Alməmməd Eldaroğlu yaradıcılığının

dil-üslub xüsusiyyətləri

Oxucu qəlbini fəth edən, şeirlərində fərqli, özünəxas deyim və duyum tərzi ilə diqqəti cəlb edən, Naxçıvanda yaşayıb, yazıb-yaradan şairlərdən biri də Alməmməd Eldaroğludur. O, zəhmətkeş ailədə dünyaya göz açıb. Uşaqlığı və gəncliyi də elə kənd həyatı ilə bağlıdır.

“Xatirəli boş məkanlar görürdüm, Altmış yaşla məhəllədən keçəndə” - deyən ömrünün kamil, müdrik çağını yaşayan şair kövrək duyğularını, uşaqlıq xatirələrini qələmə aldığı “Uşaq vaxtı kəndimizdə gəzəndə” adlı şeirində gözlərimiz önündə Dəmirçi kəndinin haylı-küylü küçələrinin canlı mənzərəsi nikbin bir aləm yaradır. Şeirin əsas məzmununda lirik “mən”in xatirələri dayanır. Müəllif kövrəkliyi, unudulmazlığı təkcə sözün məna yükü ilə yox, sözün ahəngi, ritmi ilə təqdim edir:

Arxası Sarıdaş, sinəsi Araz,

Hünəri Ağrıdağ yolları taraz,

Səfər kəhrizindən aşağı bir az

Bir doğma məkan var adı Dəmirçi,

Çox görüb sultanı, xanı Dəmirçi.

Danışana yerli-yersiz gülərdik,

Yarış keçib, ağac atlar minərdik,

Simdən maşın düzəldərdik, sürərdik,

Uşaq vaxtı kəndimizdə gəzəndə.

Adi uşaq məşğuliyyətini ədəbiyyata gətirərkən sözün bədii həyatına can vermək, ruh qatmaq şairdən ustalıq tələb edir. Şən və şıltaq, qayğısız uşaqlıq duyğuları şairin xatirələrindən süzülür, “qaş altında” canlanır və beləcə, bu məhəllənin poetik tarixçəsi mənəvi yaddaşa çevrilərkən obrazlı deyim və duyum tərzi emosionallığı artırır, şeirin təsir gücünü qüvvətləndirir.

Məlumdur ki, hər təcrübə dilə aforistik ifadə gətirir. Şairin canlı danışıq dilindən alınmış söz, ifadə və tərkiblərdən sıx-sıx istifadə etməsi, ata-babalarının dilindəki müdrik ifadələri yaddaşına köçürməsi və onlardan yerli-yerində istifadə etməsi onun yaradıcılığındakı əsas məqamlardandır: “Günəş qürub etsə, Ay edər cövlan”, “Sağkən ölən mən kişini Ağlamayın, mən gedirəm”, “Sınıq qəlblə ruh yüksəlməz”, “Sinəyə köz düşər, üzülsə ilmə” və s. Eldaroğlunun poeziyasından gətirilən nümunələrdəki aforizm səviyyəsində deyilmiş sözlər bədii dilimizi zənginləşdirən dil faktlardır.

“Vətən əmanətdir”, “Vətən harayı”, “Dağlar qartalı” və s. kitablarının əsas mövzu və mündəricəsini Vətən sevgisi təşkil edir. Eldaroğlunun lirikası bu mövzuda olan şeirlərlə zənginləşir, kamillik qazanır. Vətənpərvərlik mövzusu şairin lirikasında yüksək poetik gözəlliklə həzin, insani bir sevgi ilə də vətən sevgisi əks olunur. O, çılğınlıqla, yüksək ötkəmliklə, həm də qürur hissi ilə doğma yurdunu “Azərbaycan” adlı şeirində belə tərənnüm edir:

Açsa qartal qanadları

Zirvələrin vüqarıdır.

Öyünməli övladları

Zəkalıdır, dühalıdır.

