Ortaq keçmişdən ortaq gələcəyə

Çarizmin işğalçılıq siyasəti ümumtürk tarixi kontekstində -Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

Q I Z I L O R D A

Bizim “Qızıl Orda” kimi tanıdığımız dövlət tarixi mənbələrdə “Uluq Orda”, “Uluq Ulus”, “Urdayi-Müəzzəm”, “Dəşti-Qıpçaq”, “Qıpçaq sultanlığı /xanlığı”, “Tatar çarlığı”, “Tartariya” adları ilə keçir. “Qızıl Orda” isə ruslar tərəfindən bu dövlətin baş qərargahını bildirən “Altın taxt” ifadəsindən götürülərək XVI əsrin sonları-XVII əsrin əvvəllərindən işlənməyə başlayıb, XIX əsrdən tarixşünaslıqda möhkəmlənib və ümumişlək termin kimi qəbul olunub. Qızıl Orda dünya tarixinin gedişatına ciddi təsir göstərmiş, bir çox xalqların taleyini, özündən sonrakı qlobal inkişafın əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmiş azsaylı imperiyalardan biridir. İndiki təbirlə desək, bütün “çoxmillətli” (daha doğrusu, çoxetnoslu, poli-etnik) dövlətlər kimi Qızıl Orda da dinamik və intensiv etnik, sosial və mədəni proseslərə səhnə olub. Bu prosesləri doğru-düzgün anlamaq və açıqlamaq üçün əvvəlcə “monqol-tatar” istilahını aydınlaşdırmaq, dəqiqləşdirmək lazım gəlir.

Bu tərkib rus-sovet tarixşünaslığının icadı olub, XIX əsrdən etibarən Qızıl Orda əhalisini bildirmək üçün işlədilir. Adın “monqol” ünsürünün adətən, gəlmə, “tatar” hissəciyinin isə yerli, köklü Orda sakinlərini göstərdiyini nəzərə alsaq, “monqol-tatar” istilahının izahında açar-söz olaraq “tatar” etnonimini götürməliyik. Lakin müasir türk xalqlarının bir çoxlarının adı kimi, “tatar” təbirinin də mənşəyinə dair mübahisələr həllini tapmayıb. Mövcud fikirlərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək. Akdes Nimet Kurat yazır: “Batı xanın 600 minlik ordusunun yalnız 60 mini monqollardan ibarət idi, qalanı yerli türk qövmlərindən toplanmışdı. Yəni, çoxluq türklərə məxsus idi. “Tatar” adının mənşəyi də “türk” sözündən olmalıdır. Avropalılar monqol istilasında iştirak etmiş əskərlərə fərq qoymadan onların hamısını “tatar” adlandırmışlar. Çox keçmədən Volqaboyundakı monqollar əksəriyyəti təşkil edən türk ünsürü arasında əriyib getmiş, lakin əhali türk olmasına rəğmən, “tatar” adı ilə tanınmışdır”. Əhməd Dəmirin fikrincə, Orxon kitabələrində işlənmiş “tatar” sözü bir türk boyunun adıdır və Mahmud Kaşğarinin 1072-1074-cü illərdə tərtib etdiyi xəritədə əksini tapıb ki, bu da həmin boyun bu civarda monqol istilasından çox əvvəllər yaşadığını göstərir. Müasir tatar ensiklopedik nəşrlərində isə “tatar” adının XII-XIII əsrlərdə Çingizxanın ətrafında toplaşan monqoldilli tayfalardan birinə aid olması versiyası daha populyardır. Lakin hər iki təmayülün tərəfdarları bir nöqtədə həmfikirdirlər ki, “tatar” adı XIII-XIV əsr Çin, ərəb, fars, Avropa və rus mənbələrində ayrıca götürülmüş hansısa bir türk və ya monqol tayfasını bildirməyib, yürüşlərdə iştirak etmiş etnosları küll halında işarələyir. Digər tərəfdən, bu adın etimologiyası və onu daşıyan ilk tayfanın etnik mənşəyi barədə fikirlər haçalansa da, Qızıl Ordanın formalaşmasında türkdilli qıpçaqların iştirakı faktı heç kimdə şübhə doğurmur, hamı bu fikri birmənalı şəkildə qəbul və etiraf edir. Hətta Qızıl Orda əhalisinin nüvəsində monqolların durduğunu iddia edənlər belə sonradan həmin monqolların türkdilli qıpçaqlar tərəfindən assimilə olunması fikri ilə razılaşırlar. Belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, “monqol-tatar” ifadəsi həm “monqollar + (türkmənşəli) tatarlar” mənasında, həm də eyni bir qövmün sinonim adları kimi “monqol=tatarlar” mənasında anlaşıla bilər. Biz birinci ehtimala üstünlük verənlərin tərəfindəyik. Əvvəla, Çingizxanın ətrafında birləşmiş tayfalar arasında türkəsilli uyğur, tanqut, karluk, kanqlı, qıpçaq və türkmənlərin olması təkzibedilməzdir və məxəzlərlə də təsdiqlənir. Türkologiyada geniş yayılmış fərziyyəyə əsasən, XIII əsrin əvvəllərində müasir Monqolustanın ərazisində nayman, kerey (kereit), cəlair, konırat, tatar adlı türkdilli tayfaların birlikləri (xanlıqlar) təşəkkül tapmışdır. (Hətta belə bir fakt da məlumdur ki, Beşbalık uyğurları Çingizxana tabeçiliyi qəbul etmiş ilk tayfalardan olub və buna çox sevinən Böyük Xaqan 1209-cu ildə qızlarından birini uyğur başçısına-idikutuna ərə verib.) Digər tərəfdən Qızıl Orda dövründə cərəyan etmiş etno-sosial hadisələrin inkişaf məntiqi də bu fikri qüvvətləndirir. Belə ki, qıpçaqlar ta qədimlərdən- monqollar bölgəyə gələnə qədər də Qara dəniz və Xəzəryanı çöllərin əsas sahibləri idilər. “Dəşti-qıpçaq” (qıpçaq çölü) ifadəsi də bunu təsdiqləyir. Tarixçilər Qərbi Sibirin, Aralyanı ərazilərin və Şərqi Avropanın zəbt edilməsindən sonra qıpçaq tayfa ittifaqlarının parçalanaraq Cuci ulusunun hərbi-inzibati sisteminə daxil olması, bu zaman əvvəlki tayfa-qəbilə strukturunun kardinal dəyişikliyə uğraması xüsusunda da yekdillik nümayiş etdirirlər. V.L. Yeqorov ərəb mənbələrinə istinadən XIV əsrdə gəlmə monqolların (daha doğrusu, şərti təbirlə söyləsək, türk-monqolların, monqol-tatarların) öz dillərini unudaraq yerli qıpçaq mühitində sorulub getməsi barədə məlumatları önə sürür. Şübhə yoxdur ki, özünün ehtişamlı çağlarında Qızıl Orda qeydsiz-şərtsiz bir türk dövləti idi.

Araşdırmalar göstərir ki, Orda ərazilərində türk etnosunun dominantlıq qazanması mərhələli şəkildə baş verib. Birinci mərhələdə- Böyük Monqol imperiyasının təşəkkül dövründə yuxarıda xatırlatdığımız türk boyları Çingizxanın başlıca müttəfiqləri kimi dövlətin qurulmasında və inkişafında yaxından iştirak edir, hərbi və siyasi idarəçilikdə aparıcı mövqe tuturlar. Çoxminli ordu, birgə səfərlər, həyat tərzinin ümumiliyi monqol və türklərin qaynayıb-qarışmasında müstəsna katalitik rol oynayır. Bu mərhələdə nəhəng imperiya ordusunun monqol-tatar xəlitəsində monqol ünsürünün hələ kifayət qədər güclü olduğunu ehtimal eləyə bilərik. Cuci ulusunun yaranma dövrünə təsadüf edən ikinci mərhələdə isə türk elementinin hakim mövqeyə yüksəlməsi aşkar səciyyə qazanır və bir tərəfdən gəlmə qoşunun, o biri tərəfdən Dəşti-qıpçaq bölgəsinin etnik-demoqrafik tərkibi ilə şərtlənir. Jan Pol Ru yazır: “Monqollar getdikləri yerlərə özləri ilə türkləri də aparmışlar, zira Yuxarı Asiyanın köçəri türk qövmləri Çingizxanın və ardıcıllarının ordularında müxtəlif vəzifələr daşımışlar”. Batı xanla buraya gələn “monqol”lar arasında türk ünsürünün xüsusi çəkisinin böyük olması şəksiz və anlaşılandır. Yerli xalqın ələ alınması və təsir altında saxlanması lazım gəlirdi və bu baxımdan iki türk zümrəsi (gəlmə və yerli əhali) arasında dil (ləhcə fərqləri nəzərə alınmazsa), soykök və törə (yaşayış qaydaları) eyniliyinin əhəmiyyəti nəzərə alınmaya bilməzdi. Göndərilən qoşunun tərkibində, çox güman, etnik monqollar da vardı, amma onların sayı yerli və gəlmə türklərlə müqayisə edilcək qədər olmamalıydı. Elə buna görə də hakim xanədan etnik cəhətdən monqol olsa da, Qızıl Orda çox keçmədən tamamilə təbii şəkildə bir türk dövlətinə çevrilirdi. Tatar tarixçisi İ.L.İzmaylovun fikrincə, bu proses həm də Qızıl Orda aristokratiyasının sosio-mədəni konsolidasiyasına səbəb olmuş və yeni bir birliyin- tatar etnik-siyasi birliyinin yaranmasını şərtləndirmişdir. Əsas etibarilə türk və monqoldilli müsəlmanlaşmış əyanlardan, habelə bulqar bəyliklərinin, Xarəzmin, qismən rus knyazlıqlarının aristokrat təbəqələrindən ibarət həmin birliyin sosial cəhətdən prestijli sayılan “tatar” etnonimini qəbul etməsi çətin olmamışdı. Onu da unutmayaq ki, Qızıl Orda xalqlarının əsas ünsiyyət vasitəsi türk dili idi. Yalnız rəsmi-əməli və diplomatik yazışmalar əvvəlcə monqolca aparılmış, amma XIV əsrdən başlayaraq türk dili bu sferada da işləklik qazanmışdı.

