Naxçıvanda elmin
inkişafı dünya elminə
verilən töhfələrlə
diqqəti cəlb edir
Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi
olan Naxçıvan elm sahəsində də həmişə
öz nailiyyətləri ilə seçilmişdir.
Naxçıvanda elmin inkişafı qazanılan uğurlar və
dünya elminə verilən töhfələrlə diqqəti
cəlb etmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının
yaranmasından keçən illər ərzində məhz ulu
öndər Heydər Əliyevin fəaliyyət göstərdiyi
qızıl dövr illərində hər bir sahədə
olduğu kimi, elm və təhsil sahəsində də
davamlı inkişaf və dirçəliş özünü
nümayiş etdirmişdir.
Müstəqillik
illəri bu inkişafın ən qabarıq üzünü təzahür
etdirdiyi bir dövrdür. Siyasi kursun uğurla davam etdirilməsi
nəticəsində Naxçıvanda elm sahəsində
mühüm inkişaf baş vermişdir. Naxçıvanda
elmin inkişaf etdirilməsini zəruri görən və
ölkəmizdə elmin inkişafına xüsusi qayğı
göstərən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyev demişdir: “Ermənistanın
apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində
Azərbaycandan qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə,
blokada şəraitində yaşamaq məcburiyyətində
qalan... Naxçıvanın tarixinin hələ tədqiq edilməyə
ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, bu
diyarın tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə
dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi
çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin
tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab
verilməlidir”. Məhz bu müdrik fikirlər
Naxçıvanda elmin inkişaf etdirilməsini -
Naxçıvanın tarixinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının,
təbii sərvətləri, flora və faunasının,
yeraltı və yerüstü təbii ehtiyatlarının və
s. öyrənilməsini ciddi vəzifəyə, elm sahəsini
Naxçıvanın bir ordu qədər müdafiəsini təmin
edən xüsusi əhəmiyyətə malik mühüm
amillərdən birinə çevirmişdir.
Hələ
əvvəllər dahi lider Heydər Əliyev
Naxçıvanda elmin inkişafı strategiyasını
mühüm mövqedən müəyyənləşdirərkən
demişdir: “...Vaxtilə Sovet İttifaqı yarananda, müttəfiq
respublikalar yarananda, onların arasında sərhədlər
qoyulanda Azərbaycan torpaqlarının bir qismi Ermənistana
verilibdir və bunun nəticəsində də
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazicə Azərbaycanın
əsas torpağından aralı düşübdür.
Bunların hamısı Naxçıvanın çox ətraflı
öyrənilməsini tələb edir”. Bu səbəbdən
də müdrik rəhbər Naxçıvanda Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin
yaradılması haqqında 2002-ci il 2 avqust tarixli fərman
imzalamış, bölmənin yaradılması və
inkişafına ardıcıl qayğı göstərmişdir.
Bu baxımdan Naxçıvan Muxtar Respublikasında elmə
göstərilən qayğı yalnız elmi inkişaf etdirmək
məqsədi daşımamış, həm də xüsusi
geostrateji imicə malik olan Naxçıvan Muxtar
Respublikasının hərtərəfli öyrənilməsini
başlıca zərurətə çevirmişdir. Bu
baxımdan haqlı olaraq deyilmişdir ki: “Ölkədə
elmin regional inkişafının bu mühüm istiqamətinin
ilk növbədə blokada şəraitində olan
Naxçıvanda həyata keçirilməsinin həm də
dövlətçiliyimizin, ərazi bütövlüyümüzün
möhkəmləndirilməsi baxımından da müstəsna
əhəmiyyəti vardır”(akad. İ.Həbibbəyli, akad.
İ.Hacıyev).
Razılıqla
demək olar ki, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin
yadigarı olan AMEA Naxçıvan Bölməsi elmin baş qərargahı
rolunda çıxış etməklə digər elm və təhsil
müəssisələrilə birlikdə muxtar respublikada elmin
inkişafına yeni vüsət vermişdir.
Naxçıvanda elmin inkişafı həm də müxtəlif
sahələrdə elmi məktəblərin
formalaşmasına da gətirib
çıxarmışdır.
