İlmə-ilmə,
naxış-naxış tariximiz… -
Azərbaycan Milli Xalça Muzeyindən
reportaj
Toxunanda barmaqlarının ucundan iliklərinə
qədər ilıq bir duyğunun axdığı göz
oxşayan, ruhu sakitləşdirən, tariximizin, genetik
kodlarımızın ilmələrlə naxışlarına
köçürüldüyü xalçaların necə
hazırlandığını bilirsinizmi? Göy yaylaqlarda
yaşıl otlardan yeyib-bəslənən qoyunların
yum-yumşaq yunları yazda havalar qızanda və payızda
soyuqlar düşməmiş qırxılır, xalça
toxumağa yarayanı seçilir, qalanı da
yorğan-döşək salmağa işlənir. Bəs necə?
Axı hər yun yaramır xalçaya, tükləri qarışdan
uzun, rəngi ağappaq olmalıdır. Sonra analar, nənələr
o ağappaq, uzun yunu yuyacaq, sərib qurudacaq, bardaş qurub
qabaqlarına töküb didəcəklər ki, tüklər
seyrəlsin. Daraqda daranmış yunu əl boyda
əlçimlər edib, teşidə, cəhrədə əyirib
ipə çevirəcəklər. İp də gərək ip
ola ha, nazik, eyni qalınlıqda, yoxsa onunla incə
naxışlar vurmaq olmaz axı. Həyətdə odundan
ocaqlar qalanacaq, iri qırxkiloluq qazanlarda qaynayan suyun içinə
otlardan, bitkilərdən ataraq təbiətin
özündən alındığı üçün
yüzillərlə solmayan rənglərlə iplər
boyanacaq. İndi bildinizmi niyə yunun ağappağı
yaxşıdı? Boyayanda yaxşı rənglənsin deyə,
ağ rəng başqa rənglərə daha yaxşı
boyanır deyə. Elə ki boyanmış iplər sərilib
quruduldu, hə, bax bu zaman atalarımız, dədələrimiz
də işə qarışacaq. Xalça toxumaq
üçün dəzgahı – hananı onlar
qurmalıdırlar, özü də toxunacaq xalçanın
ölçüsünə uyğun. Nəhayət,
əsasən uzun gecələrindən dolayı
qışın əvvəlində anamız, nənəmiz, bəzən
də elə ikisi də hana arxasına keçəcək,
üç mavi, beş qırmızı, iki yaşıl, ilmə-ilmə
naxışlara çevirəcəklər yuxusuz gecələrini…
Yəqin bildiniz, yeni “Muzeylərimiz – tanıyaq,
tanıdaq” rubrikamızın ilk qonağı Azərbaycan Milli
Xalça Muzeyidir. Daha doğrusu, qatlanmış xalça
formasındakı unikal və modern dizaynlı binası ilə
şəhərimizin arxitekturasına gözəllik qatan muzeyə
biz qonaq olduq.
Haqqında
Xalqımızın milli mədəniyyətinin
və incəsənətinin nadir, əvəzsiz xalça və
xalq tətbiqi sənəti nümunələrinin, həmçinin
müasir dövr rəssam və xalq sənətkarlarının
unikal əsərlərinin toplandığı Azərbaycan
Milli Xalça Muzeyi 13 mart 1967-ci ildə yaradılıb.
Dünyanın ilk ixtisaslaşmış xalça muzeyidir. Azərbaycan xalçasının milli bədii irsin ən
önəmli tərkib hissələrindən biri kimi qorunub
saxlanılması, əsaslı və hərtərəfli
öyrənilərək geniş ictimaiyyətə təqdim
edilməsi muzeyin yaradılmasının başlıca məramı
olmuşdur. Yarandığı vaxtdan
1993-cü ilə kimi Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi
Sənəti Dövlət Muzeyi, 1993-2014-cü illərdə Lətif
Kərimov adına Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi
Sənəti Dövlət Muzeyi, 2014-2019-cu illərdə Azərbaycan
Xalça Muzeyi adlandırılıb. 2019-cu ildən yeni
– Azərbaycan Milli Xalça Muzeyi adı ilə
fəaliyyət göstərir. 2017-ci ildə Beynəlxalq
Muzeylər Şurasının Beynəlxalq Sənədləşmə
Komitəsi (CIDOC) tərəfindən “Ən yaxşı təcrübə”
mükafatına və “Avropanın ən yaxşı muzeyi –
2018” müsabiqəsində “Muzey sahəsində ictimaiyyətlə
işin qurulmasında innovasiyaların tətbiqinə
görə” sertifikatına layiq görülüb.
