Ürəklərdə yaşayan fədakar alim və nəcib insan

Görkəmli alim, professor Aida İmanquliyevanın əziz xatirəsinə həsr olunur

Elə insanlar var ki, ömür yolu qısadır, ancaq qoyub getdiyi mənəvi, elmi, bədii irsi o qədər zəngindir ki, zaman keçdikcə daha da yenilənir, şaxələnir, əhatə dairəsi genişlənir. Hər dəfə belə insanları xatırlayanda mütləq yeni ştrixlər, yeni istiqamətlər, yeni xüsusiyyətlər tapılır, kəşf olunur. Bu, onların daxili zənginliyindən, mənəvi kamilliyindən, yüksək şəxsi keyfiyyətlərindən irəli gəlir. Aida xanım İmanquliyeva da məhz belə bir şəxsiyyət idi. Qısa, lakin mənalı ömründə həm elmin zirvəsinə ucaldı, həm də əhatəsində olduğu insanların əbədi sevgisini qazandı.

Müasir dövrdə bəşəriyyəti düşündürən məsələlərdən biri də ortaq mənəvi dəyərlərin, mədəniyyətlərarası dialoqun yaranmasıdır. Azərbaycanın görkəmli şərqşünası Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında Şərq-Qərb mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsiri və əlaqələri əsas yer tutmuşdur. Onun elmi fəaliyyətində sivilizasiyaların yeni inkişaf mərhələsinin mədəni təməlini formalaşdıran amillər hazırda müasir dünya elmini düşündürən problemlərdəndir.

Bu gün ölkəmizdə mədəni, linqvistik, etnik rəngarəngliyin qorunmasına yönəldilən və uğurla həyata keçirilən dövlət siyasəti multikulturalizm sahəsində əsrlərdən bəri toplanmış böyük tarixi təcrübənin xüsusi qayğı ilə əhatə olunmasını, zənginləşdirilməsini, cəmiyyətdə bu istiqamətdə qazanılmış unikal nailiyyətlərin beynəlxalq aləmdə təbliğinin gücləndirilməsini zəruri edir. 44 günlük Vətən müharibəsində, apardığımız haqq savaşında biz Azərbaycanda yaşayan dini, milli, mədəni-siyasi kimliyindən asılı olamayaraq bütün insanların birliyini gördük, vahid xalq olaraq Vətəni müdafiə etmək üçün hər an, hətta canlarını belə əsirgəmədən hazır olduqlarının bir daha şahidi olduq. Təkcə biz yox, bütün dünya şahid oldu. Sivilizasiyaların qovuşağında yerləşən Azərbaycanın zəngin mədəni-mənəvi irsə və tolerantlıq ənənələrinə malik olması beynəlxalq aləmdə etiraf edilir. Məhz bu baxımdan Aida İmanquliyevanın yaradıcılığı çox dəyərlidir. O, “Qələmlər birliyi və Mixail Nüaymə”, “Cübran Xəlil Cübran”, ”Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri” kimi dəyərli əsərləri ilə Qərblə Şərq arasında mövcud olan bu körpünü daha da möhkəmləndirmişdi.

Tanınmış alim Vasim Məmmədəliyev qeyd edirdi ki, “Aida xanım İmanquliyeva yeni və müasir ərəb ədəbiyyatının ən nüfuzlu, ən fundamental tədqiqatçılarından biri kimi şərqşünaslıq tarixinə əbədi daxil olan azsaylı mütəxəssislərdəndir”. Onun elmi və pedaqoji fəaliyyətini təhlil edərkən bu fikirlər bir daha öz təsdiqini tapır. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunda kiçik elmi işçilikdən bu elm ocağının direktoru vəzifəsinədək yüksəlib. Aida İmanquliyeva Azərbaycanda ərəb filologiyası üzrə ilk qadın elmlər doktoru, professor idi. O, keçmiş SSRİ-də Şərqşünaslıq Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin, Şərq Ədəbiyyatının Tədqiqi üzrə Əlaqələndirmə Şurasının üzvü idi. Uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olan Aida xanım Sovet İttifaqında və Azərbaycanda yeni ərəb ədəbiyyatı kursunun əsas yaradıcılarından biri olmuşdu.

