ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

Əvvəli ötən saylarda

“Kazan tarixi” işğal dəhşətlərini ən əvvəl banal qisasçılıq duyğularına müncər etmək istəyir və sözlərinə rusların “vəhşi” tatarlar və çeremislərlə həmsərhəd yaşadıqları zamanların xatirələri ilə başlayır: “Onların (rusların-N.M.) çoxu barbarlara əsir düşməmək üçün evlərini kimsənin ayağı dəyməyən yerlərdə, dərin meşələrdə tikir, öz arvad-uşaqları ilə mağaralarda və dağlarda gizlənirdilər. Digərləri isə evini, nəslini və tayfasını, böyüyüb başa çatdığı ölkəsini və yurdunu atıb, barbarlardan uzaq yerlərə, rus torpaqlarının içərilərinə qaçırdılar”. Göründüyü kimi, bu xatirələr XVİ əsrə, heç XIII əsrə də yox, insanların mağaralarda, dağlarda, meşələrdə məskən saldığı uzaq keçmişə (tatarlar qədər ruslar üçün də səciyyəvi olmuş barbarlıq dövrünə) aiddir. N.Cəfərov münasibətlərin həmin dövrü haqqında belə yazır: “...rus-slavyanlar gözlərini açandan özlərini türklərin- poloves, peçeneq, kuman adlandırdıqları etnosun əhatəsində görmüşlər. Və tamamilə aydındır ki, qədim rus ədəbiyyatının kifayət qədər böyük məhəbbətlə tərənnüm etdiyi “Rus torpağı” anlayışı xeyli dərəcədə şərtidir. Yəni, heç olmasa, XI-XIII əsrlərdə onun real xəritəsini təsəvvür etmək ona görə mümkün deyil ki, ruslarla türklər, demək olar, eyni coğrafiyada yan-yana, hətta bəzi yerlərdə iç-içə yaşamışlar”. Aydın məsələdir ki, Kazanın işğalı ilə həmin uzaq keçmişdə baş verən hadisələr arasında hansısa əlaqə qurmağın, ardıcıllıq axtarmağın özü absurddur. “Salnamə” qədim dövrdə tatar və çeremislər tərəfindən (haqlı, ya haqsız!) əsir götürülmüş ruslarla Moskva-Kazan qarşıdurması dövrünün hərbi əsirləri arasında bərabərlik işarəsi qoymağa çalışır ki, normal məntiqlə, bu, heç bir şəkildə mümkün deyil (ən azı ona görə ki, müharibə əsirləri “hərbi qənimətlər” kateqoriyasına aid edilirdi). Beləliklə, aradakı əsrlərlə zaman fərqinin, Qızıl Orda təlatümlərinin, xanlıq yarandıqdan sonra baş vermiş qanlı müharibələrin, basqın xarakterli qarşılıqlı səfərlərin üstündən- heç olmamış kimi- keçilməsi və birdən-birə mətnə XV-XVI əsrin faktlarının gətirilməsi yalnız və yalnız bir məqsədə- oxucuda “vəhşi tatarlar”ın günahsız rus əsirlərinə zülm etmələri təəssüratı yaratmağa hesablanıb: “Kazanlılar müsəlmanlığı qəbul etməkdən boyun qaçırmış ruslardan çəkinir, onların böyük sayda Kazanda qalmasına yol vermir, bütün Kazan vilayətində yalnız qadın və qızları, yeniyetmələri saxlayırdılar ki, Kazan da Misir israillilərlə dolan kimi ruslarla dolmasın (???-N.M.), onların sayı artıb kazanlıların özlərini buradan sıxışdırmasınlar. Buna görə də onlar rusları xaricilərə satır, bundan böyük pullar əldə edib varlanırdılar”. Deyilənlər artıq işğal ərəfəsindəki vəziyyətin təsvirinə aiddir. Ardınca gələn cümlələr də bunun sübutudur: “Pravoslav çar və böyük knyaz bütün bunları eşidərək bərk kədərlənirdi: yaralı kimi içini atəş bürüyürdü, ürəyi yanırdı, pravoslav xristianların dərdindən zarıyır, kazanlılardan və lənətə gəlmiş çeremislərdən necə qisas almaq fikri bir an belə onun beynindən çıxmırdı”. Başqa sözlə, çar İvan, sən demə, tatar və çeremislərə, Kazan xanlığında yaşayan başqa xalqlara rus hərbi əsirlərin intiqamını almaq üçün qan uddurubmuş! Yaxşı olmazdımı ki, qisası adekvat şəkildə alsın- kazanlıları əsir götürsün? Ümumiyyətlə, kimisə bu nağıllara inandırmaq mümkündürmü? Əlbəttə, yox!