Naxçıvandakı
elmi məktəblər sırasında tarixşünaslıq
və ədəbiyyatşünaslıq sahələrinin
inkişafı xüsusi diqqət cəlb edir. Tarix elmi sahəsində
aparılan tədqiqatlar, çap etdirilən çoxsaylı
elmi əsərlər
Naxçıvan tarixçilik məktəbinin
yaranmasını şərtləndirmişdir. Ciddi elmi tədqiqatlar
nəinki tarixşünaslıq elminin inkişafına şərt
olmuş, həm də bu elmin müxtəlif sahələrinin
- arxeologiya, etnoqrafiya, Vətən tarixi sahələrinin
inkişafı üçün də geniş stimul
yaratmışdır. Bu inkişaf nəticəsində həm
də bu elmin inkişafının sütunlarına çevrilən
ciddi elmi kadrların formalaşmasına şərait
yaratmış, Naxçıvan tarixşünaslıq məktəbinin
formalaşması və inkişafında xüsusi mövqeləri
olan nüfuzlu alimlər, elmi kadrlar ərsəyə gətirmişdir.
“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan”, “Qədim
Şərur”, “Naxçıvan və
naxçıvanlılar”, “Nuh peyğəmbər, dünya
tufanı və Naxçıvan”, “Naxçıvanın
epiqrafik abidələri” və sair kimi əsərlər
Naxçıvan tarixşünaslıq məktəbinin səciyyəvi
cəhətlərini özündə təcəssüm etdirən
ciddi elmi əsərlərdir.
Ali Məclis Sədrinin sərəncamı ilə
hazırlanan “Naxçıvan tarixi” çoxcildliyi də
Naxçıvan elm adamlarının konkret uğurlu
hesabatı kimi qiymətləndirilə bilər. Bundan başqa
naxçıvanlı alimlərin və digər ölkələrdən
- Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransa, Türkiyə
və b. ölkələrdən qatılan elm
adamlarının apardığı ciddi tədqiqatların nəticəsi
olaraq Naxçıvanda ilkin yaşayış və şəhərsalma,
Duzdağ mədəniyyətinin aşkarlanmasını,
dünyanın ən qədim duzçıxarma sənəti və
mədəninin məhz Naxçıvanda olması
faktının təsdiqini tapmasını düzgün elmi tədqiqatların
və Naxçıvan tarixşünaslığının
nailiyyəti kimi xüsusilə qeyd etmək olar.
Müstəqillik
illərində yaranan yeni məktəblərdən biri kimi
Naxçıvan ədəbiyyatşünaslıq məktəbinin
inkişafını razılıqla qeyd etmək olar. Görkəmli
elm adamı, akademik İsa Həbibbəylinin bilavasitə rəhbərliyi
altında Naxçıvanda çoxsaylı ədəbiyyatşünas
alimlərin yetişdiyi və Naxçıvan ədəbiyyatşünaslıq
məktəbinin formalaşdığını tam əminliklə
qeyd etmək olar. Bu elmi məktəb özünəməxsus
səciyyəvi xüsusiyyətlərlə fərqləndiyi
kimi, nailiyyətləri ilə də muxtar respublikamıza və
ümumən ölkəmizə öz töhfələrini
verməkdədir. Özünün mövzu əhatəsi, elmi
tədqiqat üslubu, təhlil və tədqiq tərzi,
baxış və dəyərləndirmə forması və
digər özünəxas cəhətləri ilə, ən
başlıcası, milli ideologiyaya sədaqəti və
töhfələrilə səciyyələnən bu elmi məktəb
artıq kifayət qədər öz sözünü
demişdir. Naxçıvanın ən qədim dövrlərdən
üzü bəri ədəbi mühiti, görkəmli şəxsiyyətləri
və ədəbi proses və inkişaf ənənələrini
öyrənən Naxçıvan ədəbiyyatşünaslıq
məktəbi yeni faktlarla zəngin elmi əsərlərin ərsəyə
gəlməsində fəal çıxış etmişdir.
Habelə müstəqillik dövründə yeni elmi
konsepsiyanın da məhz burada və bu elm sahəsində
yarandığını razılıqla qeyd etmək olar.
