Azərbaycan dilinin Culfa şivələrində

qohumluq əlaqələrini bildirən sözlər

Leksikanın qədim qatlarına nəzər salarkən qohumluq əlaqəsi bildirən sözlərin istər bədii ədəbiyyatda, istərsə də dialekt və şivələrdə xüsusi çəkisinin olduğunu görmək mümkündür. Qohumluq əlaqəsi bildirən terminlərin bəziləri sinonim cərgələr yaradır ki, bu, dialekt və şivələrimizdə qabarıq şəkildə müşahidə olunur. Maraqlı məqam isə ondan ibarətdir ki, bu terminlər bir sıra türk dillərində də işlədilir. Məlum olduğu kimi, Culfa şivələri Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri içərisində özünəməxsus elementləri ilə seçilən şivələrdəndir. Bu baxımdan araşdırma apararkən fərqli elementlər diqqətmizi cəlb edir. Ümumiyyətlə, dilçilik ədəbiyyatlarında qohumluq terminləri ənənəvi olaraq iki qrupa, – qan qohumluğu və nikah qohumluğu bildirən sözlər olaraq bölünür. Dosent Nuray Əliyeva öz təsnifatında fərqli yanaşma nümayiş etdirərək ailə içi yaxınlıq, ata tərəfdən olan qohumluq, ana tərəfdən olan qohumluq, evliliklə əlaqəli qohumluq, nənə-babaya görə qohumluq prinsipini göstərmişdir. Tədqiqatımızda Culfa şivələrindəki qohumluq əlaqəsi bildirən terminləri də iki qrupda birləşdirəcəyik:

Kişi cinsinə aid olan qohumluq terminləri:

Culfa şivələrində atanın və ya ananın atası mənasında baba termini işlədilir ki, bu bəzi türk dillərində ata mənasında işlənməkdədir. Müasir Culfa şivələrində ulu baba mənasında cəddə baba termini işlənməkdədir ki, bu sözə tayfa üzvlərinin ən qədimdə yaşamış babası mənasında Meğri şivələrində də rast gəlinir.

Ata/dədə bütün şivələrdə olduğu kimi, Culfa şivələrində də valideyn bildirən termin kimi işlənir. Ədə elementi bu şivələrdə rast gəlinən fərqli termindir. Zənnimizcə, bu gun arxaikləşmiş, lakin Culfa şivələrində, xüsusilə yaşlı insanların danışığında rast gəlinən bu söz ə>a sait və d>t samit əvəzlənməsi nəticəsində ata, yaxud samit artımı hadisəsinə uğrayaraq dədə formasına düşmüşdür. Ekspedisiyalar zamanı digər bölgələrdə Şərur rayonu ərazisində rast gəldiyimiz aba, ümumilikdə Naxçıvan dialektində seyid nəslindən olan ailələrdə işlənən ağa termini də diqqəti cəlb edir. Dosent Zülfiyyə İsmayılın tədqiqatında Naxçıvan Muxtar Respublikasının bəzi rayon və kəndlərində ata kəliməsinə qağa, qadam, aqa, ava, abba, əyə kimi fərqli şəkillərdə rast gəlindiyi məlum olur. Müəyyən tarixi dövr və ictimai-siyasi formasiya ilə əlaqədar olaraq bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinə də əcnəbi dillərdən bir sıra sözlər keçmişdir. Vaxtilə ölkəmizin rus imperiyasının tərkibində olması ilə əlaqədar olaraq rus dilində ata termini əvəzində işlədilən papa/pa: sözü Culfa rayonu ərazisində yaşayan bir çox ailələrdə hələ də işlənməkdədir.

Culfa rayonu ərazisində yaşayan əhalinin danışığında qardaş termini ilə yanaşı dadaş, kiçiltmə və əzizləmə mənasında isə qaqaş variantı da işlənir. Azərbaycan dilinin bir sıra dialekt və şivələrində geniş işlənən qağa termini isə Culfa şivələrində, əsasən, yaxın dost mənasında rast gəlinir.