“Kazan tarixi”ndə açıq-aşkar sezilən uydurmalar təkcə əsirlər motivi ilə qurtarmır. Əsərdə kazanlıların guya ruslara boyun əymək, tabe olmaq istədikləri, lakin kənardan gələn “yadelli”lərin buna imkan vermədikləri tez-tez təkrarlanır, lakin hər dəfə müəllifin özü tərəfindən təkzib edilir. Məlikə Suyumbikənin (əsərdə “Sümbükə”) naibəliyi dövrü ilə bağlı oxuyuruq: “Yalnız bir nəfər onu dəstəkləyir, onunla birgə Kazanı qəti şəkildə qorumaq, onu Moskva çarı və və böyük knyazına təslim etməmək əzmində idi. Bu, əzəmətli və qəddar, bütün Kazan zadəganları arasında döyüşlərdə özünü qorxmaz voyevoda kimi göstərmiş Koşak (bizim artıq yaxşı tanıdığımız Koşçak-Qoçaq nəzərdə tutulur-N.M.) idi. Rusa qarşı vuruşmağa gəlmiş krımlılar, noqaylar və digər xalqlar da ona qoşulmuşdular. Kazanlılarsa döyüşmək əzmində deyildilər. Onlar: “İndi biz rusların qarşısında duruş gətirmək iqtidarında deyilik, çünki təlim keçməmişik və gücsüzük”,- deyirdilər. Aralarına nifaq düşdü, ümumi bir fikrə gələ bilmədilər”. Məqsəd aydındır: Kazan faciəsinə görə məsuliyyəti “gəlmə”lərin üzərinə atmaq, eyni zamanda gələcəkdə Noqay Ordasının, Krım xanlığının işğal olunması üçün ideoloji “əsas” yaratmaq və möhkəmləndirmək. Oxşar motivdən Yadigar xandan bəhs edilən hissədə də istifadə olunur. Lakin burada qəribə bir yerdəyişmə ilə rastlaşırıq. Yuxarıda guya kazanlılar təslim olmaq istəyir, Suyumbikə və Koşçak buna qarşı çıxırdı. Burada isə deyilir ki, guya “Kazan çarı (Yadigar xan nəzərdə tutulur-N.M.) Moskva hökmdarının şirin və qorxulu sözlərini eşidib bərk qorxdu və şəhər qapılarını onun üzünə açıb könüllü şəkildə təslim olmaq istədi. Ancaq nə xoşluqla, nə də qorxunc hədələrlə kazanlıları yola gətirə və fikirlərindən daşındıra bilmədi. Çünki hələ cavan olduğundan və onların adətlərinə bələd olmadığından çar Şiqaley (Şahəli nəzərdə tutulur-N.M.) kimi onların üzərində böyük bir gücə malik deyildi. Kazanlılar çarın xeyirxah məsləhətinə qulaq asmadılar və sözlərinə məhəl qoymadılar. Çar (əksər rus mənbələrində “çar” sözü siyasi termin olmaqla yanaşı, həm də ümumiyyətlə, hökmdarları bildirmək üçün işlədilir. Məs., “çar İvan” dedikdə “Moskva çarı”nı, “çar Şiqaley” dedikdə Şahəli xan nəzərdə tutulur. Burada isə söhbət “Kazan çarı”ndan, yəni, Yadigar xandan gedir-N.M.) tək özü gələn elçilərlə şəhərdən çıxıb bağışlanmasını xahiş etmək istəsə də, onu buraxmadılar. Kazanlılar ondan çox knyaz Çapkunu eşidib, çar kimi ona tabe oldular. Hökmdarın elçilərini şəhərdən qovub abırdan saldılar. Onun qəlbini yaralayaraq və lərzəyə salaraq məğrurcasına öyündülər: “Moskva çarı, eşit və bil ki, bu sənə çarın və bütün kazanlıların cavabıdır: öz qanunlarımız, dinimiz, adət-ənənələrimiz uğrunda qadınlarımız və uşaqlarımızla birgə ölmək, doğulduğumuz, böyüdüyümüz və yaşadığımız, öz çarlarımızın hökmdarlıq etdiyi, ulanların, knyazların və murzaların (bu təbirlər ruslarda “oğlan”, “bəy”, “mirzə” terminlərini əvəzləyir- N.M.) idarə etdikləri şəhəri sənə verməkdən qat-qat yaxşıdır!”. Bəli, bu passaj, yuxarıdakının əksinə olaraq, həqiqətən də, Kazan xanlığı əhalisinin işğala və işğalçıya münasibətini doğru-düzgün ifadə edir. Yadigar xanla bağlı deyilənlər isə işğal ərəfəsində Kazan xanlığında ikitirəliyin, hakimiyyət boşluğunun olması qənaətini formalaşdırmağa xidmət edir: yəni, xalq hakimiyyətin həqiqi suvereni olan Yadigar xanın yox, Çapkun bəyin dediyi ilə hərəkət edib, bu isə legitim hakimiyyətə qəsddir və belə bir şəraitdə çar qoşunlarının yerli əhaliyə daha sərt davranması üçün də hüquqi “əsas” yaranırmış. Əslində isə bu mülahizə, əsir alınana qədər əlində qılınc həqiqi xan kimi döyüşən Yadigarı da, doğma şəhərin düşmən tapdağı altına düşməməsi üçün canlarından keçmiş digər müdafiəçiləri də şərləmək deməkdir.