Qızıl Ordanın yaranması və yüksəlişi

Qızıl Orda və onun varisləri olan tatar xanlıqları görkəmli monqol hökmdarı, böyük sərkərdə Çingizxan (Temuçin; 1162 -1227) və onun övladları tərəfindən qurulmuş Böyük Monqol imperiyasının (1206-1368) bir qolu və bu qoldan şaxələnən budaqları kimi təsəvvür oluna bilər. Kök, əsas- Böyük Xaqanlıqdır. Qol-budaqlar isə nisbətən sonradan bu ana dövlətin ənənələri üzərində pərvəriş tapan uluslardır. XII-XIII əsrlərin qovuşağında monqol tayfalarını birləşdirən Temuçin 1206-cı ildə keçirdiyi qurultayda yüksək əyanlar və köçəri tayfa başçıları (noyonlar) tərəfindən Yer üzünün hökmdarı elan edilərək, “Çingizxan” (mənası: “bütün xalqların böyük xaqanı”) titulunu aldı və tədricən bu titul onun adını əvəzlədi. Çingizxanın qurduğu Böyük Monqol imperiyası ərazi etibarilə insanlıq tarixinin ən möhtəşəm dövləti sayılır. Bugünkü Monqolustan, Orta Asiya, Tibet, Əfqanıstan, İran, İraq, Cənubi Qafqaz və Ukrayna ərazilərini, Sibir, Rusiya, Türkiyə və Çin torpaqlarının böyük bir hissəsini əhatə edən bu dövlətin ümumi sahəsi şimaldan cənuba doğru Novqoroddan Cənub-şərqi Asiyaya, qərbdən şərqə doğru Dunaydan Yapon dənizinə qədər 24 milyon kvadrat kilometrə (bəzi mənbələrdə bu rəqəm hətta 38 mln. kv. km. göstərilir) çatırdı. XIV əsr ərəb tarixçilərinin yazdığına görə, göz işlədikcə uzanan, əsas hissəsi çöl və səhralardan ibarət bu nəhəng ərazinin bir başından o biri başına getmək üçün uzununa 8 ay, eninə 6 ay yol qət etmək lazım gəlirdi. Çingizxan hələ öz sağlığında imperiyasını dörd oğlu arasında bölmüşdü. Böyük oğlu Cuciyə (1180-1227) şimali Xarəzm və Dəşti-qıpçağı, Altay dağları və qərbi Sibirdən Volqaboyu-Ural bölgəsinə qədər (başqa təsvirlə, şərqdə İrtış çayından qərbdə Avropaya qədər) əraziləri, ikinci oğlu Çağataya (1185-1241/1242) Xivə və Kat şəhərləri, müasir cənubi Qazaxıstan da daxil olmaqla Xorasan, Şərqi Türküstan və Yeddiçayarasını, üçüncü oğlu Ögedeyə (1186-1241) Qərbi Monqolustanı, Altayı, İrtışın yuxarı axarını, Balxaş və Baykal gölləri arasındakı torpaqları vermiş, ata yurdunda qalan kiçik oğlu Toluy (1192-1232) isə paytaxt Karakoruma və onun şərqindəki, habelə Çindəki torpaqlara sahib olmuşdu. Onların hər birini 4 min nəfərlik hərbi birliklə təmin edən Böyük Xaqan oğullarını yeni yurdlarına göndərmişdi. Bu bölgü Çingizin sağlığında və onun ölümündən sonra da bir müddət formal səciyyə daşıyır, ulusların vahid imperiyadan ayrılması, müstəqil olması anlamına gəlmirdi. Ən doğru yol həmin yurdlara bir mərkəzdən idarə olunan əyalətlər kimi baxmaqdır. Vergilər Böyük Xaqana ödənilir, vahid maliyyə-pul siyasəti həyata keçirilirdi. Yurdlar arasında sərhədlər də şərti səciyyə daşıyır, tez-tez dəyişirdi. Lakin zaman keçdikcə Çingizin nəvə-nəticələri artıq özlərini müstəqil xanlar kimi aparmağa başlamış, uluslarını suveren dövlətlər kimi idarə etmiş, nəticədə imperiyanın parçalanma prosesi get-gedə dərinləşmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Böyük Xaqanın nəvələri Xubilay və Hülaku tərəfindən Çin, İran, Azərbaycan, Cənubi Qafqaz və İraq ərazilərinin böyük hissəsi işğal olunmuş və yeni yaradılan İlxanilər (Hülakular) dövlətinin, habelə Xubilay xanlığının tərkibinə qatılmışdı. Beləliklə, əvvəllər böyük xana tabe olan tayfa-qəbilə birliklərini bildirən “ulus” termini tədricən semantik cəhətdən “dövlət” (xanlıq) statusuna doğru genişlənmiş, Çingiz övladılarının hakimiyyəti altında olan qəbilə-tayfa konfederasiyaları mənasında işlənmişdir. Məsələn, “Ögedey ulusu” deyiləndə Ögedey və onun oğullarına, “Çağatay ulusu” deyəndə Çağatayın törəmələrinə bağlı etnik birliklər başa düşülür və s. Konkret ulusların məskən saldıqları yurdlarla (ərazi vahidi) eyniləşməsi, bütövləşməsi ilə “ulus” termini özündə həm də müəyyən coğrafi məkanı ehtiva edir (bu termin müxtəlif vaxtlarda semantik genəlmə və daralmalar keçirmişdir).

Diqqəti bütövlükdə əsas mövzumuz- Qızıl Orda üzərində cəmləşdirməzdən öncə, Böyük Monqol İmperiyasının digər uluslarında ümumtürk tarixi ilə bağlı aspektlərin qısa xülasəsi, zənnimicə, oxucu üçün maraqsız olmaz.

Çağatay xanlığının ərazisi haqqında yuxarıda müfəssəl bəhs açdıq. Əlavə edək ki, ölümündən bir qədər əvvəl Çingizxan ikinci oğlu Çağataya əvvəllər Qara-xitaylar və Xarəzmşahlar dövlətlərinin tərkibində olmuş Kaşğar və Mavəranünnəhri də bağışlamışdı. Çağatay xanın 1227-ci ildə Mərkəzi Asiyanın böyük bir hissəsində əsasını qoyduğu bu xanlıq, 1370-ci ilə- əmir Teymur tərəfindən süquta uğradılana qədər mövcud oldu. Dövlətin banisinin 1241/1242-ci ildə vəfat etməsindən sonra onun törəmələri müstəqillik yoluna qədəm qoyaraq, imperiyanın mərkəzindən uzaqlaşmağa başladılar. 1266-cı ildə taxta çıxan Mübarək xanın zamanında Çağatay ulusu İslam dinini qəbul etdi. Kebek xanın səltənəti illəri (1318-1326) isə xanlığın yüksəliş dövrü oldu. Kebek xan tarixə köçəri həyat tərzindən imtina etməsi, paytaxt Karşidə özünə dəbdəbəli saray tikdirərək, xalqını oturaq həyata keçirməsi ilə düşmüşdür.

Çağatay xanlığının süqutundan sonra onun şərq hisssində, hazırki Qazaxıstan və Qırğızıstanın cənub-şərq ərazilərində, eləcə də Şərqi Türküstanda Moğulustan (bəzən sadə şəkildə Şərqi Çağatay xanlığı da adlandırılır) dövləti yarandı və Əmir Teymurun vəfatından (1405) sonra XVI əsrə qədər müstəqil şəkildə varlığını qorudu. Maraqlıdır ki, Kebek xanın oturaqlaşdırma siyasətinə rəğmən, bu dövlətin əhalisi böyük əksəriyyətlə dulat, arqın, barlas, kanqlı, cəlair kimi köçəri (yaxud yarımköçəri) tayfalardan ibarət idi.

XIII-XIV əsrlərdə mövcud olmuş Xubilay xanlığı da əvvəlcə Çingizxan imperiyasının ayrılmaz tərkib hissələrindən idi. 1251-ci ildə Məngü (bəzi mənbələrdə Monke) xan imperiyanın Ali Xaqanı seçildikdən sonra qardaşları Xubilayı şərqə, Hülakunu isə qərbə doğru yürüşlərə göndərdi. Xubilay yaratdığı dövlətə öz adını verdi və Xanbalık (indiki Pekin) şəhərini paytaxt elan etdi. Lakin 1259-cu ildə Məngü xan vəfat etdi və Xubilay Böyük Monqol imperiyasının başçısı seçildi. Əhalisinin böyük hissəsi çinlilərdən təşkil olunduğu üçün Xubilay 1271-ci ildə Monqol Xaqanlığını Yuan imperiyası adlandırdı, 5 il sonra isə Sonq çarlığını da işğal edərək bütün Çini birləşdirdi.

Azərbaycan tarixinin bütöv bir dövrünü əhatə etdiyinə görə İlxanilər/Elxanilər (Hülakular) dövləti üzərində xüsusi dayanmaq lazım gəlir. Qeyd olunduğu kimi, şahzadə Hülaku xan (1258-1265) Böyük Xaqan Məngünün göstərişi ilə Ön Asiyada, Qafqazda və Kiçik Asiyadakı müstəqil feodal malikanələrini ələ keçirmək məqsədi Karakorumdan qərbə hərəkətə başlamış və 1243-cü ildə Kösədağ döyüşündə Anadolu Səlcuqilər dövləti ərazilərini işğal etmişdi. 1256-cı ildə tarixi Azərbaycan torpaqlarını istila edən Hülaku xan 1258-ci ildə Bağdad yürüşü zamanı 500 ildən artıq hökm sürən Abbasilər xilafətinə də son verdi. Beləliklə, Azərbaycan zəbt olunan yeni ərazilər hesabına yaranan beşinci monqol ulusunun siyasi-inzibati mərkəzinə, Təbriz isə Abaqa xanın zamanından bu dövlətin paytaxtına çevrildi. Məlumdur ki, Qızıl Orda ilə Hülakular arasında barışmaz düşmənçilik hökm sürürdü və Azərbaycan əraziləri Hülaku xanın, Abaqa xanın və Arqun xanın zamanında dəfələrlə (1263, 1265, 1288, 1290-cı illərdə) bu iki çingizi ulusu arasında gedən amasız mübarizələrə səhnə olmuşdu. 1335-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbəyin, xüsusilə 1385-ci ildə Toxtamışın hücumları amansızlığı ilə daha çox yadda qalmışdı. Toxtamışın AZərbaycana 90 minlik ordu ilə gəldiyi, Təbriz, Marağa, Mərənd, Naxçıvan, Əhər və Qarabağdan 200 min əsir və böyük qənimət apardığı məlumdur. Lakin orası da var ki, bəzi hallarda Qızıl Orda xanları Azərbaycana yerli əhalinin və hakim dairələrin müraciəti əsasında yürüş etmişlər. Z.Bünyadov və Y.Yusifovun “Azərbaycan tarixi” (1994) dərsliyində Canıbəy xanın 1357-ci il səfəri məhz bu cür təfsir olunur: “Çobani feodallarının zülmündən azad olmağa can atan əhali və bir sıra yerli feodallar Qazı Məhiyəddin Bərdəi və Şirvanşah Kavusun (1345-1372) başçılığı ilə Qızıl Orda xanı Canıbəyi Azərbaycana dəvət etdilər. Canıbəy 1357-ci ildə Azərbaycana gəldi və yerli feodalların köməyi ilə hakimiyyəti ələ aldı. Müstəbid Çobani əmiri Əşrəf edam edildi. Canıbəy oğlu Bərdi bəyi Təbrizdə səltənətə oturtdu və özü Qızıl Ordaya qayıtdı”. Göründüyü kimi, artıq XIV əsrdə (güman var ki, daha əvvəllər də!) Azərbaycanla nəinki Hülakuların, həm də Qızıl Ordalıların simasında monqol-tatarlar arasında yaxın (hətta cəsarətlə demək olar ki, isti) əlaqələrin olduğunu söyləmək üçün tam əsasımız vardır. Adıçəkilən kitabda o da vurğulanır ki, “XIII əsrin ortalarında Hülaku xanın yürüşləri dövründə Azərbaycana iyirmidən artıq monqol-türk tayfası gəldi. Azərbaycanın Hülakular dövlətinin mərkəzi vilayəti, Təbrizin və Marağanın paytaxt şəhərləri olması, Qarabağın isə elxanilərin qışlaq ərazisinə çevrilməsi bir sıra tayfaların buraya can atmasına səbəb oldu. Toponimik materiallar və ilk mənbələrin məlumatı sulduz-çobani, cəlairi, çağatay, kurqan, sukait, budat, oyrat, tatar, dolan, onqut və s. tayfaların həmin dövrdə Azərbaycanda məskunlaşması və yerli əhali (daha düzgün olar ki, “yerli türkmənşəli əhali” oxunsun-N.M.) ilə qaynayıb-qarışması etnik tərkibə təsir etdi və ölkədə türkdilli əhalinin sayının daha da artmasına səbəb oldu. Artıq XIV əsrdə türklər Elxanilər dövlətində mühüm, Azərbaycanda isə əsas yer tuturdu”. Dərslikdə heç də az maraq kəsb etməyən belə bir qeydə də rast gəlirik: “Azərbaycanda iki dövlət quruluşunun- yerlilərə və köçərilərə məxsus quruluşların çulğaşması və qarşılıqlı təsiri nəticəsində yeni, nisbətən inkişaf etmiş və təkmilləşmiş dövlət strukturu və idarəçilik sistemi yarandı. Yeni sistem özündə hər iki quruluşun ən müsbət cəhətlərini cəmləşdirirdi”. Yəqin hörmətli oxucu Qızıl Ordada artıq rast gəldiyimiz etnomədəni situasiyanın analoqu ilə qarşılaşdığının fərqindədir. Batı xanın ordusunda türklərin əksəriyyəti təşkil etməsi hansı niyyətin ifadəsi idisə, türklərin Hülakudan sonrakı dalğası da eyni məqsədi daşımış və əvvəl Volqaboyunda, Krımda, indi isə Qafqazda və Ön Asiyada türk ünsürünün möhkəmlənməsinə xidmət etmişdir. Deyilənlərin mövzumuzu daha dərindən dərk etmək üçün əlavə stimul olacağına ümid bəsləyərək yenidən XIII əsrə- Volqaboyuna qayıdırıq.

“Qızıl Orda”nın etno-sosial əsasını Cingizxanın böyük oğlu, qüdrətli sərkərdə və dövlət qurucusu Cucinin (hak. 1208-1227) ulusu təşkil edib. Cuci yurdunun coğrafi özəyi kimi Şərqi Avropanın bozqır zolağı- Qara dəniz və Xəzər boyunca, habelə Şimali Qazaxıstanın Sibirdə Çulıman (Çulım) çayına qədər uzanan çöllük əraziləri (Şərq mənbələrinə görə, “Dəşti-qıpçaq”) götürülür. Ötəmiş Hacının tarixnaməsinə görə, Çingizxan Cuciyə İrtış və İdil (Volqa) çayları arasındakı torpaqları yurdluq vermişdi, Xarəzm torpaqları (və idarəçilkdən qazanılan gəlirlər) isə onun ordusundakı atların yem tədarükünü təmin etməli idi. Böyük Xaqanın buyruğuna görə, bu real ərazilərdən əlavə, Cucinın həm də imperiyadan qərbə doğru “monqol atının ayaqları dəyə biləcək” hər yeri fəth etmək ixtiyarı vardı. (Monqol imperiyası bir dünya dövləti olduğu üçün Çingizxan faktiki yiyələndiyi torpaqlar kimi gələcəkdə alınacaq torpaqların da sahiblərini irəlicədən müəyyənləşdirmişdi). Lakin tale belə gətirdi ki, Cuci ov zamanı atdan yıxılıb onurğasını qırdı, atasından 6 ay əvvəl öldü və Çingizxan onun yurdunu nəvələri (Cucinin oğlanları) Batı və Orda-İçen xan arasında yenidən bölməli oldu. “Sağ qol”- Volqaboyu elləri ilə birlikdə sonradan fəth ediləcək qərbi Dəşti-Qıpçaq torpaqları Batı xana, “Sol qol”- Sırdərya boyunca uzanan şərqi Dəşti-Qıpçaq əraziləri isə Orda xana verildi. “Sağ qol”un ilk inzibati mərkəzləri Bulqar (Kazan) və Saray Batı, Orda-İçen xanədanının böyük şəhərləri isə Sığnaq və Türküstan idi. Bu bölgü qədim türk dövlət təşkilatındakı ikicinahlı idarəçilik ənənəsinə uyğun aparılmışdı. İ.Qəfəsoğlunun yazdığına görə, türk dövlətçilik ənənəsində ölkə əraziləri sağ-sol, şimal-cənub, şərq-qərb, ağ-qara (yaxud Qızıl Ordadakı kimi ağ-göy) adları ilə iki idarəçilik bölgəsinə ayrılır, lakin tərəflərdən birinin hakimiyyət üstünlüyü daim tanınırdı. Digər tərəf isə ona nisbətdə tabe və yardımçı bölgə statusu daşıyır, daxili idarəçilik baxımından nominal müstəqilliyə malik olurdu. Lakin müharibə etmək, sülh bağlamaq kimi ümumi və taleyüklü məsələlərdə “həqiqi” hökmdarın siyasi iradəsi törəyə uyğun şəkildə əsas götürülür, “el” isə vahid bütöv halında məhz onun başçılığı altında birləşirdi. Hərbi əməliyyatlarda bu qayda qeyd-şərtsiz gözlənilir, qoşunlar, birləşmiş ordunun müvafiq qanadlarında (sağ və ya sol cinahlarda) yer alırdı. Beləliklə, Çingizxan Cuci ulusunun ümumi hökmranlığını Batıya həvalə etmiş, bunun əlaməti kimi ona Ağ Orda, qardaşına isə Göy Orda (qızılla işlənmiş ağ və göy çadırlar, iqamətgah və ordugahlar) qurdurmuşdu ki, sonradan Batının övladlarının “Ağ Orda xanədanı”, Ordan-İçenin övladlarının isə “Göy Orda xanədanı” adlandırılması bununla bağlıdır. (Daha bir maraqlı fakt isə budur ki, Cucinin 40-a yaxın oğlu vardı və bunların 18-i rəsmi xatunlarından olmuşdu. Buna baxmayaraq Çingizxan hüzuruna onun böyük oğlu Orda-İçeni və ikinci oğlu Batı xanı, bir də beşinci oğlu Şeyban xanı çağırtdırmış, Şeyban üçün də Boz Orda qurdurmuşdu.)

Böyük Çingizxanın iradəsi ilə Cuci xanın taxtına çıxan Batı xan (1227-1256) hərbi və dövlətçilik dühası ilə qısa müddətdə ona göstərilən etimadı doğruldaraq Monqol imperiyası tarixində müstəsna rol oynadı. Mahir bir sərkərdə kimi saysız-hesabsız yürüşlər keçirdi, bulqar və alanlar üzərində parlaq qələbələr çaldı, Cənubi Uralı, Aşağı Volqaboyunu, Şimali Qafqazı fəth etdi. Məhz onun hərbi-siyasi uğurları sayəsində Dəşti-qıpçaq, Xarəzm, Cənubi Qafqaz, Krım və keçmiş Volqa-Bolqar dövlətinin torpaqlarında əzəmətli bir dövlət- Qızıl Orda quruldu. Başqa sözlə, atasının adi ilə tanınan Cuci ulusunun faktiki banisi, əslində, Batı xan oldu. Batı xanın hərbi səfərləri haqqında çox danışmaq olar. Lakin əsas məqsədimiz Qızıl Ordanın sonrakı törəmələrinin tarixini izləmək olduğundan bu oçerkdə biz 1236-1241-ci illər yürüşləri üzərində dayanmaqla kifayətlənəcəyik. Həm də ona görə ki, Batının səltənət dövrünün çox mühüm bir mərhələsini təşkil edən bu yürüşlər sonrakı əsrlərdə bütün türk-İslam dünyasının taleyində baş vermiş sosial-siyasi, etno-mədəni xarakterli bir çox tarixi təbəddülatların başlanğıcını qoyub.