Əmi termini istər Azərbaycan ədəbi dilində, istərsə də digər dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi atanın qardaşını bildirmək üçün işlədilir. Əmi sözünün etimologiyasına nəzər saldıqda ata tərəfdən qohumların ən çox əm sözü ilə bağlı olduğu fikrinə rast gəlirik. Əmi – atanın qardaşı, əmmə, məmə, mama – atanın bacısı və s.

Dayı termini ananın qardaşı mənasında digər dialekt və şivələrdə olduğu kimi Culfa şivələrində də işlənir. Bəşir Əhmədov dayı sözünün etimologiyasını izah edərkən qeyd edir ki, ana qohumlarını bildirən sözlərin hamısı birlikdə day adlanıb: dayza – xala, dağay, tağay – dayı, daybaş, taybaş – ana babası kimi şərh edilib. Culfa şivələrində bəzən kiçiltmə və əzizləmə mənasında day-day şəklində də deyilir.

Əmi, dayı, bibi, xala uşaqlarını ifadə etmək üçün bir sıra Avropa dillərində bir sözdən istifadə olunur. Məsələn, ingilis dilində cousin [kʌzn], fransız dilində cousin [ku.zɛ̃], rus dilində кузен sözlərini nümunə gətirmək olar. Müasir Türkiyə türkcəsində də kuzen sözü çox geniş işlənməkdədir. Əmi oğlu termini Culfa şivələrində əmoğlu şəklində, dayı oğlu sözü dayoğlu kimi, bibi oğlu kəliməsi biboğlu, xala oğlu isə xaloğlu formasında işlənməkdədir.

Həyat yoldaşının qardaşı mənasında Culfa şivələrində qəyin/qayın formalarında rast gəldiyimiz qayın termini müasir türkcədə də geniş yayılmışdır.

Kürəkən termininə Culfa şivələrində həm də yeznə və ya giyəv/gə:v variantlarında rast gəlinir. Bu sözün etimologiyasının tarixi çox qədimdir. Belə ki, Qədim lüğətlərdə küdəgü şəklində işlənən bu söz İbn Mühənna lüğətində güyəg/güvəyi, Mahmud Kaşğarinin lüğətində kudhəgu, Kitabi-Dədə Qorqudda göygü/güyəgü şəklində dillərdə səslənir.

Bacanaq Culfa şivələrində bacıların ərləri mənasında istifadə edilən qohumluq terminidir. Mənbələrdə göstərilir ki, böyük bacının əri baca, kiçiyinki isə bacanaq adlandırılıb. M.Fasmer bacanaq kəliməsinin balaca bacının ərini ifadə etdiyi üçün -naq şəkilçisini kiçiltmə şəkilçisi hesab edir. Ə.Dəmirçizadə isə -anaq hissəciyini qohumluq əlaqəsi bildirən söz kimi şərh edir. Lakin hər iki fikir hələ də öz təsdiqini tapmış hesab olunmur. Uyğur dilində qadının öz ərinin, kişinin isə öz arvadının qardaşına bacanaq deməsi, uyğur, qırğız, tatar dialektlərində bacanaq sözünün bağanaq kimi işlənməsindən belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, bu termin yalnız bacı məfhumu ilə məhdudlaşmır. Görünür, burada bağ kəliməsi ilə əlaqəni də axtarmaq lazımdır.

Valideynin ikinci nikahına aid olaraq işlədilən ögey ata termininə Culfa şivələrində övəy ata/öyəy ata, atalıx, dədəlix', dədalıx şəklində rast gəlinir.

Valideynin ikinci nikahından olan qardaş termini Culfa şivələrində ögey qardaş/öyəy qardaş/ övəy qardaş, qardaşdıx kimi işlədilir.

