Azərbaycanda ali əczaçılıq təhsili 80 yaşını qeyd edir

Azərbaycan səhiyyəsinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan əczaçılıq sahəsi üçün milli kadrlar hazırlayan ali əczaçılıq təhsilinin 80 yaşı tamam olur. Bu təhsil istiqaməti 1941 – ci ildə Azərbaycan Tibb Universitetinin nəzdində fakultə kimi yaradıldığı dövrdən başlamış və indiyə qədər böyük yol keçmişdir. Bununla belə ölkəmizdə təbabət – dərmanşünaslıq elminin formalaşması və sonradan dərmanşünaslığın əczaçılıq elmi kimi müstəqil fəaliyyət dövrü orta əsrlərə təsadüf edir. Hələ o zamanlar Azərbaycanda xeyli akademiyalar, elm evləri, mədrəsələr fəaliyyət göstərmiş və çoxlu sayda təbib – əczaçılar hazırlanmışdır. Lakin təhsilin formalaşması və intibah dövrü XX əsrə təsadüf edir. Azərbaycan tarixində ilk dövlətçilik qurumları 1918-ci ildə – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaranmış və bununla da səhiyyə sisteminin, o cümlədən əczaçılıq sahəsinin əsası qoyulmuşdur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xalq Səhiyyə Nazirliyi tibbi - əczaçılıq şöbəsinin müdiri, provizor J.P.Punko Azərbaycan tarixində ilk dəfə dövlət apteki, analitik və bakteroloji laboratoriya, halen preparatları laboratoriyası, mərkəzi aptek anbarı və əczaçılıq kurslarının yaradılması qeyd olunmuş müəssisələrin təchiz və saxlanması üzrə geniş, hərtərəfli bir sənəd hazırlamış, xalq Səhiyyə nazirinə məruzə etmişdir. Həmin məruzədə Azərbaycanda və ümumən, müsəlman Şərq aləmində əczaçı kadrların olmaması ilə əlaqədar, Bakı şəhərində nümunəvi dövlət aptekinin yaradılması və onun nəzdində əczaçılıq elmi - praktik kurslarının təsis olunması təklif edilir. Təqdimatda göstərilən bir çox müddəalar sonradan Sovet hakimiyyəti dövründə, respublikada əczaçılığın bir çox sahələrinin yaradılması və inkişafında öz təsdiqini tapmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti, hələ 1918 - ci il oktyabrın 8 - də 283 saylı “Bakı şəhərində dövlət apteki və əczaçılıq kursları açılması haqqında” sərəncam vermişdir. Təsis olunmuş əczaçılıq kurslarında dərs deyən müəllimlərə saatına 25 rubl məbləğində zəhmət haqqı kəsilmişdir. Həmin illərdə respublikada əczaçılıq fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün milli əczaçı kadrların hazırlanmasına böyük ehtiyac var idi.

1919 - cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin yaranması respublikada səhiyyəni, o cümlədən əczaçılığı da inkişaf etdirdi. Sonrakı illərdə apteklərdə milli əczaçı kadrların olmaması üzündən, tibb işçiləri həmkarlar komitəsinin təşəbbüsü ilə apteklərdə işləyən, lakin əczaçı olmayan şagirdlər üçün qısa müddətli 6 aylıq kurslar açıldı, 1924-cü ilə qədər davam edərək, 52 nəfər milli kadrlardan ibarət əczaçı köməkçisi hazırladı.

1925 - ci ildə Xalq Səhiyyə Komissarlığının əmri ilə (şəxsən nazir Möhsüm Qədirlinin təşəbbüsü ilə) Bakıda Əczaçılıq texnikumu yarandı. Onun ilk direktoru Y.Haşımlı olmuş və orada professorlar J.Qolberq, H.Şahtaxtinski, C.Sultanov kimi görkəmli pedaqoqlar dərs demişlər. Bu texnikumun yaranması sayəsində hazırda müstəqil respublikamızda 5 minədək orta təhsilli əczaçı kadrlar fəaliyyət göstərir.

Bakı Dövlət Universiteti nəzdində olan tibb fakultəsinin uğurlu fəaliyyəti o zaman tibb elminin və səhiyyənin inkişafında böyük rol oynadı və sonralar – 1930 - cu ildə həmin fakultənin sərbəst Tibb İnstitutuna çevrilməsinə təkan verdi. Beləliklə, əczaçılığın da gələcək inkişafı üçün böyük zəmin yarandı və maddi - texniki bazanın, yüksək ixtisaslı həkim və əczaçı kadrların hazırlanması üçün əsas oldu.