Naxçıvanda
bu inkişafdan təkan alan və özünəməxsus
inkişafı təmin edən digər elm sahələri
sırasında folklorşünaslıq, dilçilik, sənətşünaslıq
və başqa elm sahələri də diqqət cəlb edir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının dialekt və şivələri
yeni müstəvidə, yeni səviyyədə və
müasir tələblər çərçivəsində məhz
bu dövrdə öyrənilmiş, yeni toplama işləri
aparılmış, daha təkmil dialekt sözlüyü
hazırlanmışdır. Elə Naxçıvanla
bağlı yer-yurd adlarının, Naxçıvan əhalisinin
etnogenezinin öyrənilməsi
də bu mənada diqqətəlayiqdir. Naxçıvanın və
Naxçıvanla bağlı digər yer adlarının
etimologiyası, habelə digər elmi faktlar sayəsində
alimlərin Nuh peyğəmbərin dünya tufanı
zamanı məhz Naxçıvanda quruya enməsi və burda məskunlaşması
barədə fikri maraqlı faktlarla öz təsdiqini
tapmışdır. Aparılan tədqiqatların nəticəsini
işıqlandıran beynəlxalq konfransların,
simpoziumların keçirilməsi, xeyli monoqrafiya və tədqiqat
əsərlərinin çapı da bölmədəki elmi və
təşkilati işlərin uğurlarından xəbər
verir. Naxçıvan folklor mühiti ilə bağlı yeni
elmi tədqiqatların aparılmasını, “Naxçıvan
folklor antologiyası” kitabının 3 cilddə nəşr
edilməsini, Naxçıvan folklor mühitini tədqiq və
təhlil edən digər çoxsaylı elmi əsərləri
də folklorşünaslıq sahəsində əldə edilən
nailiyyətlər kimi diqqətə çatdırmaq olar.
Bu cəhətdən
qətiyyətlə deməliyik ki, bu kimi ciddi elmi nailiyyətlərin
əldə edilməsinə Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin verdiyi müvafiq sərəncamlar
da əsaslı rol oynamışdır. Məhz verilən sərəncamlardan
sonra aparılan məqsədyönlü tədqiqatlar nəticəsində
Naxçıvanda ilkin yaşayış və mədəniyyətin
tarixinə dair ciddi nəticələr əldə edilmiş,
çoxsaylı abidələr qeydə alınmış və
pasportlaşdırılmış, Nemətullah
Naxçıvani kimi həyatı və şəxsiyyəti
qaranlıq qalan neçə tarixi şəxsiyyət qiymətli
yaradıcılıq mirası ilə geniş müstəviyə
çıxarılmış, xalq
yaradıcılığının müxtəlif sahələrinin
öyrənilməsi, tədqiqi, təbliği və nəşri
məsələləri uğurla həyata
keçirilmişdir. Naxçıvan yallılarının
nüfuzlu beynəlxalq təşkilat olan YUNESKO səviyyəsində
dünyanın qeyri-maddi mədəni irs və təcili qorunma
siyahısına daxil edilməsi də məhz düzgün
elmi araşdırmaların və ölkəmizdə
aparılan müdrik, uğurlu siyasətin nəticəsi kimi
razılıqla qeyd edilə bilər.
Naxçıvanda
elmlə iqtisadiyyatın, nəzəriyyə ilə
istehsalatın əlaqələndirilməsi də uğurlu və
nümunəvi bir şəkildə həyata keçirilir. Bu
baxımdan taxılçılığın inkişafı
sahəsində AMEA Naxçıvan Bölməsinin Bioresurslar
İnstitutunda taxıl sortları ilə bağlı
aparılan tədqiqatların nəticələrinin istehsalata
tətbiq edilməsi bu istiqamətdə bir nümunədir.
Muxtar respublikada ərzaq ehtiyatının yaradılması,
taxılçılığın, meyvəçilik və tərəvəzçiliyin
inkişafı və başqa bu kimi proqramların gerçəkləşdirilməsi
sahəsində də tətbiqedici işlər razılıq
doğurur. Habelə Naxçıvanda Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzinin
yaradılması, Darıdağda Arsenli Su Müalicəxanasının
fəaliyyəti, Şorsu palçığının tibdə
tətbiqi və başqa çoxsaylı belə faktlar elmlə
istehsalatın konkret uğurlu nümunələri
sırasına daxildir.
