Dilimizi sevək ki!..

Elnarə Akimova: Ana dili milli təəssübkeşliyin, milli düşüncənin formalaşmasının düsturudur

Artıq bir neçə gündür 2022-2023-cü tədris ili üzrə birinci sinifə qəbulla bağlı Azərbaycan bölməsi üzrə sorğuların yerləşdirilməsinə, həmçinin dövlət ümumtəhsil müəssisələrinin tədrisin digər dillərdə aparılan birinci siniflərinə qəbulla bağlı müsahibəyə yazılmaq üçün qeydiyyat prosesinə başlanılıb. Övladının xarici dildə təhsil almasını istəyən valideynlərin sayı artır. Bəs, bu artım tendensiyasının səbəbi nədir? Mövzunu Yeni Azərbaycan Partiyası (YAP) İdarə Heyətinin üzvü, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, filologiya elmləri doktoru, dosent, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Uşaq ədəbiyyatı şöbəsinin, “Ədəbiyyat qəzeti”nin ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Elnarə Akimova ilə müzakirə etdik.

- Elnarə xanım, məktəblərin xarici bölmələrinə marağın artmasının səbəbini nədə görürsünüz? Təhsil ocaqlarının rus bölmələrinə şagird axınının sayı nəzərəçarpacaq dərəcədə çoxdur. Məsələn, özüm şahidiyəm ki, 2019-cu ildə 5 yaşlılar üçün rus bölməsi üzrə ayrılmış yerlər 3-4 dəqiqəyə tutuldu.

- Bu üstünlük bizdə yalnız son illərin göstəricisi sayıla bilməz. Məncə, Sovet dövründən bizdə rus dili mühitinə maraq daha güclü olub. Sonradan bu sıraya ingilis və digər dillər əlavə olundu. İnsanlarda belə bir düşüncə formalaşıb ki, sanki xarici sektorda təhsil alan uşaq daha dünyagörüşlü, yüksək nizam-intizama malik olur. Bir az da kompleks məsələsidir, deyə bilərik. Özlərini kübar, zadəgan tipində təqdim etmək şövqündən qaynaqlanır. Digər səbəblər də var, əlbəttə. Ali məktəbi bitirən məzunlar xarici dili bildikləri təqdirdə işlə daha rahat və asan təmin olunurlar. Valideyn də bunu bildiyindən elə kiçik yaş senzindən etibarən övladını xarici sektora yazdırır.

- Sizcə, azyaşlıları yad atmosferə yönləndirən kimdir və ya nədir?

- Uşaqlara kiçik yaşdan seçim imkanı tanımırlar. Onları yad atmosferə yönləndirən valideynləridir. Təhsildəki təmiz ekoloji mühit sağlam və milli ruhlu gəncliyin yetişməsi üçün çox vacibdir. Bəli, o uşaqlar hətta bir neçə xarici dilə sahiblənmiş olarlar. Amma milli təəssübkeşliyin, milli düşüncənin formalaşmasının düsturu birdir və onun yolu ilk təhsili ana dilində almaqdan keçir.

- “Hansı millətin dilində təhsil alırsansa, o millətə məxsussan” fikrinə münasibətinizi öyrənmək istərdik.

- Haradasa doğru hesab etmək olar. Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalında çap olunan “Rişədən başlamalı” adlı bir məqaləsi var. Orada yazır ki, əgər rişəni baltalayıb ona zərər yetirə bilsək, qol-qanad onsuz da öz-özünə quruyub məhv olacaq. Yoxsa nə qədər ki, rişə sağ-salamatdır, ağac hələ dayanıb duracaqdır. Yəni, ilk təhsil çox önəmlidir. Xalqına, millətinə bağlı, tarixini və ədəbiyyatını bilən insanlar yetişdirmək istəyiriksə ilk təhsilin ana dilindən başlamasını nəzərə almalıyıq.

Bir məqama xüsusi diqqət çəkmək istəyirəm. Dil bilikləri ayrı, ilk təhsilin xarici dildə əxz olunması ayrı məsələlərdir. Məsələn, Pakistanın mənəvi lideri və ideoloqu, eyni zamanda, ən böyük milli şairi Məhəmməd İqbal Kembric Universitetini bitirib. Bizdə XX əsrin əvvəllərində də, ondan əvvəl də milli aydınlarımız bir neçə xarici dil biliblər. Təhsillərini mükəmməlləşdirmək üçün bir neçə xarici ölkənin universitetlərində oxuyublar. Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski Fransanın Sarbon Universitetini bitirib. Peterburq və İstanbul Universitetində təhsil alan Əli bəy Hüseynzadə 7 xarici dili mükəmməl səviyyədə bilib. O qədər mükəmməl ki, Türkiyədə nəşr olunan almanca-fransızca lüğəti redaktə edib.