Nəhayət, keçmiş SSRİ - nin türkdilli respublikaları arasında, həmçinin İran, Türkiyə də daxil olmaqla, Yaxın Şərqdə ali əczaçılıq təhsili sahəsində ilk ali təhsil müəssisəsi 1938 - ci ildə Azərbaycan Xalq Komissarlığının qərarı ilə sərbəst Əczaçılıq institutu yarandı. Bu institutun təşkilində professorlardan Ə.Əliyevin, M.Əliyevin, B.Eyvazovun, C.Qolberqin, Ə.Həsənovun, A.Sultanovun böyük xidmətləri olmuşdur. İnstitutun ilk rektoru görkəmli şəxsiyyət və böyük siyasi - ictimai xadim, professor Ə.Əliyev, prorektoru professor Ə. Həsənov, dekanı isə C.Qolberq olmuşdur.

Yarandığı zamandan etibarən institutda mükəmməl əczaçı kadrların hazırlanması istiqamətində bir sıra önəmli işlər görülməyə başladı. Lakin II Dünya müharibəsinin (1941– 1945 - ci illər) başlanması ölkədə bütün sahələrdə olduğu kimi, əczaçılıq sahəsində də böyük çətinliklər yaratdı. İnstitutun kadrlarının çox hissəsinin cəbhəyə aparılması kadr çatışmazlığına səbəb oldu. Bununla əlaqədar 1941 - ci ildə Əczaçılıq instutu əczaçılıq fakultəsinə çevrilərək, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tərkibində öz fəaliyyətini davam etdirməyə və yeni istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. 1945 - ci ildə fakültənin 220 tələbəsi olmuşdur. 1957 - ci ildən əczaçılıq fakultəsinin qiyabi şöbəsi də fəaliyyətə başlamışdır. Lakin sonralar ali əczaçılıq təhsilinin qiyabi tədrisinin məqsədəuyğun olmadığı nəzərə alınaraq, bu şöbə 1969 - cu ildə bağlandı. Ötən illər ərzində bu şöbədə 240 nəfər orta təhsilli əczaçı ali təhsil almışdır. 1966 - cı ildə əczaçı kadrların ixtisasını artırmaq məqsədilə fakultənin nəzdində təkmilləşdirmə kursu yaradıldı. Bu işdə Azərbaycan əczaçılıq elminin banilərindən sayılan, bu sahədə ilk əczaçı azərbaycanlı alim, professor Rüstəm Qambay oğlu Əliyevin böyük xidməti olmuşdur. Bakı şəhər 1 nömrəli tibb məktəbi hazırda onun adını daşıyır. Bu kurslarda əczaçılıq işinin təşkili üzrə 533 nəfər, əczaçılıq texnologiyası üzrə 351 nəfər, aptek işi üzrə 207 nəfər (cəmi 1091 nəfər) ixtisaslaşma kursu keçmişdir.

Universitetin əczaçılıq fakultəsi respublikamızla yanaşı, keçmiş SSRİ - nin Türkmənistan, Qazaxıstan, Ermənistan respublikaları üçün də ali təhsilli əczaçı kadrlar hazırlamışdır. Fakultə məzunları arasında Türkiyə, İran, Suriya, Anqola, Nigeriya, Sudan, İraq, Əfqanıstan və başqa ölkələrin vətəndaşları da vardır.

Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycanda bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsil sahəsində də aparılan islahatlarla əlaqədar olaraq, ali əczaçılıq təhsili sahəsində də yeni nailiyyətlər əldə olundu. “Əczaçılıq fəaliyyəti haqqında” (1996 - cı il) və “Dərman vasitələri haqqında” (2007 - ci il) qanunlar əczaçı kadrların hazırlanmasına mühüm yer verilməsi, əczaçılıq təhsili sahəsində yeni addımların atılmasına zəmin yaratdı.

Yeni Təhsil Qanununda təsdiq olunmuş çoxpilləli təhsil proqramına müvafiq olaraq, Azərbaycanda ali əczaçılıq təhsili çoxpilləli təhsil sisteminə (bakalavr, magistr) keçməyə başladı. İlk dəfə olaraq 1997 - ci ildə 78, 1998 - ci ildə isə 67 məzuna əczaçı bakalavr diplomu verildi. Fakultədə 5 illik təhsil müddəti 2004 - ci ildən etibarən 4 ilə endirildi və tədris planları, fənnlər, onların proqramları yenilənməyə başladı. Magistr təhsili 2 ildir.

Hazırda Azərbaycanda 6000 - dən artıq ali təhsilli əczaçı bakalavr və magistr vardır. Bunların demək olar ki, hamısı ATU - nun əczaçılıq fakültəsinin məzunlarıdır. İndiyədək fakültənin ixtisas kafedralarında 11 nəfər doktorluq, 45 nəfərdən artıq əməkdaş əczaçılıq üzrə fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası müdafiə etmişdir. AMEA - da çalışan bir çox aparıcı kimya və biologiya elmləri doktorları da bu təhsil ocağının məzunlarıdır.