Azərbaycan
xalçalarının dünyada ən zəngin
kolleksiyasının toplanıldığı muzeydə 10 mindən
artıq eksponat “Xovlu xalçalar”, “Xovsuz xalçalar”,
“Xalça məmulatları”, “Bədii metal”, “Keramika,
şüşə, ağac, kağız”, “Parça, geyim,
tikmə” və “Zərgərlik məmulatları” kimi yeddi
kolleksiya saxlanılır. Burada tunc və antik dövrə,
erkən orta əsrlərə aid nadir əşyalar qorunur.
Kolleksiyalarının böyük hissəsi isə XVII-XX əsrlərə
aiddir.
Əvvəllər Bakı şəhəri
Neftçilər prospekti, 123-a ünvanında Muzey Mərkəzinin
binasında yerləşən muzey 2014-cü ildə Dənizkənarı
Milli Parkın ərazisində (Mikayıl Hüseynov
prospekti-28) tikilmiş yeni binasına
köçmüşdür.
Xalçaların sehrli dünyasına səyahət…
Bir az vaxtsız gəlmişik. Həm iş
gününün sonuna yaxın olması baxımından, həm
də… Yəqin ilk dəfə gələn hər kəs
özünü mənim kimi qınayar niyə daha əvvəl
gəlmədiyi üçün. Birinci mərtəbədən
başlayırıq muzeylə tanışlığa. Burada
kilim, palaz, cecim kimi xovsuz xalçalar, tunc və antik dövrə
aid nadir əşyalar, xalça toxunmasında istifadə edilən
proloqda adlarını çəkdiyim qədim alətlər
qorunur. Xüsusi mühitdə və temperaturda saxlanılan
eksponatlar o qədər maraqlıdır ki, gördüyü hər
bir sənət əsərini göz yaddaşına
yığıb saxlamağı gəlir insanın. Arxeoloji
qazıntılar zamanı aşkarlanaraq qismən bərpa edilən
gil qabların üzərindəki naxışlar diqqətimi
çəkir. Öyrənirəm ki, həmin
naxışlardan qədim xalçaların toxunuşunda da
istifadə edilib.
Qeyd edim ki, xalçaların
sehrli dünyasına səyahətimizdə muzeyin mətbuat
katibi Ülvinə Fərzəliyeva və muzey bələdçisi
Aidə Bəşirova bizə bələdçilik etdilər
və yeri gəlmişkən, hər ikisinə təşəkkür
borcum var.
Mənim girişdə sözlə ifadə etməyə
çalışdığım xalçaların toxunma prosesini
burada eksponatların qarşısındakı kiçik ekranda
əyani izləmək mümkündür. Ekranın
yanındakı kiçik xalça-replikanın nəyə
xidmət etdiyi ilə maraqlanıram. Ü.Fərzəliyeva
bildirir ki, muzeyin özündə toxunma üsulu ilə
hazırlanmış ənənəvi xalçaların bu
replikaları fiziki məhdudiyyətli ziyarətçilər
üçün nəzərdə tutulub. Təəccüblənməyə
dəyməz, çünki Azərbaycan Milli Xalça Muzeyi
ölkəmizdə ilk inklüziv muzeydir: “Burada hər kəs
üçün əlçatanlıq təmin edilib,
bütün mərtəbələrdə əlil
arabalarının hərəkətinə şərait nəzərdə
tutulub. “Sərhədsiz muzey” layihəsi çərçivəsində
hazırlanan replikalarda mütəxəssislərimizin tətbiq
etdiyi xovlu və xovsuz xalça texnologiyası görmə məhdudiyyətli
insanlara onlara toxunmaqla xalçanın ornamentləri,
quruluşu və kompozisiyası haqqında məlumat əldə
etmək imkanı yaradır. Eyni zamanda, yenə də
görmə məhdudiyyətli qonaqlar üçün
replikaların hər iki tərəfində Brayl əlifbası
ilə Azərbaycan və İngilis dillərində məlumat
lövhələri yerləşdirilib.”
İpək kəlağayılar, onların
hazırlanmasında istifadə edilmiş qədim alətlər
və digər maraqlı eksponatlarla da zəngin olan ikinci mərtəbə
əsasən xovlu xalçaların qruplar şəklində
qorunduğu yer kimi təqdim olunur. Elə muzeyin ən
“yaşlı”, ən dəyərli xalçaları da burada
yerləşir – 2018-ci ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən
alınaraq muzeyə bağışlanmış “Xətai” və
ya digər adı ilə “Əjdəha” xalçası, Azərbaycan
Milli Xalça Muzeyinin uzun müddət almaq istədiyi, nəhayət
xaricdə yaşayan mesenat həmvətənimiz
tərəfindən 2020-ci ildə alınaraq muzeyə hədiyyə
edilmiş, Vətən müharibəsindəki Zəfərimizdən
sonra Qələbənin simvoluna çevrilən “Qarabağ”
xalçası, 2017-ci ildə Avstriyada auksiondan
alınmış, təkcə Azərbaycanın deyil,
bütün dünyanın nadir sənət incilərindən
sayılan Şamaxı xalçası. Hər biri bir gözəllik,
hər biri tariximiz və bələdçimiz Aidə Bəşirova
hər biri haqqında elə sevgiylə məlumat verir ki, təkrar-təkrar
baxmaq istəyirsən!
Nəhayət, masir sənət nümunələrinin,
xalçaçı-rəssamlarımızın
yaratdıqları şedevr əsərlərin qorunduğu
üçüncü mərtəbəyə qalxırıq.
Burada vaxtın necə sürətlə keçdiyini hiss etmək
olmur, zamanın bir az dayanmasını, gözlərinin
gördüyü gözəlliklərdən doymasını
istəyirsən. Sağollaşmaq lazımdır əslində,
iş vaxtı çoxdan bitib. Ancaq…
Keçmiş məcburi köçkün
xalçalar!
Qarşısında dayandığımız
növbəti guşə diqqətimi çəkir. Burada
1992-ci ildə erməni vandallarının
Şuşamızı işğal etməsindən az öncə
xilas edilib Bakıya gətirilmiş xalça və eksponatlar
yerləşdirilib. Müvəqqəti… Və indi qonaq
sayılırlar artıq. 30 ilə yaxın mənim kimi məcburi
köçkün həyatı yaşamış
xalçalarla danışıram ürəyimdə,
gözaydınlığı verirəm: “Bilirsiniz yəqin,
Şuşamız azaddır artıq! Siz də artıq məcburi
köçkün deyilsiniz, gözünüz aydın!”
Ülvinə Fərzəliyeva
deyir ki, Qarabağ xalçaçılıq sənəti ənənələrinin
öyrənilməsi, qorunması və yaşadılması məqsədilə
1985-ci ildə Azərbaycan Xalçası və Xalq-Tətbiqi
Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialının
əsası qoyulub: “Filial 19 may 1987-ci il tarixindən
general Səməd bəy Mehmandarova məxsus XVIII əsr abidəsi
olan malikanədə fəaliyyətinə başlayıb. Həmin vaxt qədim tarixə malik Qarabağ, o
cümlədən Şuşa xalçalarının tədqiqi,
təbliği, qorunub-saxlanılması məqsədilə
muzeyin əsas fondundan milli sənət dəyərlərimizi
yaşadan xalça və xalça məmulatları, bədii
tikmə, milli geyim və zərgərlik nümunələri
sərgilənməsi üçün Şuşa filialına
göndərilib. Filial cəmi beş il,1992-ci il may
ayının 8-də Şuşa şəhəri Ermənistan
Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal
olunduğu günə kimi fəaliyyət göstərə
bilib. Həmin ilin 29 fevral tarixində
Şuşa filialının 246 ədəd eksponatından 80 ədəd
xovlu xalça, 35 ədəd xovsuz xalça və xalça
məmulatı, 29 ədəd bədii tikmə və milli
geyim, 39 ədəd zərgərlik məmulatı olmaqla,
183-ü təxliyə edilərək Bərdəyə,
daha sonra Bakı şəhərinə gətirilib və Azərbaycan
Xalça Muzeyinin əsas fonduna təhvil verilib. Qeyd edim ki,
Şuşada fəaliyyət göstərən 8 muzeydən
yalnız Xalça Muzeyi əşyalarının yarıdan
çoxunu, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin
ev-muzeyi isə əşyalarını qismən xilas edə
bilib. Xilas edilmiş eksponatlar arasında XIX–XX əsrləri
əhatə edən Qarabağın ənənəvi
"Şabalıd-buta", "Malıbəyli",
"Qoca", "Bəhmənli", "Atlı-itli",
"Xanlıq", "Çələbi",
"Açma-yumma" çeşniləri əsasında
toxunmuş xovlu xalçalar, məişətdə geniş
istifadə olunan xovsuz xalçalar və xalça məmulatları,
bədii tikmə, milli geyimlər və zərgərlik
nümunələri var. Allaha şükürlər olsun ki, bu
eksponatların bir qismi bu gün artıq azad
Şuşamızda sərgilənir və binası bərpa
edildikdən sonra hamısı yenidən öz yerinə
qaytarılacaq.”
Allaha şükürlər olsun! Bu möhtəşəm
Qələbəmizin memarı Müzəffər Ali Baş
Komandana eşq olsun! Rəşadətli ordumuza eşq
olsun!
Və son olaraq…
Azərbaycan Milli Xalça Muzeyi həm də
beynəlxalq simpoziumlar və konfranslar, sərgi və digər
tədbirlərin keçirildiyi elmi-tədqiqat, mədəniyyət
və təhsil mərkəzinə çevrilib. Ü.Fərzəliyeva
muzeydə ictimaiyyətlə iş üzrə daimi interaktiv
layihələrin həyata keçirildiyini bildirir: “Burada rəssamlıq və turizm üzrə ali təhsil
müəssisələrinin tələbələri
üçün könüllü proqramları, peşəkar
dekorativ-tətbiqi sənət ustaları və sənətsevərlər
üçün yerli və xarici ekspertlər tərəfindən
ustad dərsləri, ailələr üçün isə
müsabiqə və oyunlarla dolu “Ailə günü” təşkil
olunur, həmçinin muzeydə hamının qatıla biləcəyi
tətbiqi sənət və etnoqrafiya üzrə mühazirələr
keçirilir.”
Öyrənirəm ki, pandemiyadan əvvəl
ölkənin ən çox qonaq qəbul edən muzeylərindən
olan Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin şəhərimizə
gələn turistlərin azalması ilə ziyarətçiləri
də azalıb. Baxmayaraq ki, biletlər elə də
baha deyil – böyüklər üçün 7 manat, məktəblilər
üçün 3 manat. Üstəlik, yaşı 65-dən
yuxarı olan vətəndaşlar, şəhid ailələri,
qazilər və incəsənət sahəsi üzrə təhsil
alan tələbələr isə muzeyi ödənişsiz
ziyarət edə bilərlər.
Məncə, muzeylərimizin qonaq sayının
daha çox turistlərin hesabına formalaşması
tendensiyasına son qoymağın vaxtı çoxdan
çatıb. Tariximizlə, dəyərlərimizlə
tanış olmaq, ona sahib çıxmaq üçün
özümüz daha çox getməliyik. Həm də mənəvi
istirahətimiz üçün…
Mahir Rəsuloğlu
İki sahil.- 2021.- 15 sentyabr.- S.22.