ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

S İ B İ R X A N L I Ğ I

Tanınmış rus tarixşünası V.V.Poxlyobkinin müşahidələrinə görə, ümumi tarix əsərlərində, dərslik və dərs vəsaitlərində, habelə populyar ədəbiyyatda Sibir xanlığı haqqında məlumatlar bir qayda olaraq Küçüm xanın hakimiyyət dövrü ilə məhdudlaşır. Düzgün qənaətdir. Və bu, hər şeydən öncə Sibir xanlığının bir dövlət kimi formalaşması, müstəqilliyini qorumaq uğrunda mübarizə aparması və süquta uğraması proseslərinin Küçüm xanın təqribən 40 illik (1563-1598) hakimiyyəti dövrünə təsadüf etməsi ilə bağlıdır. Eyni zamanda Sibir xanlığının Küçümə qədərki tarixinin, demək olar, sənədlərlə təsbit edilməməsi, əldə olan azsaylı yazılı məlumatların isə qarışıqlığı diqqətdən yayınmır. Biz də bu oçerkdə oxucunu qaranlıq, ziddiyyətli və subyektiv mülahizələrlə yormadan əsas etibarilə Küçüm xan dövrü ilə kifayətlənəcək, ondan sonrakı proseslərə isə çox qısa bir nəzər salacağıq. Amma əvvəlcə mövzuya giriş kimi müxtəsər bir arayışa lüzum görürük.

Əksər mənbələr Sibirdə erkən tatar dövlətçiliyinin təşəkkülünü Qızıl Ordanın tənəzzülü ilə əlaqələndirirlər. Bu torpaqlarda Böyük Tümen xanlığının təxminən 1495-ci ildə Məhəmməd xan (rus mənbələrində Mahmet) tərəfindən yaradıldığı bildirilir. Ordanın himayəsində olan Böyük Tümən xanlığı əksər hallarda Sibir (Seber) xanlığı, Sibir yurdu adı ilə də təqdim olunur və tarixçilər bu adın xan qərargahının yerləşdiyi Sibir (digər adları: İskər və Kaşlık) şəhəri ilə əlaqədar olduğunu bildirirlər. Başqa bir qənaətə görə isə Sibir xanlığı Böyük Tümən xanlığının birbaşa davamı deyil, ondan sonra təsis olunub və onun torpaqlarını da özündə birləşdirib. Bu fikri dəstəkləyənlər Sibir xanlığının inzibati mərkəzinin Çimgi-Tura (hazırda Rusiya Federasiyasındakı Tümen şəhərinin ərazisində yerləşirdi) şəhərinə köçürüldüyünü, sonralar isə yenidən Kaşlıka qaytarıldığını bildirirlər.

Sibir xanlığının kiçik uluslardan ibarət çoxmillətli bir siyasi birlik olduğu təsbit edilib. Xanlığın geniş ərazisi İrtış və Ob çaylarının (həmçinin bu çayların çoxsaylı qollarının) hövzəsini əhatə edirdi. Sibir xanlığı şimal-qərbi Uralda Perm torpaqları ilə, qərbi Uralda Kazan xanlığı ilə, cənub-qərbi Uralda Noqay Ordası ilə qonşu idi, cənub-şərqdə isə Barabin çölü boyu uzanırdı. Burada Qızıl Ordada, yaxud Kazan və Krım xanlıqlarında gördüyümüz meqapolislər, klassik şəhərlər, demək olar, yox idi. Şəhər deyəndə əsasən, çay kənarlarında möhkəmləndirilmiş istehkamlar və kiçik yaşayış məntəqələri başa düşülürdü. Həm istehkamlarda, həm də şəhərlərdə tikililər ağac (taxta) materialdan inşa edilirdi. Hər ikisi həm yaşayış-təsərrüfat məqsədinə xidmət edir, həm də hərbi müdafiə funksiyaları daşıyır, ticarət və sənətkarlığın, eyni zamanda hərbi işin “karkası” rolunu oynayırdı. Bu cəhətdən çox zaman daha ümumi “qala” terminindən istifadə edilən mənbələrdə söhbətin “şəhər”dən, yaxud möhkəmləndirilmiş istehkamdan getdiyini anlamaq çətinlik törədir. Çar arxivlərində saxlanılmış mənbələrə istinad edən bir çox tarixşünasların fikrincə, o dövrün yazılmamış şəhərçilik kanonlarına əsasən, şəhərlə istehkam arasında fərq yalnız qüllələrin sayına və ətrafına divar çəkilib-çəkilməməsinə görə qoyulurmuş. Əgər istehkam hasara alınırdısa və qüllələrinin sayı dörddən çox olurdusa, onu artıq “şəhər” saymaq mümkün idi. Əslində, hələ Qızıl Orda zamanında, XIII əsrdə Tura çayı sahilində, onun Tümen çayına töküldüyü yerdə salınmış Çimgi-Tura (yaxud, sadəcə Tura; mənbələrdə bu şəhərin 1446-cı ilədək paytaxt olduğuna şahidlik edir) və İrtışın sağ sahilində salınmış İskər (Sibir və ya Kaşlık) şəhərləri də istisna olmayıb, digər “istehkam”lardan ərazilərinin nisbətən genişliyi ilə fərqlənirdi.

Xanlığın əhalisi böyük əksəriyyətlə oturaq və yarımköçəri həyat tərzi keçirir, heyvandarlıqla, balıqçılıqla, ovçuluqla məşğul olur, at və qoyun saxlayırdı. Keçilməz tayqa meşəlikləri (yerli əhali tayqanı “urman” adlandırırdı və bu termin bir çox rus sənədlərində də ümumişlək söz kimi işlənir) və sərt iqlim şəraiti əkinçilik üçün əlverişli olmadığından (baxmayaraq ki, mənbələr Tobol və İrtış çaylarının axarlarında kiçik də olsa, əkinçi icmaların məskunlaşdığını göstərir) balıqçılıq müstəsna önəm daşıyır, qıtlıq dövrlərində balıq çörəyi də əvəz edirdi. Bolsulu çaylar arasındakı otlaqlar isə heyvandarlıq üçün nisbətən əlverişli idi. Lakin bütün bunlara rəğmən, Sibir xalqlarının əsas dolanışığı iki mühüm məhsuldan- xəz dəridən və duzdan çıxırdı. Xəz dəri emalına aşağıda geniş toxunulacağı üçün burada ən mühüm mübadilə məhsulu sayılan duz istehsalını qeyd etməklə kifayətlənək. Duz- sibirlilərin məişətində də, ticarətində də (misal üçün balıq məhsullarını yalnız duzlamaqla “konservləşdirmək” olurdu) əvəzedilməz yer tuturdu. Bu cəhətdən İrtış çayının yuxarı axarında, sonradan salınan Tara şəhərinin 800 verstliyində yerləşən duz mədənləri Sibirin zəngin təbii sərvətlərindən biri kimi yerli xalqların təminatında mühüm rol oynayır, bu yataqdan çıxarılan ağ duz qonşu ölkələrə satılır, konvertasiya olunan əmtəə kimi yüksək dəyər daşıyırdı.

Davamı növbəti sayda

N.MUSTAFA

İki sahil.- 2022.- 24 sentyabr.- S.18.