HEYDƏR ƏLİYEVİN MİLLİ ÖNDƏRLİK

TƏRCÜMEYİ-HALINDA NAXÇIVAN

Bu, danılmaz gerçəklikdir ki, milli dövlət müstəqilliyimizin tarixi taleyində, ərazi bütövlüyümüzün təmin edilməsində və bir sıra mühüm tarixi-siyasi qərarların imzalanmasında Heydər Əliyevin bioqrafiyasının Naxçıvan dövrünün məxsusi rolu və çəkisi var. Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişinin ikinci mərhələsinin başlanğıc məqamı və məkanı Naxçıvanla başlayır.

Sonradan Azərbaycanın sosialmədəni tərəqqi tarixində yeni bir dönəm təşkil edəcək bu mərhələ yetmişinci illərin təbii, məntiqi davamına çevrilməklə xalqın, dövlətin parçalanmaq təhlükəsinin qarşısının alınmasında müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Amma bura qədər böyük liderin Naxçıvanda gerçəkləşdirdiyi sistemli, taleyüklü işlər var idi ki, bunlar bütün ölkə miqyasında aparılacaq dərin islahatların zəmini kimi xüsusi vurğu salınmasını tələb edir.

1990-cı ilin sentyabrında Naxçıvandan Azərbaycan Ali Sovetinə deputat, 1991-ci ilin sentyabrında isə Naxçıvan Ali Sovetinin Sədri seçilən Heydər Əliyevin atdığı ilk addımlar onun sabahlı Azərbaycan naminə müqtədir mübarizənin başlanğıcı kimi simvolik əhəmiyyət daşıyır. Naxçıvanın “Azadlıq” meydanında 80 mindən çox insanın iştirakı ilə keçirilən izdihamlı mitinqdə böyük siyasətçi qətiyyətlə bildirmişdir: “...Mənim başlıca arzum Azərbaycanı siyasi və iqtisadi cəhətdən müstəqil, demokratik respublika kimi görməkdir”.

Heydər Əliyevin Naxçıvandakı siyasiiqtisadimədəni fəaliyyəti haqqında geniş danışmaq olar. O, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri işləyərkən beynəlxalq statuslu Qars müqaviləsinin müddəalarını önə çəkmiş, müqavilənin şərtləri daxilində məqsədyönlü dövlətçilik siyasəti yürütmüş, Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri, habelə, region dövlətləri ilə yeni əlaqələrin qurulmasında mühüm addımlar atmışdır. Heydər Əliyev Muxtar Respublikanın 75 illik yubileyində (12 oktyabr 1999-cu il) muxtariyyatın tarixinə, onun siyasi-hüquqi statusu və Qars müqaviləsinin çağdaş əhəmiyyətinə yeni siyasi dəyər vermişdir: “Naxçıvan Azərbaycanın əsas torpağından ayrı düşdüyünə görə Naxçıvanın bütövlüyünü, təhlükəsizliyini, muxtariyyatını gələcəkdə də təmin etmək üçün Qars müqaviləsi bizim üçün çox böyük, əvəzi olmayan bir sənəddir”.

Bu məqamda Ümummilli Liderin türkçülük məfkurəsinin tarixi zəmini və əsaslarına varmağa ehtiyac var. Çıxışlarının birində belə qeydlər yer alır: “Çocuq ikən gənc yaşlarımda Türkiyəyə böyük hörmətim, məhəbbətim var idi. İndi ola bilər ki, elə böyük sirr deyil açım, o vaxtlar mən türk dili lüğətini, türk dili dərsliyini götürmüşdüm, türk dilini öyrənirdim. Bunu da açıq deyə bilərəm ki, müəllimim də var idi, bir müddət – iki-üç il mənə türk dili öyrətdi. Türkiyənin tarixini öyrənirdim, şairlərini öyrənirdim... Biz o vaxtlar Türkiyənin böyük şairlərini, yazıçılarını öyrənirdik. Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət və bir neçə başqaları bizim o vaxt, orta məktəbdə oxuduğumuz illərdə ədəbiyyat dərsliklərimizə daxil idi. Ədəbiyyat dərsliklərində Türkiyənin bu böyük yazıçılarının, şairlərinin əsərləri indi də gözümün qabağındadır. Yəni mənim gənc yaşlarımda bu təbiidir, burada heç bir qeyri-təbii şey yoxdur, içərimdən, kökümdən, qəlbimdən, mənəviyyatımdan gələn bir hissiyyatdır ki, Türkiyəyə böyük maraqla, heyranlıqla baxırdım”.