1236-cı ildə Volqa-Bulqar dövlətini hakimiyyəti altına alan Batı xan növbəti il buradan Ryazan üzərinə hərəkət etdi. Orta əsrlərdə fəth səfərlərində işğaldan, yəni məğlub tərəfin ərazilərini tutub, öz torpaqlarına qatmaqdan, bu yerlərə öz adamlarını köçürməkdən daha çox tabeçilik, başqa sözlə, rəqibi itaətə gətirmək (xərac kəsmək, idarəçiliyini nəzarətə götürmək, asılı vəziyyətə salmaq və s.) məqsədi güdülürdü. Ən qəddar fatehlər belə qan tökməzdən qabaq rəqibə tabeçilik göstərməyi təklif edir, onun qarşısında müəyyən tələb və şərtlər qoyurdular. Batı da Ryazan knyazlığında belə etmişdi. Təslim olmaq, gəlirin onda biri həcmində xərac ödəmək tələbi qoymuş, lakin müqavimət görüncə hücuma keçmiş və Ryazanı yer üzündən silmişdi (indiki şəhər sonradan salınıb). Bu, artıq soyğunçu bir müharibədən şox amansız cəza yürüşü kimi səciyyələndirilməlidir. Qədim rus ədəbi abidələrindən “Ryazanın Batı tərəfindən talan edilməsi haqqında povest”in (başqa adı ilə “1237-ci ildə Batının Ryazanı dağıtması haqqında povest” kimi tanınan bu əsərin iki variantı məlumdur. Biri XVI, digəri XVII əsrdə yazıya alınıb- Telman Vəlixanlı) başlanğıcında deyilir: “1237-ci (6745) ilin yayında Allahsız çar Batı Rus torpağına ayaq basdı. Nələri varsa, onda birini ona göndərməyi ryazanlılara əmr etdi”. Povestdə nisbətən güclü knyazlardan sayılan Vladimizr knyazının ryazanlılara kömək etməkdən boyun qaçırması və rus knyazlarının Batı ilə ayrı-ayrılıqda vuruşmaq qərarına gəlmələri xüsusi vurğulanır (Ryazan knyazı Yuri İnqvareviçin köməyinə yalnız öz qardaşları, sabiq böyük knyaz İnqvar Svyatoslaviçin oğlanları gəlirlər). Bu fikir tarixşünaslıqda hakim olan ümumi qənaətə də uyğun gəlir. Xatırladaq ki, o dövrdə ruslar mərkəzləşmiş bir dövlətə malik deyildilər, mütəmadi olaraq bir-biri ilə didişən knyazlıqlar halında (baxmayaraq ki, bunların çoxunda hakimiyyət Rüriklər sülaləsinə aid idi) yaşayırdılar. Kiyev öz birləşdirici rolunu itirmiş, yerini Vladimir-Suzdal knyazlığına vermişdi. Ruslar iqtisadi və siyasi cəhətdən İlmen gölünün şimal sahilində yüksəlməkdə olan Novqorod ətrafında toplanmağa, birləşməyə çalışsalar da, hələ bir nəticə hasil edə bilməmişdilər: ölkədə xaos və anarxiya hökm sürürdü. Belə bir vəziyyətdə monqollara qarşı adekvat müqavimət göstərmək imkanı da aydındır ki, yox dərəcəsində idi. Nəticə isə faciəvi olmuşdu. Ryazanın dağıdılması haqqında povestdə deyildiyi kimi, böyük knyaz Georgi İnqvareviç, onun qardaşları Ryazan knyazı Yuri İnqvareviç, Murom knyazı David İnqvareviç, Kolomensk knyazları Oleq İnqvareviç Krasnı və Qleb İnqvareviç, Pronsk knyazı Vsevolod, çoxlu yerli knyaz igid sərkərdələr, cəsur döyüşçülər, “Ryazanın qoçaqları ölüm badəsini birlikdə içdilər”. Knyaz Oleq İnqvareviç isə ölümcül halda əsir alındı. Təsvirdə mübaliğəçiliyə baxmayaraq, hadisələrin gedişi tarixşünaslıqda məlum faktları dəqiqliklə əks etdirir: “Batı xan alayının məhv edildiyini görüb hədsiz dərəcədə kədərlərndi. Tatar döyüşçülərindən çoxusunun öldürüldüyünü görüb dəhşətə gəldi və Ryazan torpağını viran etməyi, hamını qılıncdan keçirməyi və hər şeyi yandırmağı əmr etdi. Pronsk və Belqorodu yerlə-yeksan etdirdi... Lənətəgəlmiş Batı xan Ryazan torpağını talan etməyə başladı, sonra isə Ryazana çatıb şəhəri mühsirəyə aldı. Beş gün aramsız döyüş getdi... Dekabrın 21-də onlar Ryazanı tutdular. Şəhərdə bir adam sağ qalmadı, hamı bir nəfər kimi həlak oldu... Məlun Batı xan rus torpağını bütünlüklə əsarət altına almaq, xristian dinini məhv etmək və müqəddəs kilsələri dağıtmaq arzusu ilə Suzdal və Vladimir şəhərlərinə getdi”. Vladimir, Suzdal, Rostov, Kostroma, Yaroslavl, Tver şəhərlərini çətinlik çəkmədən (Vladimir cəmi 8 günə alınmışdı) təslim edən Batı xan hələ əhəmiyyətsiz bir qəsəbə sayılan Moskvanı yanğına verdi. (Bu döyüşlər qismən Lavrenti və İpati salnamələrinə daxil edilmiş povestlərdə təsvir olunur.) Qayıdanbaş Oka çayı yaxınlığındakı kiçicik Kozelsk şəhərini də dikbaşlıq göstərən knyazlıqlar kimi yerlə bir etdi. T.Vəlixanlı İpati salnaməsində Kozelsk və Kiyevin mühasirəsi haqda deyilənləri belə ümumiləşdirir: “Ciddi müqavimət göstərən Kozelski “hirsli şəhər” adlandıran Batı qoşunlarını Kiyev üzərinə yönəltdi. Kiyevin dağıdılması ilə rus torpaqlarının müstəqilliyinə son qoyuldu”. Burada rus salnamələrinin ziddiyyətliliyi qeyd olunmalıdır. Belə ki, İpati salnaməsində Kiyev yürüşü Kozelskdən dərhal sonra təsvir olunsa da, tarixşünaslıqda Kiyevin mühasirəsi və dağıdılması sonrakı mərhələyə aid edilir. İldırım sürətli cəza yürüşünün ilk mərhələsini Don və Dnepr çayları arasındakı əraziləri ələ keçirməklə başa vuran monqol-türk qüvvələri bir il sonra (1238-ci ildə) Murom, Pereyaslavl, Çerniqov knyazlıqları da itaət altına alır. Kiyev üzərinə hərəkət isə kumanların cəzalandırılmasından sonra baş verir.

1224-cü ildə Kalka döyüşündən sonra kumanlar Batının əsas düşmənlərindən idi. Odur ki, 1238-1239-cu illərdə o, əvvəlcə kumanların üzərinə yeridi, onları vurub Don sahillərindən və qıpçaq çölündən çıxardı, 1240-cı ildə (bəzi mənbələrə görə 1239-cu ildə) Kiyevi mühasirəyə aldı, təslim olmaq tələbi ilə elçi göndərdi, onun qətlə yetirildiyini öyrənəndə isə hücum əmri verib, şəhəri viran qoydu. Kiyev şiddətlə cəzalandırıldıqdan sonra Vladimir və Qaliçi ələ keçirərək, bütün şimal-şərqi rus ellərini xəraca bağladı. Ən güclü knyazlar, o cümlədən, Qaliç-Volınsk knyazı Danil Romanoviç Batının vassallığını qəbul etdi. Lakin bu asılılıq hələ nominal xarakter daşıyırdı. Rus ölkəsi monqol ordusuna tam şəkildə Xanzadə Xurumşi və bahadırlardan Burundayın 1250-ci il yürüşü zamanı boyun əydi. Qızıl Ordanın Polşa və Litvada, habelə cənubdakı rus şəhərlərində mövqelərini möhkəmləndirməsi (Sandomirin yandırılması və s.) də eyni dövrə təsadüf edir. 40-cı illərdə isə bir qoldan Macarıstana, başqa birindən Polşanın cənubuna doğru minlərlə kilometr irəlilən Batı xan Çexiya, Serbiya, Bolqarıstanı, habelə Adriatik dənizinin sahillərində yerləşən digər ölkələri ram etdi, Şərqi Avropadakı hərbi-siyasi təsisatları sıradan çıxardı. Beləliklə, XIII əsrin ikinci yarısında şərqdə İrtış çayından qərbdə Dnestrə, cənubda Aral dənizi sahilləri, Şimali Qafqaz və Krımdan şimalda Qərbi Sibir və Yuxarı Urala qədər geniş ərazilər artıq Cuci ulusunun hökmü altında birləşdirilmişdi. Volqa Bulqarları dövləti, Kiyev, Çerniqov, Vladimir-Suzdal, Novqorod, Qaliç-Volınsk və b. rus knyazlıqları, eləcə də Macarıstan, Bolqarıstan, Serbiya Qızıl Ordanın vassalları idi.

1243-cü ildə Volqaboyuna qayıdan Batı xan yeni reallıqlar nəzərə alınmaqla dövlət quruluşunun təkmilləşdirilməsi üçün tədbirlərə başladı. Qeyd etdiyimiz kimi hərbi-siyasi ənənələrə uyğun olaraq Qızıl Orda iki yerə- Ağ Orda və Göy Ordaya (sağ-sol qanad) bölünmüşdü. Batı özü dövlətin mütləq başçısı kimi Ağ Ordada, böyük qardaşı isə Göy Ordada hökmranlıq edirdi. Çingizxan qaydalarına sadiq qalan Batı, xanədan mənsublarının dövlət idarəçiliyində iştirakını təmin etdi, digər qardaşlarına, özünün və onların oğullarına (Berke, Noqay, Tuka/Tukay Timur, Şiban/Şeyban və b.) yurdluq torpaqlar verdi, iri zadəganları (noyon, bəy) ikinci dərəcəli inzibati-ərazi vahidlərinə (ellərə) göndərdi. Orta və şimali Volqaboyu mülk olaraq Tuka Timurun, Uraldan başlayaraq Cənubi Sibir Şeybanın qismətinə düşdü.

Yaylaq, qışlaq və otlaqlardan ibarət yurdların sərhədlərini müəyyənləşdirmək xanın müstəsna səlahiyyətinə daxil idi. Yurdlar xanədanın ortaq mülkü sayılmaqla birlikdə əksər hallarda irsən atadan oğula keçirdi. Yurd sahibləri onun ölçülərinə müvafiq vergi ödəməli, orduya əskər verməli idilər. İrsən bağışlanan torpaqların bir qismi də “soyurqal”lar (monqol dilində “bəxşiş”, “mükafat” mənalarını verir) olub, hərbi və siyasi xidmətləri müqabilində xan tərəfindən əsasən, zabit və əskərlərə, bəzən də mülki şəxslərə bağışlanan, onlara gəlir gətirən torpaq sahələri idi (Osmanlı təcrübəsindəki timar torpaqları ilə oxşarlıq nəzərə alınmalıdır). “Kürəkənlik” və “tarxanlıq” kimi başqa mühüm məqam və təsisatlar da geniş yayılmışdı. Çingiz xan sülaləsindən qız alan bəylər “kürəkən” ünvanı daşıyır və müvafiq imtiyazlar qazanırdılar. (Bu ənənənin Əmir Teymur dövrünə qədər davam etdiyi məlumdur. Teymur, bildiyimiz kimi, Çingiz xanədanından deyildi, lakin atalarından birinin çingizilərlə qohum olduğunu əsas gətirərək, özünü “kürəkən” hesab edir və “bütün siyasi fəaliyyətlərini bu əsasda qururdu”. Xəlil İnalcığın fikrincə, Əmir Teymurun hakimiyyət ideologiyasını Çingizxan dövlətinin bərpa olunması təşkil etmişdi. Aşağıda görəcəyimiz kimi, bu, istisnasız olaraq bütün xarizmatik çingizi xan və sultanlarının başlıca hərəkətverici ideologiyası idi.) Hökmdara xüsusi xidmət müqabilində bəxş olunan “tarxanlıq” məqamı üçün də geniş imtiyazlar nəzərdə tuturdu. Xan yarlığı ilə bu ada layiq görülənlər vergi immuniteti və 9 növ təqsirdən toxunulmazlıq hüququ əldə edirdilər. Tədricən bu imtiyazlar onların nəsillərinə də şamil olunmuşdur.

