıvana köməyə gəlməsi və digər məsələlər onun “Kommunar bulağı” hekayəsinin əsas mövzusu və hadisələridir. Yazıçı sanki böyük cəsarət göstərərək günahsız insanların və dəhşətli hadisələrin timsalında Sovet hökumətinin yol verdiyi nöqsanları tənqid müstəvisinə çıxarmış, milli tarix və tale məsələlərini ayıq oxucularının diqqətinə çatdıra bilmişdir.

İnsanlıq, böyük mənəviyyat, humanizm onun irili-xırdalı bütün əsərlərinin əsas səciyyəsidir. Bu baxımdan yazıçının bir sıra əsərləri özünün ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyətinə görə konkret ideoloji dövrün standartlarından çıxıb bütün zamanlar üçün aktuallıq kəsb edərək oxunaqlılıq və bədii maraq qazanır. Onun yaradıcılığı özünün əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri ilə gənc nəsillərin formalaşmasında özünəməxsus tərbiyəvi əhəmiyyət qazanır. Onun əsərlərinin qəhrəmanlarından olan professor Quliyev (“Qəribə təsadüf”), Səməd (“Məhəbbətini aparacağam”), Valentina (“Bir qəlbin fəryadı”) və başqa obrazları öz müsbət keyfiyyətləri, xoşbəxtlik gətirən amalları ilə oxucuların yaddaşında dərin iz buraxırlar. Nağı Nağıyevin bədii nəsrində yüksək bədii təsiri və ədəbi keyfiyyətləri ilə seçilən “Məhəbbətini aparacağam” hekayəsinin əsas qəhrəmanı olan Səmədin anasının ayrılığına dözməyib işini ötürüb qaçmaq istəyən gənc şəyirdi Nəcəfə dediyi: “Anan səni sən onu sevdiyindən azmı sevir? O, sənin sənət öyrənməyinin xatirinə ayrılığa dözür. Amma sən buna dözmürsən, qəribsədiyin üçün qoyub qaçmaq fikrinə düşürsən! Guya bu da ananı çox sevdiyin üçündür. Axı bir yaxşı fikirləş! Xoşbəxtlik gətirməyən bir “məhəbbət” kimə gərəkdir?” - kimi sözlər, ümumiyyətlə, gənc nəsillərə ünvanlanmış, onları məsuliyyət və ictimai vəzifəyə, insanlıq borcuna qarşı sədaqətli olmağa dəvət edən ibrətamiz məsləhət, müdrik öyüd-nəsihət kimi səslənir.

Nağı Nağıyev klassik bədii irsimizin yaşadanı kimi də çıxış edərək əvvəlki ədəbi ənənələrə uyğun da yazıb-yaradan bir sənətkar olmuşdur. Onun satirik-yumoristik üslubda yazdığı bir qisim hekayələri XX əsrin qüvvətli ədəbi sənətkarı, milli tənqidi realizmin banisi ustad Cəlil Məmmədquluzadənin tənqidi realist ənənələrinin davamı olaraq diqqəti cəlb edir. Onun “Paxıllıq”, “Qonşular”, “Mənzil əhvəlatı”, “Təntənəli çıxış”, “Müdir” və başqa satirik-yumoristik əsərlərində cəmiyyətdə hökm sürən ictimai nöqsanlar, mənəvi eybəcərliklər ifşa olunur. Humanist dəyərlərə, insanpərvər münasibətlərə, xüsusilə ictimai birgəyaşayış, qarşılıqlı ictimai yardımlaşma, sosial qayğı, ehtiram və sayğı kimi əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərə əhəmiyyətlə yanaşan yazıçı satirik-yumoristik əsərlərində məhz bu problemlərə diqqət ayırmış, haramı, zəhmətsiz gəliri, paxıllığı, özündənrazılığı və s. ciddi tənqid etmiş, halallığa, qarşılıqlı ehtiram və yardımlaşmaya məhəbbət aşılamağa çalışmışdır. O, qohum və qonşular arasında olan paxıllıq, bir-birindən üstün yaşamağa maraq, zəhmətsiz gəlir kimi mənəvi eybəcərliklərə “Paxıllıq” adlı əsərində nəzər salaraq tənqid və ifşa etmişdir. Ümumiyyətlə, ana dilinin zəngin imkanlarından məharətlə istifadə edən yazıçı Nağı Nağıyev həm doğma torpağı Naxçıvanın dialektlərindən, xalq müdrikliyi çeşməsindən ustalıqla faydalanaraq əsərlərinə yığcamlıq, ibrətamizlik, gözəllik və təsirlilik qatmışdır. “Paxıl adam artıb-ağarmaz” kimi epiqrafını da xalq düşüncəsindən alan bu adıgedən əsərdə əsas tənqid hədəfi başlıca mənəvi eybəcərlik olan paxıllığa qarşı yönəlib. Xalqın müdriklik çeşməsindən müvəffəqiyyətlə faydalanan yazıçı öz məqsədini tam mənasında açmaq və ifadə etmək üçün “Qonşu qonşuya baxar, özünü oda yaxar”, “Əli aşından da olar, Vəli aşından da”, “Koru körpüdə yaxaladı”, “Haynan gələn, huynan gedər”, “Çölmək diyirlənib qapağını tapar” kimi atalar sözlərindən məharətlə faydalanmışdır. Yazıçının bədii məqsədini dəqiq ifadə etməyə yönələn bu müdrik sözlər oxucuya özünün dərin mənəvi əhəmiyyətilə təsir edərək onu pis xüsusiyyətlərdən çəkinməyi, müsbət keyfiyyətlərlə yaşamağı təlqin edir.

Yazıçı Nağı Nağıyev həm də yaddaqalan xarakterlər ustası kimi xatırlanır. Əsərlərində yaratdığı maraqlı, canlı xarakterlər əks etdirdikləri müsbət və mənfi keyfiyyətləri ilə oxuculara həyat bələdçisi rolunu oynamışlar. Müəllifin “Ovçunun xatirəsi” hekayəsi isə, fikrimizcə, uğurlu simvolizm nümunəsi olaraq diqqəti cəlb edir. Yazıçı bu əsərində məhz ayı ilə pələngin əhvalatı fonunda əsas bədii məqsədi ifadə edərək onların simvolizəsi ilə müxtəlif ictimai qüvvələrin mübarizəsini təqdim etmişdir. Ümumiyyətlə, yazıçı ana dilinin üslubi imkanlarından da məharətlə istifadə etmiş, müdrik xalq düşüncəsindən ustalıqla yararlanaraq əsərlərinə yığcamlıq və ibrətamizlik keyfiyyətləri vermişdir.

Ümumiyətlə, özünün zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığı ilə Naxçıvanda ədəbi mühitin inkişafına xidmət göstərən yazıçı Nağı Nağıyev mühüm bir ədəbi mövqeyə malikdir. Naxçıvanda bir müddət yazıçılara rəhbərlik etmiş ədəbi mühitin ağsaqqal nümayəndəsi olan Nağı Nağıyev həm də teatr və mədəniyyətin inkişafına da verdiyi töhfələrlə, göstərdiyi xidmətlərlə yadda qalmışdır. Əsərlərindəki yüksək humanist amallar, ali əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlər onun yaradıcılığını gələcək nəsillərin mütaliə mənbəyinə çevirir. Bu tanınmış yazıçının adı bu gün də hörmətlə xatırlanır və xatirəsi ehtiramla yad edilir.

Ramiz QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent