ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ - Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

K A Z A N X A N L I Ğ I

Noqay Ordasında, Krım, qismən də Həştərxan xanlıqlarında və İslam xəlifəsinin dövləti Osmanlıda 1550-ci illərdən Kazanın istila olunmasına qarşı ayrı-ayrılıqda və birlikdə uzunmüddətli mübarizə başlayır. Hələ 1551-ci ildə rus qoşunlarının hücumu ərəfəsində Osmanlı dövləti və Krım xanlığının elçiləri Taqızekşi və Əhməd cavuş Noqay Ordasında olmuş, Yusuf Mirzə ilə danışıqlar aparmışdılar. O dövrdə Kazanı Yusuf Mirzənin qızı Suyumbikə idarə edirdi. İlya Zaytsev danışıqlarda Kazana hərbi-siyasi yardım məsələsinin müzakirə mövzusu olduğunu ehtimal edir. Q. D.Burdeyin belə bir mülahizəsi də bu ehtimalı qüvvətləndirir: Yusuf Mirzə həmin ərəfədə qardaşı İsmayılı Volqanı keçərək, Həştərxan kalqayı (xanın varisi) Takbildi ilə birlikdə (İsmayıl da Yusif Mirzənin kalqayı, vəliəhdi idi) ruslara qarşı döyüşməyə təşviq edirdi. İ.Zaytsevin fikrincə, 1552-ci ilin yazında səfirlər bir daha İsmayıl Mirzəni Moskva üzərinə yürüş etmək üçün dilə tutmuş, lakin yola gətirə bilməmişdilər. Bu zaman mövqeyini daha da gücləndirmiş İsmayıl imkan və nüfuzundan istifadə edərək Yusuf Mirzəni də bu fikirdən çəkindirmiş, Osmanlı və Krım səfirlərini isə zindana atdırmışdı.

Buna baxmayaraq, rusların Kazan yürüşü ərəfəsində xanlıqların gözləmə mövqeyi tutmadıqları da məlumdur. Ən azı Krım xanı Dövlət Gireyin Kəfə yeniçəriləri ilə birlikdə Tulaya hücuma keçdiyini (yuxarıda bu məsələyə qısa da olsa, toxunduq), 1553-cü ilin payızında isə Yusuf Mirzənin Çalımda Kazan taxtına əyləşən oğlu Əliəkrəmi dəstəkləmək üçün ordu topladığını bilirik. Yusuf Mirzə manevr məqsədi ilə Rusiya ərazilərinə basqın etmək, çar qoşunlarının diqqətini yayındırmaq, qüvvələrini parçalamaq və onları Çalıma hücumdan çəkindirmək niyyətində idi. Bu planda həştərxanlılar da yer alırdı. Sənədlərdə Həştərxanlı Yağmurçu xanın Yusuf Mirzəyə “Moskva ətrafına hücum üçün” 500 nəfərlik silahlı dəstə göndərdiyi (yaxud göndərmək istədiyi) təsbit edilir. Plana əsasən, Yusuf Mirzə Volqanı Həştərxan ərazisində keçməli idi və onun qoşununun çayı keçməsinə yardım göstərilməsi barədə Həştərxanla razılıq əldə olunmuşdu. Rusiyaya qarşı hücum hazırlandığını təsdiqləyən İ.Zaytsevin 1553-cü ildə Krım, Kazan və Həştərxan xanlıqlarının antirus koalisiyası yaratmaları haqda mülahizəsini də əsassız saymaq olmaz. M.Xudyakov isə həmin il rusların Krım xanlığından daha bir hücum gözlədiklərini, lakin “danışıqlar yolu ilə bunun qarşısını ala bildiklərini” qeyd edir. Görünür, bu illərdə ruslara qarşı müsəlman ittifaqının qurulması hadisələrin gedişindən asılı olaraq bir deyil, bir neçə variantı nəzərdən keçirilib. Misal üçün, noqaylı İsmayıl Mirzənin 1553-cü ildə Moskvaya göndərdiyi səfarətdən danışarkən İ.Zaytsevin Həştərxan xanlığına birgə hücum hazırlanmasından bəhs etməsi maraq doğurur. Alimin fikrincə, İsmayıl Mirzə yaranmış vəziyyətdən yararlanaraq, ruslarla siyasi sövdələşməyə getmək istəyirdi: “İsmayıl, faktiki olaraq, Dərvişin Həştərxan taxtına gətirilməsi müqabilində ruslara dostluq vəd edir, Osmanlı dövləti, Krım və Kazanın Həştərxanı ələ keçirmək üçün qurduqları antirus koalisiyasına daxil olmayacağını bildirirdi”. Burada diqqəti cəlb edən daha bir məsələ yaradılan koalisiyada Kazanın özünün (üsyançı hökumət nəzərdə tutulmalıdır) də iştirakıdır. Belə çıxır ki, işğalçı çar qüvvələrinə qarşı ağır mübarizə şəratində belə Kazan xanı Əliəkrəm ətrafda baş verən taleyüklü hadisələrdən kənarda qalmamış, daxildə üsyanı davam etdirməklə yanaşı, ümumi antirus mübarizəsinə də töhfə verməyə çalışmışdır. Məntiqlə belə düşünmək olar ki, bu vaxt Kazan və Həştərxan uğrunda mübarizə artıq vahid vektor üzərində və eyni qüvvələr tərəfindən aparılırdı. Başqa sözlə, Kazan və Həştərxan ətrafında cərəyan və aşağıda təsvir edilən hadisələr bir-birindən ayrılıqda təsəvvür olunmamalıdır. Müttəfiq qüvvələrin Həştərxana planlaşdırılan hücumu da həm onu ələ keçirib, rus işğalından xilas etmək, həm də diqqəti Kazandan yayındırmaqla Çalımdakı üsyançılara vaxt qazandırmaq məqsədi güdürdü. Dövlət Gireyin hələ 1552-ci ildə Həştərxan xanı Yağmurçuya 13 top göndərməsi faktı da birgə müdafiə versiyasını qüvvətləndirir.