Batı xan Qızıl Ordanın mütləq hakimi, Ögedey Xaqanın ölümündən sonra isə bütün dörd ulusun ən qüdrəti şəxsiyyəti idi. Böyük Xaqanı tanıması və ona itaət göstərməsi yalnız dövlətin bütövlüyünü qorumaq və ənənələrə hörmət naminə, sırf rəmzi səciyyə daşıyır, belə də qəbul olunurdı. Karakorum xaqanları zəiflədikcə Qızıl Orda daha da güclənir, Çingiz xanədanının dayağına çevrilirdi. Bu mənəvi liderliyi rəsmiləşdirmək üçün çox vaxt lazım gəlmədi. Mənbələrdə göstərildiyi kimi, Batının xələfi Berke xan 1250-ci illərdə cümə və bayram namazları zamanı öz adına xütbələr oxutmuş, kəsilən pulların üzərində böyük monqol xanının damğası (gerb növü) əvəzinə şəxsi damğasını zərb etdirmiş, 1266-cı ildə isə Mengü-Timur xan öz adına sikkə basdırmaqla yanaşı, Ögedey və Çağatay ulusları ilə Qızıl Orda arasında sərhədləri müəyyənləşdirmişdir ki, bunlar da tarixçilərin fikrincə, Böyük Monqol imperiyasının süqutunu, Qızıl Ordanın isə suveren bir dövlət kimi yüksəlişini göstərən dəlillərdir. (Nəhəng imperiya ərazilərinin daha səmərəli idarə olunması məqsədi ilə hələ 1260-cı ildə Böyük xan Xubilayın uluslar arasında sərhədlər qoyulması ideyası ilə çıxış ediyini xatırladan Vadim Trepavlov Qızıl Ordanın müstəqillik tarixinin başlanğıcı kimi 1266-cı ildə Mengü-Timurun adına sikkə kəsilməsini əsas götürür.)

Qızıl Ordada hakimiyyətin həmişə Cucilər sülaləsinə- 1360-cı ilədək Batının, bundan sonra 1502-ci ilədək Cuci xanın on üçüncü oğlu Tuka/Tukay-Timurun varislərinə məxsus olduğu məlumdur. Qızıl Orda tarixinin böyük bir dövrü- 133 il ərzində (Batı xanın Qızıl Orda xanı təyin olunduğu 1277-ci ildən onun nəslindən olan sonunucu xan Berdıbəyin öldüyü 1360-cı ilə qədər) Batı xanın yaratdığı bu möhtəşəm dövlətə onun ailə üzvləri (qardaşı Berke xan da içində olmaqla) hökm etmişlər. Doğrudur, XIII əsrin sonlarında Ağ Ordada iki siyasi mərkəz qərarlaşmış, Qara dənizin şimalında bəylərbəyi Noqay, Volqaboyunda isə Toxta xan hökmranlıq etmiş, lakin tezliklə Toxta xan Noqaya qələbə çalaraq, hakimiyyəti əlində cəmləşdirmiş, islahatlar keçirmiş, o cümlədən, dövriyyəyə vahid pul nişanlarının buraxılmasına nail olmuşdur.

Göy Ordada isə hadisələr bir qədər başqa istiqamətdə cərəyan etmişdir. Sası Buka oğlu Mübarək Xocanın səltənət dövrünə qədər Orda-İçen xanın nəslindən olan Göy Orda xanları ulu babaları kimi dövlətin hakim qanadına və Batı xan sülaləsinə sədaqətlə bağlılığı davam etdirirlər. Mübarək Xoca isə 1328-1329-cu illərdə Sığnaq şəhərində istiqlal əlaməti olaraq öz adına pul basdırır və bununla da Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanın qəzəbinə səbəb olur. Özbək xan Göy Ordada üzə çıxan bu üsyan əhval-ruhiyyəsinə amansızlıqla son verir, separatçılığa yuvarlanan əyanların hamısını sərt şəkildə cəzalandırır və Göy Orda xanədanını biryolluq aradan qaldırır. Onun Göy Orda taxtına öz böyük oğlu, vəliəhd şahzadə Tinibəyi gətirməsi həmin dövrdən etibarən burada artıq Orda-İçen sülaləsinin hakimiyyət hüququndan məhrum edildiyini göstərir. Beləliklə, 1328-ci ildən 1360-cı ilə qədər bütün Qızıl Orda ərazisində mütləq hökmranlıq Batı xan oğullarına məxsus olur.

Batı xan xanədanının ortadan qalxması əhvalatı da öz-özlüyündə olduqca maraqlı və ibrətamizdir. Özbək xanın hakimiyyət illərində (1312-1341) tarixinin ən qüdrətli dövrlərindən birini yaşayan Qızıl Orda onun oğlu Canıbəy xanın səltənəti dövründə (1341/1342-1357) də yüksəlişini davam etdirirdi. 1356-cı ildə İlxanilərlə Azərbaycana hakim olmaq uğrunda uzun sürən qanlı mübarizədə qələbə çalan Canıbəy xan, oğlu Berdıbəyi buraya hakim təyin edib, tümən bəylərindən Tulubəyi onun əmrinə vermiş, özü isə Saraya qayıtmışdı. Lakin hakimiyyət ehtirasına uyan Berdıbəy tezliklə gizli şəkildə paytaxta hücum çəkib, xəstə yatağına düşən atasını qətlə yetirmiş və xan taxtına oturmuşdu. Bununla da sakitləşməmiş, Tulubəyin təlqini altında qardaşlarının hamısını boğdurmuş, Batı xan nəslinin son nümayəndəsi kimi tək qalmışdı. Lakin tarixə “kökün kırğan kötən xan” adı ilə düşən Berdıbəy, hakimiyyətdə cəmi üç il (1357-1360) duruş gətirmiş, onun ölümü ilə Batı xanın sülaləsi də sona çatmışdı. Berdıbəyin hakimiyyətdə olduğu bu üç il həm də Qızıl Orda tarixində “bulqak” (hərc-mərclik) dövrü, daha doğrusu, süqutun başlanğıc dövrü sayılır. Bir çox nüfuzlu qəbilə rəisləri arasında mərkəzdənqaçma meylləri məhz bu illərdə güclənir, əmirlərin bir qismi Sır-Dərya, başqa bir qismi isə Krım istiqamətində köç edir, paytaxtın müdafiəsi zəifləyir. Tarix kitablarından bildiyimiz kimi, bulqak dövründən etibarən Qızıl Orda taxtına çıxan xanlar (Tukay Timur nəslindən Kulna, Novruz, Xızır və b.) dövlətin əvvəlki ehtişamını qaytarmaq niyyəti güdsələr də, artıq bir daha bütün imperiya ərazisinə hakim olmağı bacarmırlar. Beləliklə, möhtəşəm Cuci ulusu tədriclə, lakin dönmədən parçalanma yoluna üz tutur. Bir müddət sonra isə Orta Asiyada lokal hakimiyyət Cuci xanın beşinci oğlu Şeybanın varislərinə keçir və şeybanilər Qızıl Ordanın dördüncü-sonuncu hakim xanədanı olurlar. Hakim xanədanlardan bəhs edərkən onu da deməliyik ki, 1313-cü ildən Qızıl Orda xanlarının yalnız müsəlman cucilərdən seçilməsi mütləq qayda halını almışdır və bu da İslamın dövlət dini elan olunması ilə bağlıdır.

Qızıl Ordanın islamlaşması

Müsəlmanlılğı qəbul etmiş ilk Qızıl Orda xanı Berkedir (hakimiyyəti: 1257-1266). Onun sələfləri bir qayda olaraq tanrıçılıq və nestorian dinlərinə etiqad edirdilər. Berke xanın müsəlmanlığa keçməsi ölkədə dini təbliğatın güclənməsinə, İslami biliklərin geniş yayılmasına rəvac vermiş, əvvəl zadəganlar və şəhərlilər, XIV əsrin sonlarında isə ölkə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmanlaşmışdır. Qızıl Orda kimi qüdrətli bir dövlətin ərazisində İslamın belə sürətlə yayılması böyük maraq doğurur. Tarixçilər burada həlledici amil qismində əhalinin əksəriyyətinin türk boylarına mənsub olmasını irəli sürürlər. Məsələni fundamental, köklü şəkildə araşdıran alimlər diqqəti əsasən, İslam dininin qədim türk inanclarına uyğun cəhətləri (türklərin təktanrılığa etiqad etmələri, axirətə və ruhun ölməzliyinə inanmaları, hələ qədim zamanlardan Allaha qurbanlar vermələri və s.) üzərinə yönəldirlər. Eyni zamanda İslamın təlqin etdiyi əxlaqi qaydalarla qədim türk törəsi və alplıq (igidlik, ərənlik) anlayışı arasında bənzərliklər, xüsusilə cihad məfkurəsinin türklərin fütuhat görüşlərinə asanlıqla uzlaşması qeyd olunur. Misal üçün, İ.Qəfəsoğlu türklərin qısa müddətdə İslam bayrağı altında birləşərək, bu dinin bütün dünyaya yayılmasında öncül rol oynamalarını məhz cihad ruhunun onlara doğmalığı ilə izah edir. İslam dininin Qızıl Ordada sürətlə yayılmasının daha bir səbəbi kimi ölkə əhalisinin müəyyən hissəəsinin (Bulqar bəylikləri və Xarəzmdə yaşayan türk qövmlərinin) İslam dininə XIII əsrdən çox-çox əvvəl keçdiyini göstərənlər də haqlıdırlar. Hələ 922-ci ildə Bulqar xanı Almas Silkinin İslamın rəsmən qəbul olunması münasibəti ilə keçiriləcək mərasimə nümayəndələr (elçilər) göndərmək xahişi ilə Bağdad xəlifəsi Əl-Müstəsimə müraciət etdiyi faktlarla təsbit olunur. Bulqar şəhərində xəlifə elçilərinin iştirakı ilə belə bir mərasimin doğrudan da keçirildiyi məlumdur. Üstəlik, tarixçilərin fikrincə, bu, işin yalnız rəsmiyyətə salınmasıdır. Həqiqətdə İslam dini Volqa bulqarları arasında artıq çoxdan yayılıbmış. Dinlə birlikdə bulqarlar ərəb əlifbasını da almışlar. Amma bütün bunlar Cuci ulusunun olduqca geniş ərazilərdə yaşayan köçəri qəbilələri arasında İslamın tam yayılması üçün kafi deyildi.

Özbək xanın səltənəti dövründə Qızıl Ordanın rəsmən İslam dövləti elan edilməsi ilə ölkə həyatında və regionun tarixində inqilabi dəyişikliklər üçün zəmin yaranır. Dövlət dini statusu alan İslam digər din və inancların fövqünə qaldırılır, bütün ehkam, qurum və strukturları ilə sürəkli inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur. Təqribən 1333-cü ilin əvvəlində Qızıl Ordada olmuş ərəb səyyahı İbn Batuta burada məscidlər, mədrəsələr, vəqflər, sufi zaviyələri olduğunu, qazılarla söhbət etdiyini yazır, namaz, və`z və Quran tilavətlərinə şahid olduğunu bildirir. Özbək xan, Kutluğ Temür, nüfuzlu və imkanlı başqa şəxslərin öz adlarına məscid, mədrəsə, külliyyələr tikdirdikləri, dini vəqflərə böyük məbləğdə ianələr etdikləri məlumdur. Vəqfiyyələrin çoxu yaradıcısının ailə üzvləri tərəfindən idarə olunurdu. Xarəzmdə Çingiz övladları (“oğlan”lar) ilə yüksək mənsəbli ruhani ailələri arasında ittifaqın nigahlar yolu ilə rəsmiləşdirilməsi bir qayda halını almağa başlamışdı ki, bu da sultanların hakimiyyət iddialarının daha əsaslı şəkildə legitimləşdirilməsinə xidmət edirdi. İbn Batutanın qeydlərindən göründüyü kimi, bu dövrdə artıq Qızıl Orda ərazilərinə (Azak da daxil olmaqla) Yaxın Şərq ölkələrindən, digər İslam mədəniyyəti mərkəzlərindən din alimləri (bunu onların nisbələrindən də anlamaq mümkündür) köçüb gəlmiş, böyük şəhərlərdə məskən salmışlar. Mühüm dini ehkamlar get-gedə əhalinin müxtəlif təbəqələri (xüsusilə oturaq şəhərlilər) tərəfindən dərk olunmağa başlamış, “xalq İslamı”nın populist anlayışları yerini mühüm dini görüşlərə buraxmışdır.

