Naxçıvan Muxtar Respublikası:

Ölkənin regional iqtisadi inkişafında təşəkkül tapan uğurlar

Azərbaycan Respublikasında davamlı iqtisadi inkişafın təmin olunması etibarlı müqavimətliliyin təşəkkülünə və uzunmüddətli hədəflərin reallaşmasına xidmət etməkdədir. İstər regional tarazlığın qorunması, istərsə də onun sosial mahiyyətinin yüksəldilməsi ümumi mənada, ölkənin milli iqtisadiyyatının dayanıqlılığını artırmış, onu daha da gücləndirmişdir. Nəticədə 2004-cü ildən uğurla davam edən regional iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət proqramları və digər hüquqi tənzimləmə mexanizmləri müəyyən olunan hədəflərin əlçatanlığına zəmin yaratmışdır. Artıq hər bir iqtisadi rayon həyata keçirilən tədbirlərin sosial-iqtisadi nəticələrinin geniş əhatədə formalaşması fonunda böyük potensialla öz inkişafına davam etməkdədir. Təbii ki, bu özündə olduqca strateji mahiyyətə malik olan amillərin məcmusunu da birləşdirir. Hər şeydən əvvəl regionlar üzrə:

- resurslarla təminatlılığın;

- istehsalın fasiləsizliyinin;

- infratsruktur təşkilatlanmasının;

- əmək ehtiyatlarından istifadənin;

- məşğulluq göstəricilərinin təşəkkülü ilə iqtisadiyyatın sosiallaşmasının və artan təlabatlara nəzarətin etibarlılığı mümkün olmuşdur.

Təbii ki, bütün bunlar müasir müstəqillik illərinin qürurverici ifadəsi olmaqla, ölkənin bütün regionlarının davamlı inkişafına yol açmışdır ki, burada da Naxçıvan Muxtar Respublikası mühüm əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq, milli iqtisadi quruculuq proseslərində uğurla iştirak edən muxtar respublika makroiqtisadi hədəf və prioritetlərin reallaşmasında perspektivli nəticələr əldə etmişdir. Nəticədə əsas makroiqtisadi göstərici olan ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həcmi yüksək artım dinamikasına malik olmuşdur. ÜDM-nin strukturunda təşəkkül tapan aparıcı sahələr, xüsusilə də, sənaye və kənd təsərrüfatı, eyni zamanda, aktuallığını getdikcə artırmış olan digər istiqamətlər muxtar respublikanın abadlaşan kəndlərinin, müasirləşən şəhərlərinin və bütövlükdə, inkişaf edən iqtisadiyyatının gerçək ifadəsinə çevrilmişdir.

Ölkəmizdə regional və milli səviyyələrdə reallaşan tədbirlər öz növbəsində pandemiya və böhranlardan qorunma sahəsindəki imkanları da artırmış oldu. Məhz Naxçıvan Muxtar Respublikası da ölkəmizin ayırlmaz tərkib hissəsi olaraq makroiqtisadi potensialla öz dayanıqlılığını qorumuşdur. Bunu 2021-ci ilin ötən dövrü ərzində makroiqtisadi göstəricilərin həcmi də göstərir.

Şəkil 1

2018-2021-ci illərin yanvar-aprel aylarında istehsal olunan (min manat)

Şəkil 1-in məlumatlarının təhlili göstərir ki, cari ilin yanvar-aprel aylarında istehsal olunan ÜDM-nin həcmi və strukturu üzrə göstəricilər iqtisadi artımın ifadəsi olmaqla, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə keyfiyyətcə yeni mərhələni başlatmışdır. Qeyd edək ki, cari ilin istinad olunan dövrü ərzində istehsal olunan ÜDM-nin həcmi 2018-ci ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 1,1 dəfə artmışdır.

İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi onun aparıcı sahələrinin artımında özünü göstərmişdir ki, burada da sənayenin inkişafı artan aktuallığı ilə seçilir. Sənaye ardıcıl illər üzrə həm özünün, həm də əlaqəli sahələrin etibarlı inkişafı nəticəsində ÜDM-nin strukturunda ilk yerdə təşəkkül tapmışdır.

Şəkil 2

2018-2021-ci illərin yanvar-aprel aylarında istehsal olunan sənaye məhsulunun həcmi (min manat)

Məqsədyönlü iqtisadi tənzimlənmə sahəsindəki əlçatanlıq, resurslardan səmərəli istifadə olunması, mövcud istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin daha da yaxşılaşdırılması, yenilərinin isə yaradılması və bu kimi tədbirlərin davamlı xarakterə malik olması öz məntiqi nəticələrini sənaye məhsulunun həcmində də göstərmişdir. Məhz bunların nəticəsində də istinad olunan dövrlər üzrə sənaye məhsulunun həcmində 1,1 dəfədən çox artım qeydə alınmış və milli iqtisadi quruculuq proseslərinin çox mühüm ifadəsi olaraq təşəkkül tapmışdır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatının da rolu böyükdür. Bu sahə özünün sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinə və artan təlabatların qarşılanmasında etibarlılıq göstəricilərinə görə aktuallığını daha da artırmaqdadır. İstər ərazisinin aqrar bölgə olmasına, istərsə də əhalisinin yerləşməsinə görə kənd təsərrüfatı muxtar respublika iqtisadiyyatındakı yerini daha da möhkəmləndirməkdədir. Buna görə də, geridə qalan illərin və onların müvafiq dövrlərinin sosial-iqtisadi inkişaf göstəricilərinin təhlilində bu sahənin inkişafı özünü göstərməkdədir.