Dövlət Girey xanın Kazan və Həştərxanın işğalına qarşı mübarizədə xüsusi dönməzlik və ardıcıllıq nümayiş etdirdiyi tarixdən məlumdur. Onun Rusiya ilə çoxdan gözlənilən müharibəsi 1555-ci ildə başladı. Yenə ilk zərbə Tulaya endirildi. Ruslar Belyovdan Muravsk yolu ilə cavab hücumuna keçdilər. İvan Şeremetyevin qoşunu krımlıların arxa cəbhəsinə soxularaq, təchizatda müəyyən qırıqlıq və fasilə yarada bilsə də, Tulanın 150 verst cənubunda tarmar edildi. 1556-cı ildə Osmanlı hakimiyyəti altında olan İslam-Kermen (İslam Kirman; hazırda Ukraynanın Xerson vilayətində Kaxovka şəhəri) və Oçakov (Özi) qalalarına hücumlar da nəticə vermədi. Çox keçmədən türk birlikləri qoşun başçılarından Vişnevetskinin dəstəsini Dneprdəki Xortitsa adasından vurub çıxardılar. 1558-ci ildə ruslar Adaşevin komandanlığı altında krımlıların yenidən güclü hücuma başlamasına cavab olaraq qayıqlarla Dneprdən dənizə çıxdılar və yarımadanın sahilyanı ərazilərinə basqın etdilər. Bu zaman artıq Həştəxan uğrunda mübarizə qızğın mərhələyə keçmişdi. Yağmurçu xan rusların dəstək verdiyi Dərviş Əlinin hərbi təzyiqləri qarşısında duruş gətirə bilməsə də, məğlubiyyəti ilə barışmır, taxtını geri qaytarmaq ümidi ilə durmadan döyüşürdü. 1555-ci ildə Dərvişin oğlu Yantemirin (yaxud Cantemirin) qasidlə Moskvaya göndərdiyi məktubdan Yağmurçu xanın Mirzə Yusufun oğlanları Yunus, Əli və Akmirzə ilə birləşərək növbəti dəfə Həştərxan üzərinə yeridiyi anlaşılır. İ.Zaytsevə görə, Krımdan alınan bir məlumatda Dövlət Gireyin də onlarla ittifaqa girdiyi və Həştərxan istiqamətində birgə hücum hazırlıqlarına qoşulduğu bildirilir. Artıq Dərviş xanın özü də Krım tərəfə meyllənmiş, Dövlət Gireyin oğlu Kazbulatı (yəqin ki, Qazi Bulat deməkdir) özünə kalqay təyin etmişdi.