Aida İmanquliyeva elmi-təşkilatı fəaliyyətində yüksək ixtisaslı ərəbşünas kadrların hazırlanmasını diqqət mərkəzində saxlayıb. Akademik Ziya Bünyadov görkəmli şərqşünasın elmi-pedaqoji fəaliyyətinin bu cəhətini xüsusi vurğulayıb. O, qeyd edirdi ki, Aida xanım həmişə öz dərin elmi biliyini gənc alim və aspirantlarla bölüşür, əlindən gələn köməyi onlardan əsirgəmirdi. Onu tanıyanlar Aida xanımın böyük zəhmətkeş və özünə qarşı həddindən ziyadə tələbkar bir alim olduğunu yaxşı bilirdilər. AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru Zakir Məmmədov isə öz tələbə yoldaşı haqqında bu fikirləri bildirmişdir ki, Aida İmanquliyeva tədqiqatında ana yurdundan mühacirət edən, əksəriyyəti Amerikada məskunlaşan, öz dilini, mədəniyyətini qorumağa və təbliğ etməyə çalışan ərəb ziyalılarının həyatını, fəaliyyətini işıqlandırıb: “Ərəb xalqının o dövrkü ictimai-siyasi cəhətdən ağır məhrumiyyətlərə məruz qalmasını, cəhalətdən yaranmış faciələri və itkiləri ürək ağrısı ilə qələmə alan bu ziyalıların fəaliyyəti onun 3 monoqrafiyası ilə, məqalələrində dolğun səkildə öz ifadəsini tapmışdır”.

O, çoxsaylı elmi əsərlərində (3 monoqrafiya, 70-dən çox elmi məqalədə) Şərq və Qərb ədəbi-mədəni əlaqələri, ərəb ədəbiyyatında mövcud olan mühacir (məhcər) ədəbiyyatının inkişaf tarixi, ədəbi prosesdə baş verən janr, forma, metod təkamülünü analitik təfəkkür prizmasından keçirərək təhlil edib. Aida xanım tədqiqatları davam etdirərək dünya ərəbşünaslığında ilk dəfə olaraq ərəb-Amerika, Qərbi Avropa və rus ədəbi əlaqələrinə toxunur, dünya ədəbiyyatının müxtəlif ədəbi cərəyan və üslublarının yeni ərəb ədəbiyyatına təsirini müəyyənləşdirir. O, aktiv bir vətəndaş-alim, elmi ictimaiyyətin hörmətini qazanmış nüfuzlu elm xadimi idi. Görkəmli alim Azərbaycan şərqşünaslar məktəbinin nümayəndəsi kimi, Moskvada, Kiyevdə, Sankt-Peterburqda, Poltavada, Hamburqda, Düşənbədə, Tbilisidə və başqa şəhərlərdə keçirilən elmi konqreslərdə, simpoziumlarda, sessiyalarda məruzələr etmişdir.

Tədqiqatçılar daha yaxşı bilirlər ki, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində bir çox xalqların ədəbiyyatlarında, o cümlədən ərəb ədəbiyyatında da qadın mövzusu aktuallıq kəsb edir və bu, həm də mühacir yazıçılar üçün də çox xarakterik idi. Onlar millətin inkişafında qadınların emansipasiyası problemini həlledici amillərdən hesab edirdilər. Bu baxımdan C.X.Cübranın qadınların ailə və cəmiyyətdəki roluna, sevgi və nikah məsələlərinə həsr etdiyi əsərlər xüsusilə seçilir. Müəllifin yaradıcılığını geniş şəkildə araşdıran Aida İmanquliyeva qadın azadlığı mövzusunun sadəcə bir qadının şəxsi dramı çərçivəsində deyil, dərin və geniş məna daşıdığını qeyd etmişdir. Tədqiqatçı öz yaradıcılığında insanlara, insanlığa, xüsusən də qadınlara münasibət, qadın hüquqlarından bəhs edən təhlillərdə mədəni, mənəvi dəyərlərə, normalara xüsusi diqqət verir, həssaslıqla yanaşırdı.