A.Eldaroğlu “Heydər – Azərbaycan oldu əbədi!” şeirində Ulu Öndərə bəslənilən ümumxalq məhəbbətini aşağıdakı şəkildə tərənnüm etmişdir:

Gəldi Günəş kimi millət oyandı,

Bayrağa, Qurana bir oldu andı.

Silahsız sülh qurdu, savaş dayandı,

Müqəddəs ocağa döndü məbədi,

Heydər-Azərbaycan oldu əbədi!

Alməmməd Eldaroğlu xoşbəxt sənətkardır. O, “polis mundirli” polkovnik 30 il hüquq mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışaraq qanun keşiyində dayanıb, haqqı və haqlı olanı hər şeydən uca tutan sadə xalq adamı, eyni zamanda, Vətənə, torpağa, xalqa, el-obaya bağlı şairdir. O, Vətən gözəlliklərinin vurğunudur. Bu məftunluq poetik mükəmməlliyə malik misralardan boy verir:

Dağ oğlu, aranlı siz deyin mənə,

Şoran torpaqlarda duzlu daşam mən.

Qanun keşiyində, öz görəvində,

Bir polis mundirli vətəndaşam mən.

Şair öz narahat duyğularını, tədirgin düşüncələrini ifadə edərkən dilimizin zəngin xüsusiyyətlərindən məharətlə istifadə edib, ritmə girən sözləri zərgər dəqiqliyi ilə seçib. Məlumdur ki, fikrin təzahürü olan dil onun dərinliyini, xaslığını ifadə edən ən layiqli və tutarlı materialdır. A.Eldaroğlu dilimizlə bağlı, ədəbi dil normalarının pozulması, gənclərin Qərb dillərinə olan meyli və ana dilində danışarkən yerli-yersiz yad dillərdən olan qırıq-qırıq kəlmələrdən istifadəsi şairi təbdən çıxaran məqamlardır. Həmin məqamlar şeirin ruhunda, ideya və məzmununda spesifik cəhət kimi üzə çıxır.

A.Eldaroğlunun yaradıcılığında yurdumuzun təbiəti və onun gözəllikləri xüsusi yer tutur. Bu mövzuda yazdığı lirik nümunələr Vətən gözəllikləri, onun sıra dağları, ayna bulaqları, meşələri, çəmənlikləri kimi də mənalandırılır. A.Eldaroğlunun qələmində bəzən təbiət dil açır. Onun “Çərəkə gölündə”, “Yağış”, “Yağış yağır evimə”, “Qızıl payız...” və s. şeirlərində hər şey konkretdir, təsəvvürə gələndir. Təbiətin füsunkar gözəlliklərini sanki gözlə görür, ürəyimizlə duyur, hiss edirik. Vətən təbiətinin gözəlliklərini axıcı bir dillə təsvir edən şair həm də kövrək ruhuna sadiq qalaraq çox həzin notlarda fikrini və duyğusunu bildirir. Poetik bir ab-havaya malik bu şeirlərində Alməmməd Eldaroğlunun istəyi təbiətin gözlə görünən gözəlliklərinin bədii dillə təsviridir. Şairin əsas obrazı təbiət olan “Yarımçıq yuxu” şeirlərində fikir, düşüncə və deyim tərzi də fərqlidir. Eldaroğlu orijinal bir əsər yazıb. Mövzuya yeni münasibət, fərqli yanaşma tərzi diqqəti çəkir:

Dərin yuxuların yeddinci qatı,

Dağlar ətəyində çay qırağında.

Yəhəri belində köhlənmış atı,

Bir ocaq çatmışdım göz çırağımda.

Alməmməd Eldaroğlunun lirik qəhrəmanının məhəbbəti, sözün tam mənasında, realdır, həyati, insani məhəbbətdir. Onun “İlk məhəbbətim”, “Görünməyən sevgi”, “Vəfasız”, “Olmaz belə, sevgilim”, “Mənim gülüm, mənim yarım”, “Bu zalımın balası” və s. “Könül çırpıntıları” silsiləsindən olan şeirləri mənəvi duyğuların təzahürü baxımından daha yaddaqalandır. Bu lirikada məhəbbət həm də ali mənəvi sərvət kimi qiymətləndirilir, ona yüksək dəyər verilir.