Həştərxan xanı Dərviş Əlinin tatar alyansına qoşulması xəbəri təsdiqləndikdən sonra IV İvan onun namizədliyini irəli sürmüş himayəçiləri İsmayıl Mirzə və digər Noqay mirzələrini (Arslan və b.) 1556-cı ilin yazında Krım üzərinə birgə yürüşə çıxmağa məcbur etmək tapşırığı ilə səfir İqnati Zaqryajskini İsmayılın yanına göndərmiş, əvəzində Dərviş Əlinin oğlu Yantemiri Krım taxtına çıxaracağını vəd etmişdi. Lakin missiya Noqay Ordasına gələndə burada hakimiyyət artıq qarşı tərəfin- Yusufun oğlu Yunusun əlinə keçdiyindən çarın bu cəhdi heç bir nəticə verməmişdi.

Volqaboyunda gedən prosesləri diqqətlə izləyən Osmanlı dövləti də səylərini daha çox Avropa istiqamətində təmərküzləşdirməsinə və Səfəvilərlə müharibə vəziyyətində olmasına baxmayaraq Kazanın, daha sonra isə Həştərxanın işğalına laqeyd qalmamışdı. Məlumdur ki, Krım xanlığı Osmanlı himayəsində idi və İstanbul sarayı buradakı regional siyasətini Gireylər sülaləsinin nümayəndələri vasitəsilə həyata keçiridi. Həştərxan zəbt edildikdən sonra ruslar artıq Xəzərə çatmışdılar. Krım, Türküstan və Noqay Ordasından alınan xəbərlər onların daha da irəliləyəcəyini göstərirdi. Bunu Rusiyanın cənub sərhədlərində yerləşən müsəlman torpaqlarına səlib yürüşü kimi qiymətləndirən Osmanlı dövləti 1561-ci ildən etibarən Krım xanlığı ilə birlikdə özü də regiondakı fəaliyyətini gücləndirməklə “küffara qarşı” müharibə hazırlıqlarına başlamışdı.

II Sultan Səlimin çara təhdid dolu məktublarından sonra 1569-cu ildə Həştərxana tarixi səfər gerçəkləşdirildi. Türk-Krım qoşunu həmin ilin payızında Həştərxanı tutmağa müvəffəq olsa da, əldə saxlaya bilmədi. 1570-ci ildə ruslar sülh danışıqlarına başlamağı təklif etdilər. Onların Kabardada inşa etdikləri Tərki qalasını uçurmağa razı olmaları ciddi irəliləyiş sayılırdı. Buna baxmayaraq sultanın iradəsi daha sərt və qəti idi: ruslar iki yoldan birini seçməli- ya Kazan və Həştərxanı azad etməli, ya da həm Osmanlı dövlətinə, həm də Krım xanlığına xərac ödəməli idilər. Rus hökumətinin danışıqları uzatması 1572-ci ilin yazında Krım ordusunun Rusiyaya yeni hücumu üçün bəhanə oldu. İvan krımlıların Moskva istiqamətində irəliləməsi xəbərini cəbhədə eşidib, qorxusundan Yaroslavla qaçmışdı. Türk-tatar qoşunu qarşısına çıxan şəhər və kəndləri yandırıb yıxaraq mayın 24-də Moskvaya çatdı. Dövlət Girey xanın əmri ilə şəhər posadına od vuruldu. Yanğın elə güclü idi ki, Fletçerin yazdığına görə, üstündən 17 il keçəndən sonra da şəhəri tam bərpa etmək mümkün olmamışdı. Təkcə Moskvada 800 min nəfər öldürülmüş, 150 min nəfər əsir alınmışdı. Dövlət xan bunun Kazan və Həştərxanda törədilmiş vəhşiliklərin qisası olduğunu gizlətmirdi. Sonrakı danışıqlar zamanı o, IV İvana demişdi: “Biz Kazan və Həştərxana görə çoxmu düşmənçilik edəcəyik? Onları ver və əbədi dost olaq. Həm də savabdır. Bizim kitabımıza görə müsəlman torpaqları kafir əlində qalmamalıdır”. Rus hökuməti Həştərxanı qaytarmağa və bu xanlıq üzərində Krımla birgə protektorat təşkil etməyə razılıq verir, Kazanla bağlı tələbi isə yaxın buraxmırdı. Danışıqlar ərəfəsində Moskva yaxınlığındakı mövqe döyüşlərindən birində qələbə qazandıqlarını əsas gətirərək dirəşir, manevr ediridilər.