Şəkil 3

2018-2021-ci illərin yanvar-aprel aylarında istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulu haqqında məlumat (min manat)

Müvafiq tənzimlənmə mexanizminin səmərəli təşkili kənd təsərrüfatının düşünülmüş və uzunmüddətli prioritetlər fonunda inkişafını təmin etmişdir. Ardıcıl və məqsədyönlü tədbirlər fonunda reallaşan tədbirlər muxtar respublikada aqrar bölmədə lizinq xidmətinin inkişafı sahəsində həyata keçirilən tədbirlər üzrə gətirilən texnikalar bu sahədə zəruriliyi ilə seçilmişdir. Nəticədə, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının müxtəlif texnika və avadanlıqlara əlçatanlığı təmin olunmuşdur. Təkcə 2021-ci ilin yanvar-aprel ayları ərzində istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulu həcminin 2018-ci ilin eyni dövrünün göstəricisindən 1,2 dəfəyə yaxın çox olmasını bu haqda mühüm nəticə olaraq qeyd etmək olar.

İqtisadiyyatın sahə strukturunun ümumi və kompleks inkişafı üçün güclü dayaqların da ifadəsi olaraq təşəkkül tapan bu göstəricilər muxtar respublikanın regional iqtisadi siyasətinin etibarlılığını daha da artırmışdır. ÜDM-nin strukturunda yer alan istiqamətlər iqtisadiyyatın çox mühüm inkişaf göstəririclərini təşkil etməkdədir. Təhlillər göstərir ki, muxtar respublikada dinamik iqtisadi inkişaf müəyyən olunan hədəflərin reallaşması ilə daha etibarlı olmuşdur. İstinad olunan illər və onların müvafiq dövrləri üzrə olan müqayisələr də bunu göstərir.

Şəkil 4.

2018-2021-ci illərin yanvar-aprel ayları üzrə makroiqtisadi göstəricilərin artım vəziyyəti (dəfə)

Əsası xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən uzaqgörənliklə müəyyən olunan müasir iqtisadi inkişaf strategiyası ölkəmizin bütün regionları kimi, Naxçıvan Muxtar Respublkasının da davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişafını təmin etmişdir. Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin həyata keçirdiyi tədbirlər və uğurla reallaşdırdığı islahatlar milli iqtisadiyyat üçün yeni keyfiyyət mərhələlərinin əsasları olaraq çıxış etməkdədir. Bunu regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsi sahəsindəki ardıcıl tənzimləmələrin mövcudluğu da göstərməkdədir.

Keçən müddət ərzində muxtar respublika iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafı təmin olunmuş və bu, daha böyük uğurlar üçün əsaslar yaratmışdır. Bu, ölkə başçısının cari ilin may ayının 10-da Naxçıvan Muxtar Respublikasına növbəti səfəri zamanı bir daha özünü göstərdi. Tarixi səfər çərçivəsində Azərbaycan Televiziyasına müsahibəsi zamanı muxtar respublikanın davamlı iqtisadi inkişafı haqqında suala cavab verərkən dövlət başçısı demişdir: “Təəssüratlarım çox müsbətdir. Hər zaman Naxçıvanda olanda, burada inkişafı görəndə çox sevinirəm. Bu, mənim Naxçıvana 15-ci səfərimdir və hər səfər çərçivəsində bir çox obyektlərin açılışında iştirak edirəm. Naxçıvan sürətlə inkişaf edir. Bütün sahələr üzrə işlər müsbət istiqamətdə gedir.”

Dövlət başçısının muxtar respublikaya səfəri iqtisadi inkişafın hazırkı mərhələsi üçün zəruri əhəmiyyətə malik olan uğurlarla yadda qaldı. Təbii ki, çox mühüm əhəmiyyəti olan tədbirlərdən biri Naxçıvan Beynəlxalq Hava Limanının (NBHL) yeni, ikinci Uçuş-Enmə Zolağının (UEZ) tikilməsindən ibarətdir. Qeyd edək ki, 2019-2023-cü illəri əhatə edən regional inkişaf üzrə dördüncü Dövlət Proqramında Naxçıvan Muxtar Respublikası üçün strateji əhəmiyyətə malik olmağı ilə seçilən mühüm məsələlərdən biri infrastrukturun gücləndirilməsi, daha doğrusu, nəqliyyat sahəsindəki inkişafın davamlılığı ilə bağlıdır. Burada yol təsərrüfatı və nəqliyyatın inkişafı üzrə Naxçıvan Beynəlxalq Hava Limanında yeni uçuş-enmə zolağının tikintisinin reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd edək ki, UEZ-nın uzunluğu 3300, eni 60 metr olub, ümumi sahəsi 250 kvadratmetr, yükgötürmə qabiliyyəti isə 400 ton təşkil etməkdədir.