Onun elmi fəaliyyətinə dövrünün ən məşhur alimləri Ziya Bünyadov, İosif Bradinski, Anna Dolinina, Valeriya Kripçenko, Rüstəm Əliyev kimi dünya şöhrətli şərqşünaslar yüksək qiymət vermişlər. Göründüyü kimi, Aida İmanquliyeva elmin zirvəsini fəth edincə uzun və şərəfli bir yol keçmişdi.

Aida xanım şəxsiyyəti ilə ziyalılığı, yaradıcılığı ilə mədəniyyəti vəhdətdə olan insan idi. Böyüklə böyük, kiçiklə kiçik kimi davranar, ona müraciət edənlərə köməyini əsirgəməzdi. O, görkəmli şərqşünas alim, istedadlı pedaqoq olmaqla yanaşı, səmimi, mehriban, nəcib insan, gözəl övlad və həyat yoldaşı, fədakar ana idi. Mənsub olduğu nəslin nüfuzundan əsla istifadə etməyərək bu yolu öz əməyi ilə qət etmişdi. Bu gün onun şərqşünaslıq elmi üçün yetişdirdiyi onlarla tələbəsi və saysız-hesabsız xeyirxah əməlləri yadigar qalır.

Bu böyük insanın çoxşaxəli, zəngin irsi təkcə onun yaradıcılığına aid olmayıb, eyni zamanda, həm də ailəsinin, övladlarının varlığında yaşayır. Azərbaycanın böyük ziyalılarından biri, ölkəmizdə ilk Milli Aviasiya Akademiyasının yaradıcısı, akademik, hörmətli Arif Paşayevlə bərabər böyütdüyü qızları - M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rektoru, AMEA-nın vitse-prezidenti, Oksford Universiteti nəzdində Nizami Gəncəvi adına Azərbaycanşünaslıq və Qafqazşünaslıq Mərkəzinin Azərbaycan tərəfdən rəhbəri Nərgiz xanım Paşayeva və Azərbaycanın Birinci- vitse prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO-nun və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva bu gün vətənpərvər və xeyirxah ziyalılar kimi mənsub olduqları nəslin gözəl ənənələrini yaşadaraq ölkənin ictimai-siyasi həyatında xüsusi fəaliyyətləri ilə fərqlənirlər. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti kimi Mehriban xanım mədəniyyətlər və sivilizasiyalararası dialoqun yaradılmasında həm Azərbaycanda, həm də ölkədən kənarda bir sıra uğurlu layihələrin həyata keçirilməsinə başçılıq edir. Bu ailə üzvlərinin gözəl xüsusiyyətlərindən biri də onların özlərinə və ətraflarındakı insanlara ciddi tələbkarlıqla, yüksək meyarlarla yanaşmaları, hər bir işdə peşəkarlıq nümunəsi göstərmələri, mənəvi harmoniyaya nail olmalarıdır. Bu gün biz fəxrlə deyə bilərik ki, Aida xanım İmanquliyevanın ailə ənənələri bu gün onun əsl-nəcabətli övladlarının timsalında yaşayır və nəsildən-nəslə keçərək əbədilik qazanır.

Hamımız bu dünyada müvəqqəti yaşayırıq. İnsan yaxşı əməli, xeyirxah işi, insanlara verdiyi faydası ilə daim yadda qalır. Bütün bu keyfiyyətlər insanı ölməz edir, əbədi yaşadır. Görkəmli alim, yüksək intellektə, kübar və nəcib mədəniyyətə malik olan Aida İmanquliyeva insanların yaddaşında yaşayır, xatirəsi hörmətlə anılır, hər bir tədqiqatçının yaradıcılığında sanki yenidən yazır- yaradır. Bu, bir ölməzlik, əbədilikdir. Bu gün Aida İmanquliyeva Azərbaycan xalqının ürəyində məhz belə yaşayır.

Hicran Hüseynova

Milli Məclisin Ailə, qadın və uşaq məsələləri komitəsinin sədri, professor

İki sahil.- 2021.- 9 oktyabr.- S.10.