Buna səbəb isə 1570-ci illərdən başlayaraq Kazan uğrunda mübarizənin tədricən yumşalmağa başlaması idi. Doğrudan da İnebaxtı məğlubiyyətindən (1571) sonra Osmanlı dövlətinin diqqəti Rusiya cəbhəsindən yayınmmaqda idi. Ə.Dəmirin sözləri ilə desək, “İnebaxtı məğlubiyyəti və Kıbrıs səfəri ilə əlaqədar Osmanlı dövləti rus təhlükəsini bir müddət unutdu”. Əlbəttə, başqa mülahizələri də nəzərdən qaçırmamalıyıq. Osmanlının çar Rusiyası ilə ehtiyatlı hərəkət etməyə başlamasını 1572-ci ildə türk-tatar qoşunlarının Molodya (Molodin) döyüşündəki məğlubiyyəti ilə əlaqələndirilməsi bu sırada əsas yer tutur. Bu hadisə İstanbulun bəzi dairələrində bir müddət Rusiya ilə yeni qarşıdurmalardan çəkinmək qənaətini möhkəmləndirmiş, həmin qənaətin düzgünlüyünə sultanı da inandırmışdılar. Bəzi tarixçilər isə bu Kazan-Həştərxan siyasətindən “soyuma”nı Osmanlı dövlətinin Polşa, Macarıstan, Avstriya ilə müharibəyə hazırlaşmaq, Aralıq dənizini ələ keçirmək kimi planlar qurması ilə izah etməyə meyllidirlər. Bizə görə, sadalanan mülahizələrdən hansının düzgün, hansının yanlış olması artıq yalnız nəzəri əhəmiyyət daşıyır. Zira tarixdə səbəblər yox, nəticələr qalır. Nəticə isə budur ki, yaranmış şərtlər daxilində müttəfiq xanlıqların hərbi-siyasi birləşmə cəhdləri uğur qazanmamış və Kazan tatarları sonda meydanda tək qalmış, onların da özlərindən qat-qat güclü bir düşmənlə mübarizədə qələbə çalmaq ehtimalı, sadəcə, sıfıra bərabər olmuşdur. 1582-ci və 1592-ci illərin üsyanları da çar hökuməti tərəfindən sərt bir şəkildə yatırıldıqdan sonra əsarətlə barışmaq- nə qədər ağır və mistik səslənsə belə!- Kazan xanlığı xalqlarının alın yazısına çevrilmişdir.

İşğalın etnik, sosial, dini-mədəni nəticələri

Kazan xanlığının işğalı, müqavimət ruhlu bütün ciddi cəhdlərə rəğmən bunun gerçəkləşdirilməsi, məsələnin tarixi, hərbi-siyasi aspektləri haqqında indiyə qədər yüzlərlə tədqiqat aparılıb, cild-cild kitablar yazılıb. İşğalın səbəb və nəticələri müxtəlif rakurslardan detallarına qədər təhlil edilib, ümumiləşdirilib.Müxtəlif nəzəriyyələr qurulub, fərziyyə və mülahizələr söylənilib. Biz, əlbəttə, bunların üzərində dayanmayacağıq. Müşahidələr göstərir ki, işğal faktlarından danışarkən səbəblərin təfərrüatına varmaq istəyi bütün hallarda qızğın diskussiya və spekulyasiyalar doğurur; polemika ruhuisə tədqiqatların axarını təbii elmi məcradan çıxararaq, subyektivizmə və destruktivizmə yönəldir. Zənnimizcə, Kazanın işğalı prosesində, habelə bundan sonrakı böyük zaman kəsimində Volqaboyu tatarlarının, xanlığın digər axtoxton sakinlərinin məruz qaldıqları siyasi, iqtisadi, etnik-sosial, dini-mədəni məşəqqətlər baş verənlərin həqiqi motivlərini anlamaq və aydınlaşdırmaq üçün daha obyektiv təsəvvür yarada bilər...