Az sonra bu heyranlıq Heydər Əliyevin bütün tərcümeyi-halının əsas hissəsinə çevrilir. Müxtəlif müqavilələr, qurulan körpülər, qarşılıqlı əməkdaşlıqlar və s. Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri kimi regionda hərbi-siyasi, iqtisadi-mədəni vəzifələri həyata keçirmiş, qədim diyarın erməni işğalından xilasına təminat vermişdir. Türkiyə və İranın dövlət başçıları ilə danışıqlar nəticəsində əhalinin iqtisadi vəziyyəti qismən düzəlmiş, İğdır bölgəsindən çəkilmiş elektrik xətləri hesabına elektrik enerjisi hasil olunmuşdur. Sədərəkdə Türkiyə ilə Naxçıvan arasında “Ümid körpüsü”nün salınması isə insanlar arasında inam hissinin güclənməsində əsaslı rol oynamışdır. Sonradan Ümummilli Lider bu körpünün qurulması ilə bağlı maraqlı məqamlara toxunacaqdı: “Biz Türkiyə ilə Azərbaycan arasında həyat körpüsünü, ümid körpüsünü yaradanda mən qəribə hisslər yaşadım... O vaxt mən Naxçıvanda yaşayırdım. Həyatım belə gətirdi ki, mən Naxçıvanda doğuldum, böyük bir yol keçdim, Moskvaya getdim. Ondan sonra gəlib doğulduğum yerdə yaşamağa məcbur oldum. Mənim üçün bu da çox gözəl bir dövrdür. Ona görə gözəl bir dövrdür ki, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında əsrlər boyu həsrətində olunan körpünün tikilməsində iştirak etdim, o körpünün inşasını apardım və Türkiyənin böyük oğlu Süleyman Dəmirəllə, Türkiyənin millət vəkilləri ilə, nazirləri ilə birlikdə həsrət, ümid körpüsünü bir yerdə açdıq...”.

Naxçıvanın erməni işğalından xilası, onun siyasi-hüquqi təminatının möhkəmləndirilməsi, iqtisadi böhranın aradan qaldırılması Heydər Əliyevin tarixi xidmətidir. Onun sədrliyi ilə 1990-cı ilin noyabrında Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sessiyasında üçrəngli milli bayrağın göylərə qaldırılması, dalğalandırılması və dövlət atributu kimi qəbul edilməsi istiqlal tariximizin ən mühüm, ən dəyərli faktlarından biridir. Bu böyük şəxsiyyətin milli istiqlalımız üçün bir şərəfli xidməti o dövrdə SSRİ-nin saxlanılmasına dair referendumun keçirilməsinə etiraz və onun Naxçıvanda tətbiqinə yol verməməsi ilə bağlı olmuşdur.

Böyük öndər Heydər Əliyev XX əsrin 90-cı illərində Naxçıvanda cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edən inkişafın zəmini olmuşdur. Naxçıvanın ordu quruculuğu, aqrar siyasətin sənayeləşdirmədə uğuru, sərhəd gömrük xidməti, iqtisadi təhlükəsizliyə təminatı, “Naxçıvan” avtomobili, beşulduzlu “Təbriz”, “Duzdağ” otelləri, yeni şəhərsalma modelinə diqqət yönləntmək, Naxçıvan şəhər aerportunun, Sədərək-Türkiyə yolunun tikintisi və s. kimi məsələlər Heydər Əliyevin sayəsində gerçəkləşmişdir.

Çətin günlərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin 25 illiyi keçirilmiş, 100 nəfər orta məktəb məzunu Türkiyəyə ali təhsilə göndərilmişdir. Onun təşəbbüsü ilə 23 oktyabr 1992-ci ildə Naxçıvanda Hüseyn Cavidin 110 illiyi təntənəli qeyd edilmiş, ev-muzeyi yenidən qurulmuş, məzarı üzərində məqbərəsi tikilmiş və 1996-cı ilin oktyabrında açılışı olmuşdur.

Məşhur “Əshabi-Kəhf” ziyarətgahının bərpası və qorunması, “Gəmiqaya” abidəsinin tədqiqi, Nuh peyğəmbərin məzarüstü türbəsinin, Köhnə qala divarlarının bərpası, Xanəgah şəhərinin üzə çıxarılması, Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Yusif Məmmədəliyevin ev muzeyləri, Tarix diyarşünaslıq və Xalça muzeyləri, Xan sarayı kompleksinin yenidən qurulması, “Gəmiqaya” yazılarının tədqiqi, milli-tarixi ənənələrə yiyələnmiş ziyalı nəslinin yetişməsi, məktəb tikililəri və bərpası işləri və s. kimi saysız-hesabsız işlər Heydər Əliyevin diqqəti sayəsində gerçəkləşmişdir.

21 noyabr 1992-ci ildə Naxçıvan şəhərində Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradılması, böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin bu partiyanın Sədri seçilməsi ilə geniş mənada yeni qurulmuş gənc respublikanın siyasi həyatında böyük dönüşün əsası qoyulmuşdur. Bu partiya xalqın tarixi taleyində hansı rolu oynadı, siyasi birlik olaraq özünü necə doğrultdu, bu, ayrıca yazının predmetidir. Yalnız bunu deməyə ehtiyac var ki, bu gün qazanılan Zəfərdə, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin səriştəsi və milli iradəsi ilə əldə edilən misilsiz qələbəmizdə, dirçəliş və özünəqayıdış dönəminin hər çalarında deyil, partiyanın adı ilə bağlı olan hər bir dəyərli məqamda, uğur və nailiyyətlərdə bütün çətinlikləri, irəliyə doğru addımları ilə birgə Ulu Öndərin təməlini qoyduğu müasir Azərbaycanın obrazı var. Partiyanın öz obrazının hüdudları və hüdudsuzluğu da bu parametrlərdə görünür, gerçəkləşir.

Əlbəttə, ümummilli lider Heydər Əliyevin qayıdışının Naxçıvan dövründən çox danışmaq olar. Onun Naxçıvan Muxtar Respublikasının həyatında oynadığı rolun miqyası çox böyükdür, taleyüklüdür, vüsətli və fundamental əsaslıdır.

Elnarə Akimova,

YAP İdarə Heyətinin üzvü,

filologiya elmləri doktoru

İki sahil.- 2022.- 6 sentyabr.- S.3.