Ötən əsrin əvvəllərində xarici dildə təhsil almaq prosesi ümumiyyətlə, çox intensiv, ardıcıl olub. Amma XX yüzilliyin əvvəllərində milli mədəniyyətin dünyaya açılması, ona məhz yeni mərhələyə keçid üçün, “böyük sintez işi üçün” lazım olub; Avropaya pərvaz etmək və yenidən Şərqrə qayıtmaq üçün lazım olub… Bu təmasa mədəniyyətin özünün qeyri-milli ölçülərdən yanaşmaq cəhdləri yox idi. Əksinə, o dövrdə ədəbiyyatın özünün pafosu ifrat, aludəçi, milli düşüncəyə xələl gətirə bilən hər hansı neqativ meyillərə qarşı yönəlmişdi. Yada salaq: Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” pyesi və bu xüsusda dillə bağlı yazdığı publisistik məqalələri, felyetonları, Mirzə Ələkbər Sabirin eyni məramı aşılayan şeirləri, yaxud dünya ədəbiyyatını böyük əzm və inadla təbliğ edən Əli bəy Hüseynzadənin bu mövzuda manifest xarakterli fikrini: “… türklük və islam dairəsində tərəqqi etmək istəriz. Biz arzu edəriz ki, bizim tərəqqimizə baxıldıqda, … türk və müsəlmanlar nə gözəl tərəqqi ediyorlar denilsin. Yoxsa “türklər, müsəlmanlar irtidad ediyor, firəngləşiyorlar” denilməsin”! Yəni, bütün hallarda bir amal vardı: “Vətən, millət, dil”. Yəni manifest bu idi.

- Bildirdiniz ki, bünövrə milli şüurun təməlini qoymalıdır. Kiçik yaşlarından fərddə formalaşmış baza, hansı ki, orada nə Nizami, nə Füzuli, nə Sabir var. O zaman həmin fərd kökündən ayrı düşmürmü?

- Bu gün ən böyük bəlamız elə bu deyilmi?! Hətta ədəbiyyatın özündə belə gənc nəslin klassikadan nə qədər aralı düşdüyünün şahidiyik. Səbəb Qərbə meyillilik, orada yaradılan ədəbiyyata aludəlikdir. Bu, ağrılı bir prosesdir. Yadıma Hüseyn Cavidin 1915-ci ildə yazdığı bir məqalə düşdü: “Аvrоpа yоlunu tаnır-tаnımаz, bir də frаnsız müqəllidliyi meydаn аldı. Həm də frаnsızlаrın аz-çох ciddi və məhаrətli ədəbiyyаtı deyil, hоppа, dəyərsiz və çürük əsərləri təqib оlundu, tərcümə edildi və özlərindən хüsusi əsər yаzаnlаr belə bir dürlü təqliddən yахаnı sıyırа bilmədilər. Həm də əskilik ilə yeniliyi, əcəmlik ilə frаnsızlığı qаrışdırаrаq iki çürük, iki əхlаqsız uçurum аrаsındа qаldılаr”. Halbuki, milli baza öz ədəbiyyatımız olmalıdır. Bu mənada, möhtərəm Prezidentimiz ard-arda çox mühüm sərəncamlara imza atmaqla milli ədəbiyyata qayıtmaq üçün yaxşı fürsət qazandırır. Klassik ədəbiyyatın latın qrafikası ilə kütləvi nəşri, “Nəsimi ili”, “Nizami Gəncəvi ili”, “Azərbaycan Xalq Cümhiriyyəti ili”, Əhməd Cavad, Əli bəy Hüseynzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və başqaları ilə bağlı verdiyi hər qərarla xalq öz milli kimliyinə boylanmağa nail olur.