Ali əczaçılıq təhsilinin yeni istiqamətdə inkişaf edib formalaşmasında, həmçinin Beynəlxalq miqyasda əlaqələrin inkişafı da mühüm rol oynamaqdadır. Son illərdə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST), UNESKO, Beynəlxalq Əczaçılıq Federasiyası (BƏF) – İnternathional Pharmaceutical Federation, Federation İnternathionale Pharmaceutique (FİP) kimi qurumlarla olan əlaqələr, əczaçılıq təhsilinin inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Belə ki, ÜST və BƏF tərəfindən hazırlanan “Keyfiyyətli əczaçılıq təhsili təcrübəsi” (Good Pharmacy Education Practice –GPEP) sənədində əczaçının yeddi istiqamətdə fəaliyyəti müəyyən edilmiş ( “the seven stars” pharmacist – əczaçının “yeddi ulduzu”) və bu sənəd Yeni Orleanda əczaçılıq təhsilinə aid keçirilən Birinci Ümumdünya Konqresində təsdiq olunmuşdur. Bu konqresdə, həmçinin əczaçının həm diplomaqədər, həm də diplomdan sonrakı fasiləsiz təhsili haqqında da qərar qəbul edilmişdir.

Hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq, əczaçılıqda tədris olunan təhsil proqramına əsas ixtisas fənnlərilə yanaşı, tibb və bioloji fənnlərdən – kliniki farmakologiya, farmakoterapiya, əczaçılıq biotexnologiyası, toksikoloji kimya, farmako - iqtisadiyyat, farmako - epidemiologiya, əczaçılığın tarixi və deontologiyası və s. kimi fənnlər daxildir. İxtisas fənnlərinə isə əczaçılığın texnologiyası, əczaçılığın idarəçiliyi və iqtisadiyyatı, farmakoqnoziya, əczaçılıq kimyası fənnləri aiddir.

Əczaçılıq fakultəsinin ixtisas kafedralarında çalışan professor müəllim heyəti, yüksək ixtisaslı əczaçı kadrlar hazırlamaqla yanaşı, həmçinin elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasında da yaxından iştirak edirlər. ATU - nun əczaçılıq fakultəsinin elmi - pedaqoji potensialı və kafedraların son illərdə genişləndirilmiş maddi - texniki bazası imkan verir ki, diplomaqədər və diplomdan sonrakı pillələrdə fasiləsiz əczaçılıq təhsili müasir tələblərə uyğun inkişaf etdirilsin.

Hazırda müstəqil Azərbaycanda elmi - texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin xalq təsərrüfatının bütün sahələrinə sürətlə tətbiq edilməsi, respublikanın kadr potensialının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, mütəxəssislərin peşəkarlığının yüksəldilməsi vacib məsələ kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu məqsədlə 2008 - ci ildə Prezident İlham Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” sərəncamı ölkənin ali məktəblərinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyasını və Boloniya prosesinə qoşulmasını vacib bir amil kimi şərtləndirmişdir. Təsadüfi deyil ki, Avropanın 45 ölkəsi bu prosesə qoşularaq vahid bir təhsil sistemi üzrə yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlayırlar.

Avropa Kredit Transfer Sistemi (AKTS) adlanan bu təhsil proqramı tədrisin keyfiyyətinin yüksəlməsini, tələbə və müəllimlərin məsuliyyətinin artmasını, obyektivliyi və ədaləti təmin etməklə yanaşı, fənlərin və müəllimlərin seçilməsində tələbələrə müstəqillik verir və onlara təhsilinin müəyyən bir mərhələsini xarici ölkələrin aparıcı universitetlərində davam etdirməsinə imkan yaratmaqla, tələbələrin həmin ali məktəblərin təhsil məkanına daxil olmasını, tədris prosesinə qoşulmasını təmin edir.

Beləliklə, diplomların beynəlxalq miqyasda tanınmasına zəmin yaradır. Elə bu baxımdan da Azərbaycan Tibb Universitetinin bütün fakultələrində olduğu kimi, zamanın və həyatın tələblərinə cavab verə bilən, yüksək ixtisaslı əczaçı kadrlar hazırlayan və 80 illik yubilleyini qeyd edən əczaçılıq fakultəsi də, respublikamızda bu istiqamətdə imzalanan əmr və sərəncamlardan irəli gələn vəzifələrin həyata keçiriliməsində fəal iştirak edərək, ali təhsilin modernləşdirilməsi yolunda hazırlanan mütəxəssislərin peşəkarlığının Avropa və Dünya standartlarına uyğunlaşdırılması işində əzmlə çalışmaqla, bir sıra uğurlu nəticələr əldə edir.

Aidə BƏNDƏLİYEVA

ATU-nun “Əczaçılığın texnologiyası və idarəçiliyi” kafedrasının baş müəllimi

İki sahil.- 2021.- 27 aprel .- S.26.