Müsəlman dövlətinə verilən prinsipial tələblər mənimsənilmişdir ki, bunlardan da ən başlıcası “qəzavat” düşüncəsi, haqq dininin ölkə daxilində və dünyada yayılması, İslamın coğrafi və mənəvi sərhədlərinin genişləndirilməsidir.

Bir İslam dövləti üçün bu, cihad mahiyyəti daşıyırdı. Qızıl Orda xanları artıq öz hərbi yürüşlərini dini ideologiyaya, vahid müharibə standartlarına uyğunlaşdırmalı idilər. İslam prinsiplərə əsasən, qəza "fərzi-kifayə", yəni, müəyyən şərtlər daxilində yerinə yetirilməsi lazım gələn dini borcdur. Başqa sözlə, qəza- öz borcunu könüllü şəkildə yerinə yetirmək üçün müsəlmanlara edilən bir dəvətdir. Tarixdə müsəlmanları kafirə qarşı qəzaya həvəsləndirmək üçün timar və başqa mükafatların vəd edildiyi hallar da olub. Buna rəğmən, “fərzi-kifayə” elanı zamanı qəzaya qoşulmaq üçün başlıca stimulun sırf savab amili olduğu məlumdur. Müəyyən səbəblər üzündən qəzaya getmək imkanından məhrum olanlar belə bu savab fürsətini əldən verməməyə çalışmışlar. X.İnalcıq tipik bir misal göstərir: 1476-cı ildə Fatih Sultan Mehmedin macarlara qarşı səfəri zamanı Bursada Xoca İbrahim adlı bir zəngin şəxs "ol qəzanın savabında mən dahi bilə olayım" deyə 20 min akça verərək, 20 süvarini ülufə ilə tutmuş və səfərə göndərmişdir. Lakin qəzalar yalnız “fərzi-kifayə” ilə məhdudlaşmayıb. İslam ölkəsi həyati təhlükə qarşısında qaldığı hallarda əmirəl-möminin (möminlərin əmiri, dini rəhbər) tərəfindən qəza borcunun “fərzi-əyn” elan olunduğu da tarixdən məlumdur. Bu zaman qəza artıq kişi cinsindən olan hər bir həddi-büluğa çatmış müsəlman üçün məcburi sayılır, yalnız borc deyil, dini vəzifə (“nəfiri-am”) hesab edilir. Səfərə çıxa bilməyənlər bunun müqabilində xəzinəyə “kəffarə” ödəyirlər. Göründüyü kimi, İslam ölkələrində kafirə qarşı müharibələr qəzavat səciyyəsi kəsb edir, məxsusi standartlar çərçivəsində aparılır, hətta qəza qaydalarını açıqlamaq üçün dastan növlü əsərlər (“Danişməndnamə” və s.) də yaradılırdı. Ümumi götürdükdə qazi- axirət üçün savab qazanmaq məqsədi ilə döyüşən müsəlmanlara deyilir. X.İnalcığa görə, “qazinin niyyəti səmimi, təmə` və riyadan uzaq olmalıdır. Qazi İslam dini və müsəlmanlar uğrunda döyüşdüyünü unutmamalı, hərəkətlərində dini xeyir düşüncəsindən uzaqlaşmamalı, qəzaya sırf qənimət üçün getməməlidir. Bu son maddə qəzanın dini-ideoloji mahiyyətini vurğulayan təməl şərtdir... Qazi üçün döyüş nəticəsində əldə edilən qənimət dini bir mükafatdır. Osmanlı mənakibnamələrində qəza və qənimətin müqəddəsliyi, halallığı xüsusilə qeyd olunur”.

Etiraf etmək lazımdır ki, artıq zəngin və özünəməxsus hərbi-strateji doktrina və təcrübəyə yiyələnmiş Qızıl Orda dövlətinin klassik qəza anlayışını tam nənası ilə mənimsəməsi heç də asan olmamalı idi. Doğrudur, xəracı da qılınc haqqı ilə alınan qəza qənimətinin halal bir növü kimi nəzərdən keçirmək mümkündür. Amma diqqət yetirdikdə hətta İslam dövlətinə çevrildikdən sonra da Qızıl Ordada qəzavatın yalnız zahiri əlamətlərinin əsas götürüldüyünü, bu əlamətlərin isə daha çox imitasiya edildiyini görmək çətin deyil. Müqayisə üçün haşiyə çıxaraq, 1071-ci ilin avqustunda Səlcuq və Bizans orduları arasında baş vermiş Malazgirt döyüşünü xatırlatmaq, zənn edirik, yersiz olmaz. Bu döyüş həm də İslam öllkələrində klassik qəza anlayışını əks etdirməklə qəzanın dini-hərbi etiketi haqqında müfəssəl təsəvvür yaradır. Sultan Alparslan həmin böyük döyüşü müsəlmanlarda mübarək sayılan cümə gününə təyin etmiş, Abbasi xəlifəsinə bu barədə xəbər göndərmişdi. Xəlifə əl-Kaaminin əmri ilə “əhbarüd-dövlətüs-səlcuqiyyə” başlıqlı məxsusi dua hazırlanmış, cümə xütbəsi zamanı məscidlərdə oxunmaq üçün bütün İslam aləminə göndərilmişdi. Bu, əlbəttə ki, İslam ordusunun döyüş ruhunun yüksəldilməsinə hesablanmışdı. Sultanın imamı olan fəqih Əbu Məhəmməd bin Əbdülməlikül-Buxarı də ordunun mütləq qələbə çalacağına dair müjdə vermiş və onun müjdəsi döyüşdən əvvəl qoşun birliklərində car çəkilmişdi.

Alparslan döyüşə girməzdən əvvəl qazi İbnül-Mahleban və komandanlardan Sav-tiginin başçılığı ilə hörmətli şəxslərdən ibarət nüfuzlu bir heyətlə qarşı tərəfə təslim olmaq haqqında sonuncu xəbərdarlığını göndərdi. Bu, İslam sərkərdəsinin nahaq qan tökmək istəmədiyini nümayiş etdirirdi. Lakin Bizans imperatoru Alparslanın sülh təklifini onun qorxub döyüşdən yayınmaq istəməsi kimi yozdu və elçilərlə kobud davrandı. Danışıqlara yalnız öz şərtləri ilə, həm də səlcuqilərin paytaxtı Reyi alandan sonra başlayacağını, İsfahanda qışlamaq və bu məqsədlə heyvanlarını Həmədana göndərmək niyyətində olduğunu bildirdi. Bu cavabı alan Alparslan Allah qarşısında günah işlətmədiyiinə bir daha əminlik hasil etdi və qoşunu ilə birlikdə cümə namazına durdu, namazdan sonra xitab edərək əskərlərlə halallaşdı və müsəlman ordusunun qəzavat etiketi ilə bağlı xüsusi diqqət yetirməli olduğumuz bir neçə vacib məqamı onların diqqətinə çatdırdı. Əvvəla, bu döyüşdə dövlət və din uğrunda bir sultan kimi yox, bir ər igid kimi vuruşacağını söyləyib, şəhid olarsa, vurulduğu yerdə basdırılmasını vəsiyyət elədi. Varisinin oğlu Məlikşah olduğunu bildirdi və ordunu onun başçılığı ilə döyüşü qələbəyə qədər davam etdirməyə səslədi. Sözlərini bitirdikdən sonra başqalarından fərqlənmədiyini, ön cəbhədə döyüşəcəyini göstərmək üçün atının quyruğunu öz əli ilə düyünlədi, ox və yayını buraxıb qılıncını çəkdi və toppuzunu əlinə aldı. Nəhayət, döyüşmək istəməyənlərin geri dönmələrinə izn verdi və döyüşə atıldı.

Göründüyü kimi, Sultan Alparslanın davranışları cihad ideologiyasına xas olan bir sıra vacib cəhətləri əks etdirir: 1) Qəzavat davası bir ölkənin və hökmdarın başqa birinə qarşı müharibəsi deyil, din uğrunda savaşdır, İslamın yüksəlişi üçün aparılır, mücahidlər Allah rizası üçün döyüşür və bu üzdən bütün İslam dünyasından dəstək alırlar; 2) Qəzavat müqəddəs sayıldığı üçün bu davada nahaq qan tökülməməlidir. Buna görə də rəqibə təslim olmaq şansı verilməli, son sözünü söyləmək üçün imkan yaradılmalıdır; 3) Din uğrunda döyüşdə şəhidlik mərtəbəsinə yüksəlmək kimliyindən asılı olmayaraq hamı üçün şərəfdir, buna hazır olmaq və can atmaq müsəlmanın borcudur; 4) İslam sərkərdəsi əskərinə şəxsi nümunə göstərməli, ölümdən qorxmamalı, ordunun sıra nəfəri olduğunu sözdə deyil, əməldə nümayiş etdirməlidir. Ölümü gözə almalı və hər şeydən əvvəl qələbəni düşünməli, bunun üçün bütün tədbirləri almalıdır; 5) Din uğrunda savaşda məcburiyyət yoxdur (“fərzi-kifayə” qəzası nəzərdə tutulur), hər hansı səbəbdən döyüşə girmək istəməyənlərə imkan yaradılmalıdır və s.

Onu da əlavə edək ki, İslam dinində cihad məfkurəsi yalnız hərbi sahə ilə məhdudlaşmır və daha geniş mahiyyət daşıyır. Onun fundamental əsasını, hər şeydən əvvəl bir müsəlman dövlətinin mövcud ərazi və əhalisinə siyasi, iqtisadi, etnik deyil, məhz dini nöqteyi-nəzərdən münasibət bəslənilməsi təşkil edir. Bir İslam dövlətinin ərazisi Darül-İslam (İslam torpaqları), əhalisi isə müsəlman ümməti statusu daşıyır. Yəni, bu torpaqların təcavüzdən qorunması kimi ümmətin yüksək rifah səviyyəsinə çatdırılması da dini imperativ ranqına yüksəlir və hakim dairələr üzərinə əlavə məsuliyyət qoyur. Digər tərəfdən, “böyük cihad” anlayışı da yaddan çıxarılmamalıdır. Darül-İslam torpaqlarının kafirlərdən qorunması və müsəlman ümmətinin rifahı məqsədi ilə aparılan “kiçik cihad”dan fərqli olaraq, “böyük cihad” insanın öz nəfsi ilə daimi mübarizəsini əks etdirir.