Ümumiyyətlə, Kazan xanlığının müstəqilliyi əqidəsindən sona qədər dönməmiş şəxsiyyətlər “Kazan tarixi”ndə xüsusi nifrətlə damğalanır və bu da əsərin ideoloji missiyasına tam müvafiqdir. Suyumbikə və Koşçakın şəxsi münasibətləri haqqında aşağıdakı sətirlər buna bariz misaldır: “Çarın ölümündən sonra (Kazan xanı Səfa Girey nəzərdə tutulur-N.M.) çariça ilə Koşakın gizli məhəbbət yaşamalarından və şahzadə Koşakın öz arvadına xəyanətindən təkcə kazanlılar xəbərdar deyildilər; bunu Moskvada da, digər ordalarda da bilirdilər. Ən betəri bu idi ki, o, gənc şahzadəni (rəsmi xan Ötəmiş Girey nəzərdə tutulur- N.M.), eləcə də onun qanunsuz hərəkətini qınayan bütün Kazan zadəganlarını öldürüb, çariça ilə evlənmək və Kazanda hakimiyyəti ələ keçirmək niyyətində idi”. Uzun-uzadı şərhlərə varmadan qətiyyətlə deyə bilərik ki, “Kazan salnaməçisi” bu sətirlərlə türk törəsindən, Çingiz yasalarından və şəriət hüququndan bixəbərliyini faş etmişdir. Hər şey bir tərəfə, Suyumbikə Kazan məlikəsi, Gireylər xanədanının gəlini, Noqay əmirinin qızı, Koşçak isə Krım şahzadəsi (oğlan) idi. Və əgər belə bir məsələ baş vermiş olsaydı, bir yox, üç dövlətin (Kazan və Krım xanlıqlarının, Noqay Ordasının) əksəriyyəti kəraçi bəylərdən ibarət Dövlət Şurasında müzakirə edilməli, mütləq təxirəsalınmadan günahkarlar barədə ölüm hökmü çıxarılmalı idi! Digər tərəfdən tarixdən məlumdur ki, işğaldan az sonra rus çarı IV İvanın razılığı ilə Suyumbikə Qasımov xanı Şirəli (rus mənbələrində Şiqaley) ilə evləndirilmişdi. Əgər Koşçakla belə bir yaxınlıq həqiqətən olmuş olsaydı, dindarlığı ilə ad çıxarmış Şirəli bu nigaha razılıq verə bilməzdi. Yeri gəlmişkən, Şirəlinin Suyumbikəyə göz qoymasına və nigah fikrinin məhz Kazan əyanlarından (bunlar isə yalnız Dövlət Şurasının üzvləri- qüdrətli tayfa başçıları ola bilərdi, qalan əyanlar məlikə ilə bu barədə danışmağa cəsarət edə bilməzdilər) gəlməsinə “Salnamə”də də işarə vurulur: “Şahzadə Koşak Kazandan qaçandan sonra zəngin Kazan əyanları çariçanın yanına təşrif buyuraraq dedilər: “Çariça, biz nə edəcəyik, gələcək taleyimiz barədə nə düşünürsən? Bizi bürümüş bu kədər və dərdlərdən nə vaxt qurtulacağıq? Zira sənin çarlığının və səninlə bizim hakimiyyətimizin sonu gəlmişdir... Gəlin öz qürurumuzu və yekəxanalığımızı həlimlik və təvazö ilə əvəzləyib bütün ağılsız niyyətlərimizdən əl çəkək, keçmişdə etdiyimiz günahlara, Kazanda yaşadığı müddətdə onu öldürmək niyyətində olduğumuza görə çar Şiqaleydən bizi bağışlamasını xahiş edək. Qoy o səni təşəxxüsdə günahlandırmasın, acı çəkən kölə kimi yox, məhəbbət bəslənən bir çariça qismində qəbul eləsin, qoy ürəyi yumşalsın, bütün voyevodalar da ona itaət göstərsinlər”. Suyumbikə isə guya üzdə özünü və oğlunu xilas etmək üçün bu fikrə razılıq versə də, Şahəlini öldürmək yolunu seçir. “Kazan tarix”inə görə,) əvvəl “çara bəzi səmimi hədiyyələr və öldürücü zəhər qatılmış yemək və içki”, sonra isə “öz əlilə tikilmiş zəhərli köynək” göndərir, lakin Şahəli ehtiyatlı tərpənərək sui-qəsd cəhdlərindən qurtulur. Əslində bu fraqmentlər də uydurmadan başqa bir şey deyil (əks təqdirdə Şahəli onu qətlə yetirmək istəmiş bir qadınla evlənməzdi) və yalnız Suyumbikə və Ötəmişin hakimiyyətdən devrilməsinə haqq qazandırmaq üçün uydurulub. Amma hər necə olsa da, Suyumbikə qarşımızda Vətəninin azadlığı uğrunda cəsarətli addımları ilə gözünü belə qırpmadan nəinki özünü, həm də azyaşlı oğlunu təhlükəyə atmaqdan çəkinməyən bir Kazan vətənpərvəri kimi canlanır.