Culfa şivələrində ögey oğul övladı termini öyəy oğul /övəy oğul kimi də işlənir.

Quda Azərbaycan dilinin bütün dialekt və şivələrində olduğu kimi, Culfa şivələrində də işlədilir və kürəkənin, yaxud gəlinin valideynləri mənasını ifadə edir. Dosent Nuray Əliyeva göstərir ki, quda kəliməsi dilimizə XI əsrdən sonra daxil olmuşdur. Müəllif bu terminin dilimizə uyğur dilindən keçdiyi qənaətindədir. N.Əliyeva qeyd edir ki, qədim uyğur dilində qud sözü bəxt, qudatmaq bəxtiyar etmək, xoşbəxt etmək mənasındadır.

Qadın cinsinə aid olan qohumluq terminləri:

Bütün dialekt və şivələrimizdə atanın və ya ananın anası mənasında Culfa şivələrində də işlədilən nənə termini ilə yanaşı ana sözü də geniş yayılmışdır.

Ana termini bütün dialekt və şivələrimizdə olduği kimi, Culfa şivələrində də işlədilir. Aba Gədəbəy, Quba, Ordubad, Zəngilan bölgələrində ata mənasında işlənsə də, Cəbrayıl, Qax, Təbriz, Şəmkir şivələrində ana mənasında işlədilir. Elbrus Əzizov da göstərir ki, M.Kaşğarinin lüğətində aba həm ata, həm də ana mənalarında işlənmişdir. Müasir dövrdə Culfa şivələrində rus dilindən keçən mama termini çox geniş yayılmışdır.

Bacı bütün dialekt və şivələrdə olduğu kimi Culfa şivələrində də işlədilir. Çənbərək şivəsində bacı mənasında abay termini istifadə olunur.

Bibi Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində olduğu kimi Culfa şivələrində də atanın bacısı mənasında işlədilir. Zaqatala, Qazax, Qax şivələrində bibi termini əmə/mama, Lerik şivələrində məmə/bibi, Meğri şivələrində düdə kimi işlədilir. Bu termini bəzi müəlliflər ərəb mənşəli hesab etsələr də, Bəşir Əhmədov bibi sözünün türk mənşəli olduğunu qeyd edir.

Xala Culfa şivələrində ananın bacısına deyilir. Bu termin bəzi şivələrdə adiy (Z.), abay (Qax) kimi ifadə edilir. Xala sözünün mənşəcə ərəb sözü olduğu göstərilir. Türk dillərində bu sözün dayza kimi işlədildiyi qeyd olunur.

Əminin arvadı Culfa şivələrində əmcanı termini ilə ifadə olunur. Bu mənada əmmə kəliməsi bu şivələrdə daha geniş yayılmışdır.

Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində olduğu kimi Culfa şivələrində də dayının arvadı mənasında daycanı termini işlədilir. Bu mənada gülbacı sözünə də çox rast gəlinir. Qeyd etmək lazımdır ki, gülbacı sözü əmi arvadı mənasında da geniş işlədilməkdədir.

Culfa şivələrində əmi qızı mənasında əmqızı, dayı qızı mənasında isə dayqızı, bibinin qızı mənasında bibqızı, xalanın qız övladı kimi xalaqızı termini işlədilir. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, bəzi dillərdə əmi, dayı, bibi, xala uşaqları terminlərini bir sözlə ifadə edirlər. Məsələn, ingilis dilində şəxs əvəzliklərindən başqa digər nitq hissələrində cins kateqoriyası olmadığı üçün əmi, dayı, bibi, xala qızı terminləri cousin, eynilə də cins kateqoriyası olmayan Türkiyə türkcəsində kuzen kəliməsi ilə ifadə edilir. Cins kateqoriyasının mövcüd olduğu Fransız dilində bu termini cousine [ku.zin] və rus dilində кузина olaraq tək bir sözlə ifadə edir.