Əlbəttə ki, Özbək xan Qızıl Ordanın İslam dövləti olduğunu bəyan etməklə üzərinə çox ciddi öhdəliklər götürdüyünü bilməmiş deyildi. Burada həmin öhdəliklərin küll halında sadalanması belə mümkün deyil. Heç əslində buna ehtiyac da yoxdur; çünki əvvəla, bu dövrdə söhbət başlanğıcın, təməlin qoyulmasından gedir. İkincisi, nəzərə alınmalıdır ki, sözügedən öhdəliklər məsələnin yalnız formal-rəsmi tərəflərini əks etdirir və elitar səviyyədə təxirə salınmadan qəbul olunsa belə, kütləvi şüur faktına çevrilməkdən ötrü uzunmüddətli təkamül prosesindən keçməlidir. Başqa sözlə, bu yarlıq-bəyanat faktiki vəziyyəti deyil, uzunmüddətli inkişaf strategiyasına dair qərar verildiyini ifadə edir. İslam qanunlarının, şəriət ehkamlarının köçəri həyat tərzi keçirən bir cəmiyyətdə oturuşmasından, gerçəkləşməsindən danışmaq isə hələ çox erkən və çətindir. Nəhayət, sensasion səslənsə belə etiraf etmək lazım gəlir ki, xilafət, yaxud hətta Osmanlı dövləti tipində, sözün tam və həqiqi mənasında klassik İslam dövləti olmağa Qızıl Ordanın tarixi ömrü də yetməmişdir (hərçənd bu dövrdə qazanılmış təcrübə Ordadan yaranan xanlıqların klassik İslam dövləti modelinə yaxınlaşması üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edib). Deyilənlərin ziddiyyətli səsləndiyi aydındır. Ancaq əgər Qızıl Ordanı (və onun törəmələrini) doğru-dürüst tanımaq istəyiriksə, olduğu kimi, bəzək-düzəksiz qəbul etməliyik. Orda, İslam dövləti elan olunduqdan sonra qarşıda ölkə əhalisinin tam həcmdə müsəlmanlaşması vəzifəsi qoyulurdu. Amma araşdırma və müqayisələr əksər oba və oymaqlarda (xüsusən köçəri mühitində) bu proseslərin xeyli dərəcədə səthi getdiyini göstərir. Bir çox qəbilələrdə İslam cilası altında qədim inanclara etiqad olunduğunu da görməzliyə vurmaq mümkün deyil. Frederik Starın aşağıdakı mülahizəsi göydəndüşmə deyil, sistemli müşahidələrinə əsaslanır: “İslamın sərt qaydalarını, mexaniki əzbərləmə ənənəsini və mühafizəkar qanunlarını nə türklər, nə də monqollar qəbul etdilər... Dini bilgi bu yeni müsəlmanları yalnız o müstəvidə maraqlandırırdı ki, onların ənənəvi tanrıçılığında olduğu kimi insanın daxilinə və fərdiyyətə yönəlik bir məzmunda olsun, insan hisslərinə olduğu qədərincə də insan şüuruna xitab etsin”. “ Təfərrüata varmadan açıq deməliyik ki, Qızıl Ordada islamlaşmanın tam mənası ilə başa çatmadığı, yarımçıq qaldığı sabit bir faktdır və təbiidir ki, səbəbsiz də deyil. Həmin səbəblərin bir-ikisini xatırlamaq yəqin ki, yersiz olmaz.

Əvvəlcə tək Qızıl Ordanın yox, İslamı qəbul edən bütün türk dövlətlərinin ən azından, ilk mərhələlərdə hələ “tam bir müsəlman dövləti olmadığıı” haqqında məlum qənaətləri yada salmalıyıq. Yəni, Qızıl Orda nonsens deyil, “aid olduğu növ”ün universal xüsusiyyətlərini daşıyır ki, bu özəlliyi də qədim türklərin (habelə monqolların) yaşayış tərzi, dünyagörüşü, həyati dəyərləri və s. ilə əsaslandırmaq mümkündür. Cihad Aydoğmuşoğlu yazır: “Moğollar (bu təbir, fikrimizcə, “monqol-tatar” ifadəsinin sinonimi kimi qəbul edilməlidir-N.M.) İslam dininin dəyərlərini oturaq mədəniyyətə bağlı, cətin anlaşılan fəlsəfi bir dillə ifadə edən fars alimlərindənsə qəbilə xarakterinə uyğun daha bəsit və birbaşa danışan türkmən dərvişlərinə üstünlük verirdilər”. Həqiqətən də, dərvişlərin köçəri türkmən qəbilələri arasında İslamın populyarlaşdırılması, əski inanclara xas olan anlayışlar vasitəsinlə təlim edilməsi istiqamətində böyük iş apardıqları məlumdur. Başqa sözlə, biz bu türk dövlətlərini (ən azından müsəlmanlaşma prosesinin ilk mərhələsi üçün) İ. Qəfəsoğlunun dəqiq ifadə etdiyi kimi, “İslam dininin hakim olduğu ölkələrdə kök salmış “mədəniyyət çevrəsi” dəyərləri ilə bozkır türklərinin siyasi, sosial, hüquqi örf və adətlərinin bir-biri ilə qaynayıb-qarışdığı özünəməxsus bir xarakterə malik təşəkküllər” kimi nəzərdən keçirməliyik. Sadə bir misal gətirməli olsaq, köçəri türk boylarında qadının tutduğu sosial mövqeyi şəriət ehkamları ilə müqayisəyə cəlb etmək, yetərlidir. Minlərlə kilometrlik köçlər zamanı bütün ailə ilə birlikdə yeni yurd qurmaq, bu yolda qarşıya çıxan maneələri kişilərlə çiyin-çiyinə aşmaq, lazım gələndə rəqiblərlə döyüşmək məcburiyyətində qalan türk qadınının azad və döyüşkən ruhda tərbiyə alması və icmanın tamhüquqlu üzvü olması həyat tərzinin özəlliyindən irəli gələn zərurət kimi türk törəsində rəsmiləşmişdi. Şəriət hökmləri ilə uzlaşmayan, türk dövlətlərinin islamlaşma proseslərinə “özünəməxsus”luq bəxş edən belə “örf və adətlər” heç də az deyildi və Qızıl Orda da analoji “dəyərlər münaqişəsi”ndən sığortalanmamışdı. Bu mənada türk törəsinə klassik islamlaşma, şəriət hökmlərinə qeyd-şərtsiz əməl etmə yolunda ciddi maneələrdən biri kimi baxmaq, zənn edirik, yanlış deyildir.

İkinci amil kimi Çingizxan şəxsiyyətinin şəksiz nüfuzu və ona aid edilən yasalar qeyd olunmalıdır. Bir müqayisə, zənn edirik, maraqlı və yetərlidir. Çingizxan məlum olduğu kimi, müsəlman deyildi. Bəzi mülahizələrə görə, şamanist, bəzilərinə görə bütpərəst görüşlərə etiqad bəsləmişdi. Hülakular dövlətinin vəzirlərindən Sə`dəddövlə yəhudilərlə gizli əlaqələrini Çingizxan və Arqun xanı “peyğəmbər” elan edib, bütpərəstliyin yayılmasına, İslama qarşı meyllərin güclənməsinə can atırdı. Qazan xan (1295-1304) isə böyük bir cəsarətlə ona qarşı çıxaraq, uşaqlıqdan itaət etdiyi bütpərəstlikdən üz döndərib İslamı qəbul etmiş və onu dövlət dini səviyyəsinə yüksəltmişdi.

Çingiz yasaları isə türk törəsi ilə bərabər, İslam dini qəbul olunana qədər Qızıl Ordanın ucsuz-bucaqsız ərazilərində ictimai həyat və dövlət idarəçiliyi proseslərini tənzimləyən ənənəvi mülki-hərbi kodeks səciyyəsi daşıyırdı. Tarixçilərin yekdil rəyinə əsasən, bu qanunlar külliyyatının təməlində 1206-cı ildən etibarən Böyük Xaqanın ordu və idarəçilik, habelə dövlət həyatının digər sahələri ilə bağlı verdiyi əmr və qərarlar, qoyduğu qadağalar, müəyyənləşdirdiyi cəza tədbirləri dayanır. Zaman keçdikcə xanədan mənsubları tərəfindən (yaxud onların istəyi ilə) daha da təkmilləşdirilən bu hüquqi-normativ baza Çingiz sülaləsinin səltənət sürdüyü bütün dövr ərzində (XVIII-XIX əsrlərə qədər!) müxtəlif ulus və dövlətlərin konstitusional əsasını təşkil etmişdi. Qızıl Ordanın yaradıcısı Batı xan Çingiz yasalarını dövlətin ali qanunvericilik aktı kimi rəsmiləşdirmiş, bundan sonra toxunulmazlıq statusu qazanan (yazıya alınmasa belə!) yasalar böyük diqqət və qısqanclıqla qorunmuş, hətta xanlıqlar dövründə bu məqsədlə xüsusi “mühafizəçi” qurum da mövcud olmuşdur (tarixçilərin “qəbilə aristokratiyası” adlandırdıqları böyük tayfa konfederasiyasının rəhbərləri ilk növbədə məhz yasaların pozulmamasına nəzarət edirdilər). Çingizxan kultu və onun adı ilə bağlı təsisatlar Qızıl Orda uluslarında- xüsusilə İslamın rəsmi din ranqına qaldırıldığı ilk dövrlərdə- inanılmaz populyarlığı ilə türk törəsini də, şəriət hökmlərini də kölgədə qoyurdu. Bircə misala nəzər yetirək. Türk törəsinə görə, “dövlət- əmr vermək səlahiyyətlərinə və bu əmri icra etdirmək qüdrətinə malik yüksək sosial nizamdır”. Ancaq bir şərtlə ki, əmr vermək hüququ o əmrə itaət edənlər tərəfindən tanınsın. Qədim türk dövlətlərində siyasi iqtidar hüququnun mənbəyi Tanrı tərəfindən seçilmiş şəxslərə bəxş olunan “kut”dur. “Kutadğu-bilig” və digər bədii-tarixi vəsiqələrə görə, “kut”un təbiəti xidmət, şüarı ədalətdir. Yəni, türk törəsində “kut”un, idarəçilik səlahiyyətlərinin Tanrı tərəfindən müəyyən şərtlərlə məhdudlaşdırıldığına inanılıb. Qədim kitabələrdə deyildiyi kimi, hökmdar xalqı doyurmalı, geyindirməli, rahat yaşatmalı və onun artıb-törəməsinə imkan yaratmalıdır. “Kut” anlayışı xaqanı bu cəhətdən Tanrı qarşısında məsul bilir və onu “fövqəlinsan” saymır. Törə sadalanan şərtlərini yerinə yetirməyən hökmdarların Tanrı tərəfindən “kut”dan məhrum edildiyinə də şübhə yeri qoymur. Göytürk dövlətindən üzü bu yana hökmdarlar əleyhinə baş vermiş üsyanların əsas səbəbi məhz bu inamla izah olunur.