Eldaroğlunun sərbəst və heca vəznində yazdığı şeirlərində dili nə qədər sadədirsə, qəzəllərində ifadə etməyə çalışdığı fikirlər çox heyrətamizdir. Eldaroğlu yaradıcılığını təhlil məqsədi ilə “ələk-vələk” edən bir tədqiqatçı kimi, həmçinin bir oxucu həssaslığı ilə yanaşdığım üçün deyə bilərəm ki, onu yaradıcılığının şah damarı qəzəllərdir. Sanki şair daha çox qəzəllərində dünya yola salmış dərvişin müdrik fikirlərini ortaya qoyur, bəzi beytlər aforizm səviyyəsinə yüksəlir:

Alməmməd, el sözü var, “zər qədrini zərgər bilər”,

Sən də yaz, qoy şeirini başqa qəzəlxan oxusun.

Zəngin, duyğu və düşüncələrin bitkin bir tərcümeyi-halı kimi qəbul etdiyimiz qəzəlləri axıcılığı ilə diqqəti cəlb edir. Buradakı ifadə yeniliyi, poetik intibahın zərifliyi, sözlərin sadə və səmimiliyi oxucuda xoş bir təsir buraxır.

Mənəvi-əxlaqi axtarışlar Alməmməd Eldaroğlunun poema yaradıcılığında əsas yer tutur. Bu isə həmin əsərlərdə yüksək bədii-fəlsəfi mənalandırmaya zəmin yaradır. Poemaları A.Eldaroğlunun yaradıcılıq imkanlarının genişliyini, bədii dilinin rəngarəngliyini bir daha ortaya çıxarır, hər bir yeni əsər uğurlu yaradıcılıq imtahanı kimi nəzər-diqqəti cəlb edir. Alməmməd Eldaroğlunun poemaları məzmun və mündəricəsindən asılı olmayaraq bütünlükdə bu poemalar ülvi məqsədləri, idealları, amalları təcəssüm etdirən nümunələrdir. “Dağlar qartalı”, “Qonaq getmişdim Araza”, “Niyə belədi dünya?” və s. adlı poemalar üçün də lirizm səciyyəvi keyfiyyətdir. Dil-üslub gözəlliyi, oxucu qəlbini isindirən, düşüncəsini cilalandıran fikir və hisslər Alməmməd Eldaroğlunun poemalarında da sadiq qaldığı ədəbi-estetik prinsiplərdir. Ona görə də şairin poemaları da lirik şeirləri kimi oxucu marağına səbəb olur, zövqünü oxşayır.

A.Eldaroğlunun özünəməxsus deyim tərzi də xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir. Şairin söz seçimi və onları mirvarı kimi ipə-sapa düzmək məharəti bədii ovqatı ilə diqqəti cəlb edir. Xalq dilinin şirinliyi, axıcılığı, ümumxalq danışıq dilinə xas söz və ifadələrdən istifadə etmək sadə xalqın ürəyindən xəbər verən, onun əsərlərinə daha da canlılıq qatan, lirizmini şirinləşdirən və şair təbini fərdiləşdirən üslubi məqamlardır. Şairin yaradıcılığında rast gəldiyimiz dialektdən alınan - “xıl-xış, göndəm, girinc olmaq, girə salmaq, ovxamaq, övlə, kirimək, puçur, yavanlıq, düz-qoş, ala-çalpov, öcət, kərdi, başmaq, yarmalamaq” və s. kimi Naxçıvan dialekt və şivələrinə məxsus bu nümunələrdən ədəbi dil faktı kimi yerli-yerində, qədərincə istifadə etməsi nəticəsində bu sözlərin poetikliyi şeirlərin ruhuna hopub. Yeri gəlmişkən onu da vurğulayaq ki, A.Eldaroğlu bütün yaradıcılığı boyu ədəbi dil normalarına riayət edir və özünün də qeyd etdiyi kimi, “izahlı lüğətimizdə olmayan sözlərdən istifadə etmir”. Onun poeziyasında rast gəldiyimiz bir neçə dialektizm şeirin ədəbi ruhuna aşina olmaq, təbiliyi qorumaq, şair üslubunu fərdiləşdirmək məqsədi ilə istifadə edilmişdir.

