BƏRƏMUM BİOLOJİ

FƏAL MƏHSULDUR

Müasir dövrdə ekaloji təmiz qida məhsullarından istifadə olunması insan sağlamlığını şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Məlumdur ki, insan bədənində olan zəhərli maddələrin təxminən 70%-i qida, 20%-i hava, 10%-i su ilə daxil olur. Bu baxımdan, qidalanmada süni və sintetik qidalara deyil, təbii – bitki və heyvani qidalara daha çox üstünlük vermək lazımdır.

Çünki süni və sintetik qidalarda zərərli və zəhərli maddələrin miqdarı normadan çox olur. Təbii qidalarda isə insan orqanizmi üçün lazım olan maddələr çoxdur. Buna görə də təbii məhsul istehsal edən sahələrin inkişaf etdirilməsi aktual məsələlərdən biridir. Təbii qida məhsulu istehsal edən sahələrindən biri arıçılıqdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində 100 mindən çox arı ailəsi var. Naxçıvanın təbii-coğrafi iqlim şəraiti və bitki örtüyünün müxtəlifliyi arıçılığın normal inkişafını təmin edir. İstehsal olunan arı məhsullarının tərkibi və keyfiyyətinin yüksək səviyyədə olması diqqəti daha çox cəlb edir.

Arıcılıqda istehsal olunan məhsulların hamısı insan oqranizmi üçün faydalıdır. Arılar müxtəlif bitki və ağac çiçəklərindən qida maddəsi toplayır və onları orqanizmində yenidən işləyərək qiymətli məhsullara (bal, mum, bərəmum (vərəmum), arı südü və s.) çevirirlər. Mum sənayesinin 40-dan artıq sahəsi məlumdur. Müasir dövrdə metallurgiyada, radiotexnikada, aviasiyada, kimya sənayesində və s. sahələrdə mum əvəzedilməz xammaldır. Mum təbabətdə müxtəlif məlhəmlərin, plastrların və s. hazırlanmasında, ətriyyat sənayesində mumdakı efir yağlarından geniş istifadə olunur.

Bərəmum bitki və heyvan mənşəli məhsuldur. Bərəmumun elmi adı “propolis”dir. El arasında “arı yapışqanı”, “bərəmum”, “vərəmum” və ya “güllük” adlanır. Arılar bitki və ağaclardan topladığı yapışqan və qatran maddələrini bədənlərindəki fermentlərlə dəyişdirərək bərəmum (propolis) hazırlayırlar. Arılar pətəkdəki çatları, dar deşikləri bərəmum ilə sıvayır. Bu da arı ailəsini rütubətdən, soyuqdan və ya istidən, həmçinin bəzi zərərvericilərdən qoruyur.

Bərəmumun sabit kimyəvi tərkibə malik deyil. Pətəkdəki bərəmumun miqdarı arıların cinsindən, coğrafi və iqlim şəraitindən, pətəyin dizaynından, təbiətdəki xammalın miqdarından, arı ailələrinin gücündən və vəziyyətindən asılıdır. Bir arı koloniyasından (ailəsindən) 10 ilə 300 qram arasında bərəmum toplamaq mümkündür. Bərəmumun may ayının sonundan avqustun sonuna qədər toplanması tövsiyə olunur. Arılar iyulun ikinci yarısında və avqustun ilk yarısında daha çox bərəmumun istehsal edirlər. Çünki bu mövsümdə arılar qışlama üçün hazırlaşırlar. Bərəmum toplanmasının ən sadə və ən çox istifadə olunan üsulu əllədir. Arıçılar bərəmumu çərçivələrin asqılarından, izolyasiya ətəklərindən, gediş-gəliş deşiklərindən və pətəklərdəki müxtəlif yarıqlardan müəyyən kəsici alətlə qoparırlar.

Bərəmumun tərkibi insan bədəninin bütün sistemlərinin normal işləməsi və daxili orqanları üçün zəruri olan 800-dən çox maddə ilə təmsil olunan bənzərsiz bir təbii məhsuldur. Tərkibində fitontsidlər, spirtlər, qlikozidlər, polisaxaridlər, taninlər, aromatik turşuların efirləri və flavonoidlər var. Bərəmumda mikroelement şəklində manqan, sink, barium, titan, mis, qalay, nikel, kobalt, vanadium, xrom, qurğuşun, kalsium, fosfor, kalium, kükürd, natrium, dəmir, maqnezium, molibden, alüminium, silisium, civə, selen, zirkonium, flüor və stibium olur.

Coğrafi şəraitdən asılı olaraq bərəmum tünd yaşıl, qəhvəyi, qonur, boz və tünd sarı rəngdə olur. Acı dada və xarakterik kəskin qatran qoxusuna malikdir. Soyutduqda tədricən sərtləşir və kövrək kütləyə çevrilir. Bərəmumun ərimə temperaturu 80 - 100 °C arasında dəyişir. 23 °C temperaturda efirdə təxminən 66%, 34 °C-də - təxminən 80%, etil spirtində temperaturdan asılı olaraq 50 ilə 70% arasında, suda 7 ilə 11% arasında, asetonda 20 ilə 40% arasında həll olur. Daha yaxşı həllolma efir və etanol, xloroform və etanol, toluol və etanol qarışıqlarında baş verir. Bərəmumun tərkibində təxminən 55% qatran və balzam, 10% efir yağı, 30% mum və 5% tozcuq var. Onun kimyəvi tərkibi toplandığı yerdən və bitki növündən asılı olaraq dəyişir.