İşğaldan sonra tatar xalqı (eləcə də xanlığın digər etnik qrupları) zor gücünə öz tarixi inkişafının təbii yolundan kənarlaşdırıldı, mahiyyətcə, şəhər sivilizasiyasından məhrum olundu. Sağ qalmış sakinlər sui-qəsd cəhdləri bəhanə göstərilərək, Kazandan çıxarıldılar və Bulaq çayının o biri tayındakı Kuraiş (hazırda Köhnə tatar) slobodasında ayrılmış yerə göndərildilər. Onların qalaya daxil olması belə qadağan edildi. Bəzilərinə şəhərdəki evlərini söküb yeni yaşayış məntəqəsinə aparmaq üçün icazə verilsə də, ən yaxşı mülklər müxtəlif vəsilələrlə müsadirə olundu. Doğma od-ocağını itirən, faktiki olaraq sığınacaqsız qalanlar baş götürüb qonşu diyarlara gedir, ya da ətraf kəndlərə səpələnirdilər, səfillərin sayı-hesabı yox idi. Rusiya arxivlərində qalan qeydiyyat kitablarında göstərildiyinə görə, binəsib tatar və çivaşlar tutularaq qul kimi işlədilirdilər. “Adam ovu” 1551-1557-ci illərdə rus əskər və zabitlərinin ən sevimli məşğuliyyəti sayılırdı. Əllərinə keçəni (söhbət minlərlə insandan gedir!) Sviyajska gətirir, sonra isə qul bazarlarında satılmaq üçün ölkədən çıxarırdılar. Rus dvoryanları da əsir ticarətindən ən azı “vəhşi” kimi qələmə verdikləri kazanlı və krımlılar qədər gəlir götürürdülər. Yaddan çıxarmayaq ki, Rusiyada insanların alınıb-satılması XIX əsrə qədər davam etmişdi və bu bazarın “əmtəə dövriyyəsində” müsəlman torpaqlarının işğalı prosesində ələ keçirilən hərbi əsirlər mühüm yer tuturdu.

Çar hökuməti demoqraflarının öz hesablamalarına görə, əhalisinin tən yarısını itirən Kazan xanlığında köklü sakinlərin sayı 210 min nəfərdən 140-150 min nəfərədək azalmışdı (Şərq mənbələrinin göstəriciləri, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bundan qat-qat artıqdır), mərkəzi rayonlarda, ənənəvi icma mərkəzlərində ruslar məskunlaşdırılırdı (guya bu yolla işğalçı administrasiyaya qarşı mümkün təxribatların qarşısı alınırdı). Keçmiş xanlığın arxiv sənədlərində (bunların da çoxu rus mənbələridir) qeydə alınmış 700 kəndindən 206-sına və dağıdılmış, viran qoyulmuş daha 60 kəndə gəlmələr yerləşdirilmişdi, ümumiyyətlə, boş qalan bütün torpaqlar onlara paylanırdı. İşğaldan dərhal sonra Kazan əsilzadələri zor gücünə xristianlaşdırılırdılar. Elə ilk günlərdən istilanın mahiyyət əlamətlərindən birinin məhz devşirməçilik olması açıq şəkildə nümayiş etdirilirdi. Tezliklə Makari hökumətinin əmri ilə burada arxiyepiskop kafedrası təsis olundu və müsəlmanların hamılıqla dinindən döndərilməsi üçün hazırlıqlar başlandı. Sonradan arxiyepiskopluğun missiyasını “ruhani yürüş”, “fütuhatın düşüncələrdə başa çatdırılması” kimi qiymətləndirmiş S.M.Solovyov nə qədər də haqlıdır! Hələ 1536-cı ildə Moskvaya əsir aparılmış tatarların xristianlaşdırılması təşəbbüsünü irəli sürmüş Makari indi bu təcrübəni Kazan xanlığının öz ərazisində açıq-aşkar gerçəkləşdirir, “yaddinlilərin mənəvi mənimsənilməsi” niyyətini gizlətməyə belə lüzum görmürdü. Məscidlər dağıdılır, Qul Şərifdəki məşhur mədrəsə də daxil olmaqla müsəlman təhsil ocaqları yerlə bir edilir, İslam mədəniyyəti abidələri sistematik olaraq təqib və təhqirlərə məruz qoyulur, türk sivilizasiyasının bütün izləri məqsədyönlü şəkildə silinirdi. Xan sarayının yaxınlığında inşasına başlanan əzəmətli kilsə Moskvanın hərbi-siyasi ehtişamını nümayiş etdirməli idi.