Amma bir də var təməldən sən bu sənətkarları tanımadan böyüyürsən. Bu, çox acınacaqlı vəziyyətdir. Əlbəttə, seçim imkanı hər valideynin özünə məxsusdur. Heç kəsin qarşısına keçib təzyiq göstərmək mümkün deyil. Buna yalnız tədrisin özündə müəyyən ayıq-sayıq davranışlara, dürüst ideoloji taktikalara varmaqla nail ola bilərik. Məsələn, necə? Xarici dil sektorunda təhsil alan uşaqlar üçün eyni saat nisbətində Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərini də bərabərləşdirməklə. Qoy hər bir uşaq dilini bilsin, ona sevgi ruhunda böyüsün. Yaxud ədəbiyyat yaradan tarixi şəxsiyyətlərini tanısın, əsərlərini öz dilində mütaliə eləsin. Belə olan halda milli varlıq gücünü itirməz, milli idrak kasadlıq yaşamaz, milli təəssübkeşlik hər yetişən nəslin canında, qanında özü ilə birlikdə rişələnər. Bilirsizmi, etnomədəni sistem var. Etnomədəni sistemi qoruyan amil təbii ki, ana dilidir. Bura etmnomədəni yaddaş amilini də əlavə etməliyik. Və bu etnomədəni yaddaş məncə, ən əvvəl uşaq yaddaşının saflığına borcludur. Onu zədələmək millətin bütövlüyünü, milli kimliyini zədələyə bilər. Onu qorumaq isə bünövrədə daha önəmlidir. Etnomədəni sistemi qorumaq qloballaşmanın xüsusən milli dil üzərindəki təhdidlərini dəf etməkdə də yardımçı olar.

- Elnarə xanım, bəs ziyalılarımız daha çox hansı dildə mütaliə edirlər?

- Ziyalılarımız daha çox rus dilində mütaliə edirlər. Əsasən, yaşlı nəsil rus dilində, nisbətən yeni nəsil ingilis dilində mütaliə edir. Bizdə ingilis dilini bilən mütəxəssislərin azlığı bədii tərcümə prosesində problemlər yaradır. Tərcüməni əsasən ikinci dil kimi, rus dilindən etməli oluruq. Bir var ingilis yazıçını orijinaldan tərcümə edəsən, bir də var həmin yazıçının rus dilinə çevrilmiş mətnini milli dilə çevirəsən. Təbii ki, hər dəfəsində orijinal mətn nələrisə itirir.

- Dilimizə tərcümə olunan xarici ədəbiyyatlar bir oxucu kimi sizi qane edirmi? Son oxuduğunuz, tərcümə baxımından ürəyinizcə olan hansı nəşrlərin adlarını çəkmək istərdiniz?

- Qane edənlər də var, etməyənlər də. Aslan Quliyevin tərcüməsində Dino Bussatinin “Tatar çölü”, Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində “Aqibət duyğusu”, İlqar Əlfioğlunun tərcüməsində Joza Saramaqonun “İsanın incili” romanı, Cavanşir Yusiflinin tərcüməsində Patrik Züskindin “Ətriyyatçı” və Alber Kamyunun “Yad” romanları, Kamran Nəzirlinin tərcüməsində Herman Melvilin “Mobi Dik”, Vilayət Hacıyevin tərcüməsində Henrix Böllün “Kişisiz ev”, Həmid Piriyevin tərcüməsində Marsel Şvobun “Uşaqların səlib yürüşü” əsərləri və s. Son oxuduqlarımdan uğurlu tərcümə kimi xatırladıqlarım bunlardır.

- Azərbaycan dilli məktəblərdə təhsilin, tədrisin səviyyəsi barədə nə deyə bilərsiniz? Bu sualı ona görə verirəm ki, valideynlərin böyük əksəriyyəti tədris prosesinin ağırlığından şikayətlənirlər...

- Bu, bir qədər ayrı, geniş cavab və təhlil tələb edən mövzudur. Bircə bunu deyə bilərəm ki, dərsliklərimizin özlərinin də dilində səlistlik yaratmağa ehtiyac var. Mən bu barədə “Gəlin narahat olaq: dərsliklərdəki problemlər, ədəbiyyatdan uzaq salınan uşaqlar” adlı məqaləmdə fikir bildirmişəm. Sorğu və müzakirə saatlarında təkliflərimi səsləndirmişəm. Yaxşı tərəfləri ilə bərabər irad kimi göstərdiyim cəhətlər də olub. Ümumən isə təhsilin ağırlığından şikayətlənməyə dəyməz. Yeni dəyərlər sisteminə inteqrasiya edirik. Təbii ki, çətinliklər, ağırlıqlar olacaq və olmalıdır. Ümumiyyətlə, təhsilimizin səviyyəsi ilə bağlı bədbin olmaq üçün ciddi səbəblər yoxdur.

Günel Eyyubova

İki sahil.- 2022.- 11 may.- S.11.