Eyni sözləri oğlan Koşak/Qoçaq haqqında da deyə bilirik. Onun sonrakı aqibətini “Salnamə” müəllifi belə nəql edir: “O isə Kazanda yaşayan bir çox barbarı, qardaşını, arvadını, iki oğlunu, topladığı var-dövləti götürüb gecə yarısı aradan çıxdı və elə bir təəssürat yaratdı ki, guya qaçmır, özünə qoşun toplayır. Kazanlılar isə onun qaçması günahını öz üzərlərindən götürmək üçün bunu çar Şiqaleyə xəbər verdilər, çünki yadelli olaraq onun Kazana hakim olmasını istəmirdilər. Çar voyevoda İvan Şeremetovu yüngülcə silahlanmış on min qoşunla Koşakı təqib etməyə yolladı. Bu barbarı vəhşi heyvan kimi zəncirləyib ləyaqətsiz bir şəkildə çarlıq edən Moskva şəhərinə gətirdilər. O xoşluqla tabe olmaq istəmirdi, onun istəyinə rəğmən, Allah onu rusların əlinə keçirdi. Hökmdarın əmri ilə ondan xristianlığı qəbul edib çara xidmət etmək arzusunda olub-olmadığını soruşdular. Bunu qəbul edərsə, bağışlanacağını və sağ qalacağını bildirdilər. O isə çarın köləsi olmağa razılıq versə də, xaç suyuna çəkilmək fikrini yaxına belə buraxmadı və ona rəhm edilməsini istəmədi. Bir neçə gün məhbəsdə saxlanıldıqdan sonra onu və bütün barbarları şəhərdə yox, bu məqsədlə ayrılmış xüsusi yerdə qətlə yetirdilər. Hamısını əmudla əzdilər. Arvadını və iki oğlunu xaç suyuna salıb pravoslav dinini qəbul etdirdilər. Allahını sevən çariça Koşakın arvadını öz sarayına gətirdi. Koşakın iki oğlunu çar və böyük knyaz öz qəsrinə aldı və onlara rus dilində savad verdi.”

Necə deyərlər, şərhə ehtiyac qalmır. “Kazan salnaməsi” özü-özünü ifşa edir!