Naxçıvanda
formalaşan elmi məktəblərin nailiyyətlərini
uğurla təqdim edən “Naxçıvan abidələri
ensiklopediyası” (Azərbaycan və ingilis dillərində),
iki cilddə “Naxçıvan Ensiklopediyası”,
“Naxçıvanın tarixi atlası”, “Naxçıvan tarixi”
çoxcildliyi, “Naxçıvanın Folklor Antologiyası” (3
cilddə), “Azərbaycan xalçaları Naxçıvan
qrupu”, “Naxçıvanın Teatr Salnaməsi”,
Naxçıvanın flora və faunasına aid iki kitabda
“Qırmızı kitab”, “Naxçıvanın arxeoloji abidələri”, “Naxçıvan Muxtar
Respublikasının coğrafiyası” (iki cilddə), “Dədə
Qorqud yurdu Naxçıvan” tarixi-etnoqrafik atlası, “Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan”, “Qədim Şərur”,
“Naxçıvan və naxçıvanlılar”, “Nuh peyğəmbər,
dünya tufanı və Naxçıvan”, “Azərbaycan
Respublikası şənlik-mərasim nəğmələri”,
“Naxçıvan ağızları” (türk dilində),
“Naxçıvan tarixi” çoxcildliyi və başqa qiymətli
əsərlər nümayiş etdirir.
Ulu
öndər Heydər Əliyev siyasi kursunu özünün fəaliyyət
proqramı elan edən Ali Məclisin Sədri davamlı olaraq
Naxçıvanda elmin, təhsilin və təhlükəsizliyin
inkişafı və təmini qayğısına qalıb.
Elmin inkişafı və hər bir sahədə elmə
dayanıqlı inkişaf başlıca istiqamət təşkil
edir. Məhz qısa bir tarix çərçivəsində
bu cür vüsətli inkişaf Ali Məclis Sədrinin
uzaqgörən qərarları, xalqa
bağlılığı, dövlətçiliyə sədaqətilə
başa gəlmişdir. Son dövrlərdə
Naxçıvanda Elmin İnkişafı Fondunun
yaradılması təşəbbüsü də elm
adamları tərəfindən razılıqla
qarşılanıb. Fondun Himayədarlar Şurasının
keçirilən müşavirəsində Ali Məclisin Sədri
demişdir: “Elm inkişaf etmədən ölkələrin
inkişafını təmin etmək mümkün deyil. Ona
görə də muxtar respublikada elmin inkişafı sahəsində
mühüm işlər görülmüş, elmi potensial
formalaşdırılmışdır”. Əlbəttə, bu
mühüm təşəbbüslə yaradılmış
Elmin İnkişafı Fondu Naxçıvanın tarixi, mədəniyyəti
və digər sahələrini öyrənən ciddi elmi layihələrin
həyata keçirilməsinə töhfələrini verməklə
böyük uğurlara imza atacaqdır. İlk layihə olaraq
Naxçıvanda ən çətin zamanda yaranmış
Araz-Türk Respublikasının tədqiqi istiqamətində
layihənin Ali Məclis Sədrinin Sərəncamı ilə
qəbul edilməsi də özlüyündə rəmzi bir məna
daşıyır.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyindəki nitqində
demişdir: “Mən çox istəyirəm ki, Azərbaycan
alimləri gələcəkdə də ölkəmizin hərtərəfli
inkişafında daha fəal rol oynasınlar. Çünki
ölkəmizin gələcəyi elmi potensialın səviyyəsi
ilə bilavasitə bağlıdır. Hər bir ölkədə,
o cümlədən Azərbaycanda inkişaf elmin səviyyəsi
ilə bağlıdır”. Bu baxımdan hər zaman yüksək
dövlət qayğısı ilə əhatələnən
Azərbaycan elminin inkişafında 2016-cı ildə qəbul
edilən “Elm haqqında” Qanun da bu inkişafa hüquqi-siyasi təminat
yaratmışdır. Elmin nailiyyətlərini sərgiləyən
2014 və 2016-cı illərdə təşkil edilən Elm
festivalları da elm və ictimaiyyət arasında əlaqələrin
yaranmasına imkan vermişdir. Ölkəmizdə elmə
göstərilən qayğının təzahürü kimi
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham
Əliyevin sərəncamı ilə martın 27-nin “Elm
Günü” kimi təsis edilməsini də ictimaiyyət və
çoxsaylı ziyalılar minnətdarlıqla
qarşılayır, mənəvi mühiti aydınladan alimlər
ölkəmizin inkişafına öz töhfələrini
verməkdə davam edirlər.
Ramiz Qasımov,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin
əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
İki sahil.- 2020.- 14 mart.- S.10.