Baldız Culfa şivələrində ər və ya arvadın bacısına deyirlər. Baldız sözünün etimoloji izahına nəzər salarkən görürük ki, gəlinin kiçik bacısı baldız adlanıb. Mənbədə qeyd olunur ki, bəzi türk dillərində baldız mənasında yalduz, yaldız sözləri işlədilir. Türk dillərində yaşca kiçik qohumlara baltır, arvadın kiçik bacısına baltız deyiblər. İndi baldız kiçik mənasından uzaqlaşıb, həm də yalnız arvad tərəflə məhdudlaşmır. Ər və arvadın bütün bacıları onlar üçün baldız hesab olunur.

Elti Culfa şivələrində qayın arvadı/qəyin arvadı terminləri ilə sinonim işlənir.

Gəlin/gəlinbacı Culfa şivələrində qardaş arvadı, yaxud evin gəlininə deyilir.

Culfa şivələrində iki arvadlı kişinin arvadları bir-birinə günü/günübacı hesab olunurlar.

Valideynin ikinci nikahına aid olaraq işlədilən ögey ana termininə Culfa şivələrində övəy ana/öyəy ana, analıx şəklində rast gəlinir.

Valideynin ikinci nikahından olan bacı termini Culfa şivələrində ögey bacı/öyəy bacı/övəy bacı, bacılıx kimi işlədilir.

Culfa şivələrində ögey qız övladı termini öyəy qız/övəy qız, qızlıx, qızdıx kimi də işlənir.

Culfa şivələrində nəslin yeddinci şəcərəsindən törəyən övlad mənasında yeddi arxa dönən termini işlədilir ki, bu terminə Meğri şivələrində də rast gəlmək mümkündür.

Culfa şivələrində nikah qohumluğundan yaranaraq dünyaya gələn övladlar mənasında nəvə, nəticə, kötücə, yadıca terminləri də işlədilir ki, bu sözlərə Təbriz dialektində və Meğri şivələrində də rast gəlirik.

Qeyd etdiyimiz kimi, ögeylik bildirən qohumluq terminləri Culfa şivələrində əsasən -lix', -lıx, -dıx fonetik variantları ilə morfoloji yolla düzəlir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qohumluq bildirən bu sözlərə şəkilçiləri artırmaqla sözün mənası dəyişə bilir və fərqli leksik vahidlər ortaya çıxır. Məsələn, bacı sözünə -lıq sonluğu artırmaqla “bacılıq” termini ögey bacı mənasından başqa “rəfiqə” mənasını da verir, yaxud -lıq şəkilçisi qəbul etmiş qardaş sözünü ögey qardaş mənasından əlavə “qardaşlıq” şəklində “dost, rəfiq” mənasını ifadə etmək üçün də işlədilir.

Culfa şivələrində rast gəldiyimiz maraqlı sözlərdən biri də “uzaq qohum” mənasında işlədilən “simsar” kəliməsidir. Məsələn, Həsəngilin bizə simsarrığı var. Bu terminə demək olar ki, Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin hamısında rast gəlinir. Digər bir termin, əbəjdad kəliməsi də diqqəti cəlb edir ki, ulu əcdad mənasında, ümumiyyətlə, Naxçıvan dialekt və şivələrində, xüsusilə Culfa şivələrində səciyyəvi sözlərdəndir.

Qohumluq bildirən sözlərin etimoloji analizindən məlum olur ki, bu terminlərin demək olar ki, hamısı türk mənşəli sözlərdir. Qohumluq terminlərinin işlənmə tarixinə və aralına nəzər saldıqda onların qədim yazılı mənbələrdə və eləcə də türkdilli xalqların istər ədəbi dilində, istərsə də dialekt və şivələrində rast gəlinməsi həmin sözlərin tarixinin qədimliyini və türk dünyasına məxsusluğunu sübut edir.

Leyla Səfərova

İki sahil.- 2021.- 17 iyul.- S.15.