Bərəmumun bioloji aktiv xüsusiyyətləri onun tərkibində olan müvafiq üzvi və mineral maddələrin tərkibindən asılıdır. Şəfa xüsusiyyətləri (antioksidan, antibakterial, antivirusal və s.) kumarinlər, artipellin C, diterpenlər, liqnanlar, ferul və xinon turşuları ilə əlaqələndirilir. Əsas bioloji aktiv maddələr flavonoidlər, benzoy, kofein və digər fenol turşular, həmçinin fenol turşunun esterləridir. Bundan başqa, bərəmumda az miqdarda vitaminlər və amin turşuları olur. Bunların miqdarı da coğrafi şəraitdən asılı olaraq dəyişir.

AMEA Naxçıvan Bölməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu “Mineral xammalın kimyası və texnologiyası laboratoriyası”nda aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur, Culfa və Babək rayonları ərazisindən toplanmış bərəmum nümunələrində qudron, kofein və benzoy turşuları, az miqdarda fenilalanin vardır. Şahbuz və Ordubad rayonlarının dağlıq ərazilərindən toplanmış bərəmum nümunələri isə yuxarıda qeyd olunan komponentlərlə yanaşı makro və mikroelementlər, həmçinin suda həll olan vitaminlərlə (C, B3 və B6) zəngindir. Ümumiyyətlə, bitki örtüyü ilə zəngin olan ərazilərdə olan arı ailələrindən toplanmış bərəmumun tərkibi daha zəngin olur. Belə bərəmumun rəngi boz və tünd sarıya çalır. Asfalt yollara yaxın ərazilərdə olan arı ailələrindəki bərəmumun tərkibində qudron çox olduğu üçün qara və tünd qəhvəyi rəngdə olur.

Lap qədim zamanlardan xalq təbabətində bərəmumdan müxtəlif xəstəliklərin və yaraların müalicəsində geniş istifadə olunmuşdur. Bərəmum biogen stimulyator kimi təsir göstərən və qiymətli dərman xüsusiyyətlərinə malik olan bioloji aktiv maddələr kompleksidir. Müasir tibbdə bərəmum və onun bioloji aktiv komponentləri bir çox xəstəliklərin müalicəsində təsirli vasitə kimi tətbiq edilir.

Bərəmum dermatoloji və ginekoloji problemlərin, neyrodejenerativ xəstəliklərin müalicəsində, yaraların, yanıqların və xoraların yaxşılaşdırılmasında effektiv şəkildə istifadə olunur. Bərəmum bir çox antibiotikdən üstündür, antibakterial, antivirusal xassələrə malikdir. Müəyyən edilmişdir ki, bərəmum çəkilmiş səthə düşən bütün növ mikrob, bakteriya və viruslar tez bir zamanda məhv olur. Zəhərlərin, ağır metalların duzlarını bədəndən çıxmasını təmin edir, immunitet sistemini gücləndirir. Orqanoleptik xüsusiyyətləri və antimikrob aktivliyi ilə fərqlənir. Bununla yanaşı, bərəmum yüksək bioloji aktivliyə malikdir, bədənin əlverişsiz ətraf mühit amillərinə qarşı müqavimətini artırır. İnsan orqanizmini faydalı maddələrlə təmin edən bu nadir məhsul xüsusiyyətlərinə görə tibbdə geniş istifadə edilir. Müxtəlif xəstəlikləri müalicə edərkən çeynənə və dəriyə sürtülə bilər, su və spitrdə məhlulları (emulsiyalar) şəklində istifadə oluna bilər. Dəri xəstəliklərinin müalicəsində bərəmum məlhəmlərindən istifadə daha yaxşı nəticələr verir. Bunun üçün bərəmum heyvan və ya birki yağı, vazelin və südlə qarışdırılır. Bu məlhəmlər dəridəki ləkələri, yaraları və çatları tez bir zamanda aradan qaldırır.

Mədə, bağırsaq və boğaz ağrısı xəstəliklərində bərəmumun su və spirtdə ekstraktlarından istifadə olunması daha yaxşı nəticələr verir. Bu ekstraktları hazırlayarkən suyun və spirtin temperaturu 50 oC-dən aşağı olmalıdır. Çünki bərəmumun tərkibində olan bioloji aktiv maddələr yüksək temperaturda parçalanır. Bərəmumun sulu məhlulunda qatılıq 1,7 ilə 2,1% arasında dəyişir. Prostat vəzinin müalicəsində bərəmumun spirtdə ekstraktından və şamlarından istifadə olunması daha yaxşı nəticələr verir. Stomatologiyada diş və damaq xəstəliklərinin müalicəsində bərəmum əvəzedilməz dərmandır. Müəyyən edilmişdir ki, bərəmum ekstraktlarından istifadə edən şəkər xəstələri özlərini daha yaxşı hiss edir və müəyyən vaxtdan sonra şəkər dərmanları qəbul etməyə ehtiyac qalmır. Bərəmum ekstraktları orqanizmi normal fəaliyyət üçün zəruri olan maddələrlə zənginləşdirir və orqanların normal həyat fəaliyyətini təmin edir.

Araşdırmalar göstərir ki, bərəmum ən qiymətli bioloji aktiv arıçılıq məhsuludur. Bərəmumdan hazırlanan preparatlar insan xəstəliklərinin müalicəsində və bitkilərin zərərli orqanizmlərdən qorunmasında təsirli təbii vasitədir. Ondan qida əlavələri kimi istifadə olunması və kosmetika istehsalı üçün perspektivlidir.

Qorxmaz Hüseynov,

AMEA Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar

İnstitutunun Mineral xammalın kimyası və

texnologiyası laboratoriyasının rəhbəri,

kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

İki sahil.- 2022.- 28 may.- S.30.