Kazan xanlığının müsəlman xalqlarına qarşı əsl genosid törədilmişdi. Ağlasığmaz anti-insani qəddarlıq, fiziki işkəncələrlə yanaşı, iqtisadi problemlər, sosial-psixoloji sarsıntılarla daha da ağırlaşdırılmış bu müdhiş soyqırımı çar mütləqiyyətinin beynəlxalq nüfuzuna güclü zərbə vurmuş, sivil bir dövlət kimi onun mövqelərini daim təhdid etmişdir. Nə qədər quru və sxematik olsa, nə qədər təhriflərə məruz qoyulsa da işğal statistikasının mayasında duran dərin faciəvi ruh bütün dövrlərdə Rusiya dövlətinin siyasi simasını qatı və qara bir kölgəyə bürümüşdür. Kazan qətliamı bu gün də bəşər tarixində baş vermiş nadir etnosid hadisələrindən biri kimi xatırlanır. “Qonşu etnosların məskunlaşmış olduğu əraziləri zəbt edərək coğrafiyasını genişləndirmək məqsədlərini özünün etnik xarakterinə çevriən rus xalqı” (Nizami Cəfərov), onun mütərəqqi fikirli təmsilçiləri də, əslində, işğalçılıq ehtirasları üzündən belə bir bəşəri cinayətin törədilməsini Qorxunc İvan hakimiyyətinə heç vaxt bağışlamamışdır. Görünür, elə buna görədir ki, işğaldan az sonra qələbə eyforiyasından ayılan çar ideoloqları özləri də yolverilməz cinayətlərin miqyasını anlamağa və Kazanda baş verənlərə bəraət qazandırmaq üçün “əsas”lar uydurmağa başlamış, şokdan bu yolla çıxmağa çalışmışlar. Akad. N.Cəfərovun “Moskva ətrafında formalaşmaqda olan yeni rus dövlətinin özünəməxsus manifesti” adlandırdığı “Kazan tarixi”, yaxud “Kazan salnaməsi”də həmin mənhus niyyətin “bədii” ifadəsi kimi ortaya atılmışdır. Bir qədər yuxarıda bu əsərdən Kazanın işğal mənzərəsini əks etdirən bir sitat gətirmişdik. O sitat da göstərir ki, “salnamə” müəllifi (çar özü? Peresvetov? başqa bir ideoloq?) inkarçılıq xətti tutmayıb, bunu heç ağlına da gətirmir. Onun niyyəti bütün mümkün vasitələrdən, ilk növbədə isə “hər cür mənəvi-əxlaqi əndazəni aşan böhtançılıq”dan istifadə etməklə Kazanda törədilmiş cinayətlərə legitim səbəblərlə izah vermək, anlaşılan motivlərlə haqq qazandırmaqdır. Elə buna görə də “əsər” başdan-ayağa ziddiyyətlərlə doludur.

ARDI VAR

N.MUSTAFA

İki sahil.- 2022.- 14 sentyabr.- S.6.