İndi gələk şəriətə. Hakimiyyətin ilahi mənşəyi dini ehkamlarda da qəbul olunur. Ruhanilər padşahı Allahın, təbəələri isə padşahın qulu sayırlar. Bununla belə hökmdarların“Allahın yer üzündəki kölgəsi” elan olduğu və ruhanilərin bu sakrallığı sanksiyalaşdırdığı hallar da az olmayıb. Amma əslində, şəriət daim padşahların suverenliyini, təkbaşına sərəncamvermə hüququnu mümkün qədər məhdudlaşdırmağa meyl etmiş və çox vaxt da buna nail olmuşdur (misal üçün, Osmanlı dövlətinin hüquqi tənzimlənməsində örf/adət-şəriət duallığı XVI əsrdən ikincinin rolunun güclənməsi hesabına aradan qalxıb). Ümumilikdə götürsək, şəriət xadimlərinin dövlət həyatında mövqeyi hökmdarların xarizmasından asılı olaraq dəyişmiş və bu, bir qanunauyğunluq kimi gözlənilmişdir. Çingiz yasaları isə Qızıl Orda və ondan törəmə dövlətlərdə Böyük xaqanın soyundan gələn bütün sülalə üzvlərinin geneoloji üstünlüyünü bəyan edir və bununla onları digər insanların fövqünə qaldırırdı. Bu müstəsnalıq inancı Berke və Özbək xanlardan əvvəl də, sonra da eyni dərəcədə populyar idi. Yeri gəlmişkən, İslam ideoloqları da (yuxarıda İslam əleyhdarı olan Hülaku vəziri ilə bağlı deyilənləri yada salaq) Çingizxan kultunun təkcə Orda uluslarında deyil, Böyük Monqol imperiyasının bütün keçmiş hüdudları boyunca din və qəbilə fərqləri nəzərə alınmadan kütləvi şüura hakim olması faktını, təbiidir ki, yaxşı bilir və bu ciddi təsir faktorundan intensiv yararlanırdılar. Məşhur “Çingiznamə” dastanını buna misal göstərmək olar. Mütəxəssislərin fikrincə, XVI əsrdə başqırdlar arasında təsbit edilən “Çingiznamə” əski türk (oğuz) dastan süjetlərinin Çingizin adı ətrafında yenidən toplanması yolu ilə yaranıb. İ.Qəfəsoğlunun yazdığı kimi, həmin qədim süjetlər XII-XIV əsrlərdə qıpçaq çöllərində yaşayan türk boyları arasında kifayət qədər populyar idi və “monqol istilası dövrünün” tarixi gerçəkliklərinə uyğunlaşdırılmışdı. XIII əsrin böyük hadisələrinin qəhrəmanı olan Çingizxanın Volqa-Ural və Orta Asiya türklərinin dastanlarında Oğuz xanın yerini alması böyük maraq doğurur. Daim türk boylarının diqqət mərkəzində olmuş “Oğuz dastanı”nın “monqollar dövründə nəzmə çəkilməsinə yenidən təşəbbüs göstərildiyini” vurğulayan İ.Qəfəsoğlu sözünə belə davam edir: “Uzunköprüdə tapılıb H.N.Orkun tərəfindən yayımlanan mənzum “Oğuz dastanı”nın dilinə diqqət yetirilərsə, /onun/ Xarəzm, yaxud Sarayda (yenə Xarəzmdən olan müəllif tərəfindən) yazıldığını ehtimal etmək olar. Oğuz xanın müsəlman olmasına xüsusi diqqət yetirilib. Çox güman ki, monqollarla Mərkəzi Asiyadan gələn türklər, xüsusən buddist uyğurlar arasında İslam təbliğatı aparmaq məqsədi ilə yazılmış olmalıdır. “Oğuz dastanı” türklər müsəlmanlığa keçdikdən sonra yavaş-yavaş islamlaşmışdırılmışdır. Oğuzun din uğrunda atası Qara xanla mübarizəyə girməsi, qadınları İslama dəvət etməsi, “Dədə Qorqud” hekayələri qəhrəmanlarının “sası dinli kafirlərlə” döyüşmələri kimi”. Daha sonra “Çingiznamə”ni oğuznamələrlə (İ.Qəfəsoğlunun təbirincə, “Oğuz xan dastanları”) ilə müqayisəli-qarşılaşdırmalı təhlilə cəlb edən alim son nəticədə bu qənaətə gəlir ki, “Oğuz xan kimi Çingiz də burada müsəlman qəhrəmanına çevrilmişdir”.

Ümumiləşdirsək, görəcəyik ki, Qızıl Ordaya tam bir İslam dövləti kimi ehtiyatlı yanaşmaqda haqsız deyilik. Ancaq XIV əsrdən etibarən bölgədə İslamın yayılması üçün imkanların genişləndiyini, təbliğat, missionerlik və maarifçilik fəaliyyətlərinin miqyas və dinamikasının yüksəldiyini görməzliyə vura bilmərik. “Xalq İslamı”nın mövqeyi daralmağa, “mədrəsə İslamı”nın (ortodoksluğun) sərhədləri genişlənməyə doğru gedir. Rəsmi dini doktrina və görüşlər hakim dairələr tərəfindən birmənalı dəstəklənir.

Qızıl Ordanın türk-İslam mədəni arealına inteqrasiyası arakəsilmədən davam edir. Ümmətçilik ideologiyası ictimai münasibətlərin tənzimləyicilərindən biri kimi qəbul və etiraf olunur. Dini həyatın reqlamentləşdirilməsi, dini fəaliyyətin strukturlaşdırılması, dini-elmi ehkamların ictimai təsiri artır. Hətta Çingiz yasalarının, türk törəsinin və qədim dini inancların yaşamaqda olduğu bir çox yerlərdə belə şəriət, artıq gündəlik həyat və məişətin, kütləvi şüurun, məhkəmə-hüquq hakimiyyətinin inkaredilməz faktoruna çevrilməkdədir. Türküstanla ticari-mədəni münasibətlərlə paralel və müvazi olaraq Qızıl Orda mərkəzlərində türk-İslam mədəniyyətinin mövqeyi möhkəmlənir. Dini təsisatlar, habelə ruhani elitar zümrə, “elmiyyə” (müfti, fəqih, qazı, möhtəsib, şeyx, molla, imam, hafiz, müdərris və s.) təbəqəsi formalaşır və cəmiyyət həyatında rolunu genişləndirir. Külliyyələr və onların nəzdində (yaxud müstəqil) fəaliyyət göstərən vəqflər, məscidlər, məktəb və mədrəsələr, kitabxana və xəttatlıq emalatxanaları, xəstəxanalar, habelə müxtəlif təriqətlərə məxsus xanəgahlar şəbəkəsi ölkə ərazisinin olduqca böyük hissəsini əhatə etməyə başlayır. Dini-elmi və ideoloji-ədəbi yaradıcılıq sahələri saray və əsilzadələr tərəfindən himayə altına alınır və bu təmayül get-gedə güclənir. Dini-maarifçilik və təbliği xarakterli bütöv bir ədəbiyyat yaranır ki, aşağıda ətraflı nəzərdən keçirəcəyik.

“Tatar” termininin öncə etnonim, sonra isə politonim kimi geniş işləndiyi bir dövrdə Volqaboyu və Qara dənizin şimal sahillərində məskunlaşan oturaq əhalinin öz kimliyini “müsəlman” deyə təqdim etməsi (bu, XIX əsrdə yox, XIV-XV əsrlərdə baş verir!), razılaşaq ki, adi və ya təsadüfi hal sayıla bilməz. Deməli, islamlaşma proseslərinin kəmiyyət və keyfiyyət dinamikası tayfa və qəbilələrin etnik-demoqrafik, iqtisadi-təsərrüfat münasibətlərindən asılı olaraq bölgədən-bölgəyə müxtəliflik göstərir. Hansısa yekdil qənaətdən, mütləq meyardan, vahid təmayüldən danışmaq mümkünsə, bu- dövlətin rəsmi ideoloji xəttinin İslam ehkamları üzərində qərarlaşmasıdır.

Bir məsələni də xatırlamadan ötüb keçə bilmərik: Qızıl Orda çoxmillətli və çoxkonfessiyalı dövlətdir. İslam dövlətinə çevriləndən sonra müsəlman olmayan təbəələrə münasibət məsələsi xüsusi aktuallıq qazanır. Bu mənada Ordanın dini siyasətinin tolerantlıq və dözümlülük əsasında qurulduğunu qətiyyətlə söyləmək olar. Özbək xan buddist rahiblərə və animistlərə qarşı cəbhə açsa da, “əhli-kitab” olan xristian və yəhudilərə dözümlü yanaşmışdır. Çoxsaylı sənədlərlə təsdiqini tapan bu tolerantlıq İslam dövləti anlayışı ilə heç də ziddiyyət təşkil etmir, əksinə bir çox İslam dövlətlərində formalaşan dini-ideoloji paradiqma ilə uzlaşır. Qızıl Orda dövləti qeyri-müsəlman təbəələrinə münasibətdə İslamın xoşməramlılıq konsepsiyasına əsaslanır. Sarayda pravoslav yepiskopluğu hələ 1261-ci ildə yaranır, Volqa və Don çaylarının yuxarı axarlarındakı torpaqlar bu quruma daxil edilir. Tarixdə belə bir diqqətəlayiq fakt da məlumdur ki, Aleksandr Nevski böyük knyaz olduqdan sonra Roma papası öz elçilərini onun yanına göndərmiş və rus knyazlıqlarında əhalinin katolik məzhəbinə keçməsi müqabilində “monqol-tatar boyunduruğundan” xilas olmaq üçün ona yardım vəd etmişdi. Papanın təklifi ilə razılaşmayan Nevski isə “monqol-tatar boyunduruğu”nda qalmağı öz məzhəbini dəyişməkdən üstün tutmuş, işğal altında olan xalqların dini inanclarına hörmətlə yanaşan Qızıl Orda xanlarını ona nümunə göstərmişdi. Rus pravoslav kilsəsinin vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilməsi, “tarxanlıq” qazanması, geniş torpaq sahələri ilə təmin oluması da deyilənlərə sübutdur. Qızıl Ordada yalnız pravoslavlarla deyil, katoliklər, monofizitlər, iudaistlərlə də normal qarşılıqlı münasibətlər hökm sürürdü. Mənbələr XIV əsrdə ölkədə 12 fransiskan monastrının fəaliyyət göstərdiyini yazır. 1315-ci ildə Sarayda katolik yepiskopluğu qurulmuş, fransiskan Stefan onun başçısı olmuşdu. 1362-ci ildə isə Trapezund minoriti Kosma Saray yepiskopu təyin edilmişdi. Qızıl Ordada katolik təbliğatına yalnız Teymurun yürüşləri əsnasında son qoyulmuşdu...

N.MUSTAFA

(ARDI VAR)

İki sahil.- 2022.- 19 avqust.- S.6.