Açıq məntiqlə dərk olunan reallıqdır ki, öz elini-obasını sevməyən insanda Vətən sevgisi, öz doğma ailəsini sevməyən insanda isə ümumxalq sevgisi ola bilməz, olsa da səmimilikdən uzaq olar. Alməmməd babasının adını daşıyan ada doğru müdrikləşən, ailənin yükünü çiyinlərinə alan övlad – atadır. Onun doğmalarına həsr etdiyi şeirlər qəlbin, gerkçək yaşam hekayəsinin tərcümeyi-halına çevrilir. Şairin valideynlərinə həsr etdiyi “Endirin atamı, endirin göydən”, “Aparma atamı”, “Tüstüdür, ocağım alışmır, Ana”, “Ana, mənə layla de”, “Anasızlar”, “Hardasan, ana” və s. “Görünməyən sevda”lar adlı silsilə şeirlərində hüznlə, qəm-kədərlə, bədbinliklə həqiqət tam açıqlığı ilə çulğaşır. Bununla belə, ömrünün kamil, dolğun çağını yaşayan “Oğullar həmişə ataya möhtac”- deyən şair duyğuları uşaq kövrəkliyi ilə yetimləşir və bu misralar boynubükük yetim naləsinə çevrilir:

Ürək yaralıdı, qəddimi əymə,

Anam təzə köçüb, xətrimə dəymə.

“Övladlar anadan yetim qalarmış” deyən şairin ruhu ömrün hər çağında ana laylasına möhtacdır: “Yalvardım, nə olar, mənə layla de”. Eldaroğlunun bu silsilədən olan şeirlərinin arasındakı özünəxas bayatıları ana laylasıtək şair qələmindən qəlbə süzülür, ürəkdə duyğular oyadır, sarı simlə üst-üstə vurur:

Əzizim, uca dağlar,

Buludu quca dağlar.

Bir oğul “Ana!” deyir,

Az qalır uça dağlar. – Bu bayatıda o sözləri şair seçmir, sanki ana qəlbinin kövrək səsi ilə layla çalır.

Alməmməd Eldaroğlu təvəzökar şairdir. Adi sözə bədii don biçmək, lirizmin imkanlarından istifadə edə bilmək, mövzunu deyim və duyum tərzi ilə rəngləndirmək və ən əsası, oxucu qəlbinə yol tapmaq hər kəsə nəsib olmur. Eldaroğlunun yaradıcılığı özünə geniş oxucu kütləsi qazanıb. Çünki bədii söz sənətinin vəzifəsi insanın mənəvi varlığının, onun mənəvi duyğularının hüdudlarını genişləndirməkdən ibarətdir. Alməmməd Eldaroğlu da öz şeir çələngləri ilə dəfələrlə oxucuların görüşünə gəlib. Hər bir kağız üzərində əriyib 2-3 santim qalan qələmi onun mənəvi ruhundan qida alıb və mirvari kimi oxucu qəlbinə süzülüb. Bunun da əsas və başlıca səbəbi Eldaroğlu poeziyasının dilinin axıcı və oxunaqlılığında, üslubunun aydın, səlis, təbii və ifadəli olmasındadır.

Zülfiyyə İsmayıl,

AMEA Naxçıvan Bölməsi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

İki sahil.- 2022.- 22 oktyabr.- S.14.