Bu əsərdən söz düçmüşkən, ədəbiyyatşünaslıqda hələ işğal dövründən ortaya atılan və sonradan ictimai rəyə güclü sirayət etmiş bir fikri də xatırlatmadan keçə bilmərik. T.Vəlixanlı “Rus ədəbiyyatı tarixi. Birinci hissə. Qədim və XVIII əsr rus ədəbiyyatı” adlı dərs vəsaitində yazır: “Kazan tarixi”ni maraqlı edən cəhətlərdən biri də odur ki, bu əsər “Vladimir knyazlarından bəhs edən hekayət”dən fərqli olaraq rus tarixinin Avrasiya konsepsiyası üçün zəmin yaradır. Bu genişhəcmli povestdən Mərkəzləşdirilmiş Moskva Rus Dövlətinin uydurma imperiya və sülalələrin deyil, məhz Çingizxanın Böyük Monqol İmperiyasının varisi kimi çıxış etdiyini və onun türk-tatar xanlarının hərbi-siyasi dəstəyi, türk-tatar xanlıqlarının zaman-zaman Böyük Moskva Knyazlığına qatılması nəticəsində genişlənməsi ideyası hasil olur”. Polemikaya girmədən, deyə biliərik ki, əgər rus tarixinin Avrasiya konsepsiyası belə bəsit və ziddiyyətli təməllər üzərində qurulmuşsa, bu konsepsiyadan nə elmi, nə tarixi, nə də ictimai-siyasi yönümlü müsbət heç nə gözləməyinə dəyməz...

Son olaraq. Kazanın işğalı və ram edilməsi türk-İslam dünyasında tarixin sonrakı gedişinə mühüm təsir göstərmiş, Moskva Rusiyası üçün isə ölçüyəgəlməz tarixi-siyasi əhəmiyyət daşımışdır. Bir neçə vacib məqamı vurğulayası olsaq, Kazanın hakimiyyət altına alınması çarizmin müstəmləkə strategiyasının təməl daşını qoymuş, Rusiya qarşısında həm üzüyuxarı (Sibir), həm də üzüaşağı (Qafqaz) istiqamətlərdə geniş quru və su yolları açılmış, çox keçmədən Ural dağları ətrafında yaşayan başqırdlar və Sibir tatarlarının bir qismi Moskvaya tabeçiliyi qəbul etmişlər. Beləliklə, xarici siyasətdə imperialist təmayül güclənib, dominantlıq qazanmış, Qızıl Ordadan törəmə digər müsəlman dövlətlərinin istila edilməsi üçün Kazan olduqca əlverişli bir platsdarma çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, Rusiyada Qorxunc İvandan başlayaraq bütün çar və monarxlar Kazanın işğalını ölkənin siyasi intibahının fundamenti, rus tarixinin mühüm dönüş nöqtəsi kimi daim yüksək qiymətləndirmişlər. İvan Vasilyeviçin knyaz Kurbskiyə məktubundan daha bir misal. Çar məktublarının birini belə bir sonluqla bitirir: “7086-cı ildə (1577), hakimiyyətimizin 43-cü ilində, Rusiya çarlığının 31-ci ilində, Kazan üzərində qələbənin 25-ci ilində, Həştərxan üzərində qələbənin 24-cü ilində əyalətimiz olan Livon ölkəsində, Volmer şəhərində yazıldı”. Göründüyü kimi, rus çarı Kazanın və Həştərxanın alınmasını öz dövlətinin ən böyük nailiyyəti, bir qədər də irəli getsək, vizit kartı kimi qəbul etdiyini öz əli ilə tarixə yazmışdır. Bu hadisə ictimai fikirdə rus silahının ilk zəfər rəmzi kimi əbədiləşdirilmiş, onun şərəfinə Moskvada Qızıl Meydanda Vasili Blajennı kilsəsi inşa olunmuşdur.

Çarizmin Şərq siyasətinin həyata keçirilməsində Kazana sonralar da mərkəzi yer ayrılmış, Rusiyada elmi şərqşünaslığın və o cümlədən, türkologiyanın öyrənilməsinə burada başlanılmış, türk-İslam xalqlarının ruslaşdırılmasına yönəlmiş plan və layihələr də burada hazırlanmış və buradan yayılmışdır. Nəhayət, “min il ərzində Okanın töküldüyü yerdən başlayaraq “türk nəhri” olmuş Volqa çayı” (Dəmir) XVI əsrdən Rusiya iqtisadiyyatının qan damarı rolunu oynamış, ölkəni beynəlxalq ticarət sisteminin mühüm mərkəzləri sırasına çıxarmışdır.

ARDI VAR

N.MUSTAFA

İki sahil.- 2022.- 15 sentyabr.- S.6.