Təəssüfləndirici həqiqətdir ki, muxtar respublikamız uzun illərdir ki, tarixi düşmənlərimiz erməni daşnaqları tərəfindən blokada şəraitindədir. Lakin buna baxmayaraq, Ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri işləyərkən əsaslarını yaratdığı dinamik, güclü, müqavimətli iqtisadi siyasətin hazırda da müasir dövrün çağırışları ilə səsləşməsi nəticəsində yeni hədəflər, yeni ideyalar və uğurlu təşəbbüslər reallığa çevrilməkdədir. Bu isə, əlbəttə ki, blokadanın təhdidlərini və bütün neqativ təsirlərini sıfıra endirməkdədir. Təbii ki, burada NBHL-da yeni UEZ-nın tikintisi, eyni zamanda, bu tədbirlərin gerçək və uzaq gələcəyə hesablanmış nəticəsidir. Həmin layihənin reallaşmasından sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi dayanıqlığını daha da artıracaq və sərnişinlərin, yükün və poçtun daşınmasındakı alternativ imkanları daha da genişləndirməklə daha böyük təyyarələrin qəbul olunmasına imkan verəcək.

Ölkə başçısının iştirakı ilə 10 may tarixində NBHL-da yeni UEZ-nın təqdimatının keçirilməsi, qarşıdakı dövrlər üzrə reallaşması nəzərdə tutulan hədəflərin əlçatanlığını daha da asanlaşdıracaq. Bu, muxtar respublikanın nəqliyyat infrastrukturunun daha da təkmilləşdirilməsi sahəsində yeni keyfiyyət mərhələsi olmaqla, ümumilikdə, sərnişinlərin daha rahat və daha təhlükəsiz aviasiya xidmətləri ilə əhatə olunmasına səbəb olacaq. Artıq NBHL bu potensialla Beynəlxalq Aviasiya ailəsinin bir üzvü olmaqdadır.

Təbii ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkə başçısının tarixi səfəri ilə yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Burada:

- Əlahiddə Ümumqoşun Ordunun hərbi aerodromunun açılışı;

- Naxçıvan şəhərində “ASAN xidmət” Mərkəzinin binasının tikintisi;

- “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin Naxçıvan filialının açılışı;

- Naxçıvan Qarnizonu Mərkəzi Hospitalının açılışı;

- Süni Mayalanma Mərkəzinin açılışı;

- Culfa-Ordubad magistral avtomobil yolunun açılışı;

- Ordubad Su Elektrik Stansiyasının tikintisi;

- “Ordubad rayon mərkəzi və ətraf kəndlərinin içməli su təchizatı və kanalizasiya sistemlərinin yenidən qurulması” layihəsinin açılışı kimi tədbirlər dövlət başçısının xeyir-duası ilə muxtar respublikanın qarşıdakı dövrlər üzrə uğurlarının əhatə dairəsini daha da genişləndirəcək.

Artıq bu tədbirlərin davamı olaraq 19 may 2021-ci il tarixdə “Naxçıvan Muxtar Respublikasında əkin sahələrinin suvarma suyu ilə təminatının yaxşılaşdırılmasına və əhalinin içməli suya tələbatının ödənilməsinə dair əlavə tədbirlər” haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamının xüsusi önəmini qeyd etmək lazımdır. Orada Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində əkin sahələrinin və əkin üçün istifadə olunan həyətyanı torpaq sahələrinin suvarma suyu ilə təminatının yaxşılaşdırılması, habelə əhalinin içməli suya tələbatının ödənilməsi üçün 20 ədəd subartezian quyusunun layihələndirilməsi və qazılması məqsədilə “Azərbaycan Respublikasının 2021-ci il dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu (investisiya xərcləri) üçün nəzərdə tutulan vəsaitin bölgüsü”nün 1.38.3-cü yarımbəndində göstərilmiş 1,0 (bir) milyon manatın Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabinetinə ayrılması nəzərdə tutulmuşdur.

Beləliklə, Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkənin regional və milli iqtisadi inkişafında daha böyük uğurlarla iştirak etməkdədir. Həyata keçirilən tədbirlərin sosial və iqtisadi əhəmiyyəti onun yaxın və uzaq gələcək üzrə təşəkkülündə keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsaslarını təşkil edəcək. Bu isə, bütün tərəfləri ilə muxtar respublikanın makroiqtisadi inkişafı üçün dayanıqlılıq və müqavimətlilik deməkdir.

Cavadxan Qasımov

Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti,

iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru

İki sahil.- 2021.- 20 may.- S.21.