ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

S İ B İ R X A N L I Ğ I

Dövlətin başında xan dururdu, amma o, ulusların (Barabin, İşim, Cəlairi ulusları bunların ən böyüklərindən sayılırdı) idarəçiliyinə qarışmırdı. Ulusların başında tayfa ağsaqqalları- bəylər, mirzələr, tarxanlar dururdu. Xan, o biri xanlıqlarda olduğu kimi qurultayda seçilir, dövlətin idarəçiliyi kollegial olaraq (“Dövlət Şurası” adlandırıla biləcək bəylər qrupu Sibir xanlığında da mühüm rol oynayırdı) həyata keçirilirdi. V.Trepavlovun yazdığına görə, dövlət həyatının əhəmiyyətli məsələlərinə dair qərarlar, qədimdə olduğu kimi, qurultayda, adi vaxtlarda isə “məşvərət yolu” ilə çıxarılırdı. Müasir kriteriyalarla “yarımhərbi feodal monarxiyası” kimi xarakterizə olunan Sibir xanlığında müharibələr zamanı hər ulus bəyi döyüşə öz qoşunu ilə çıxır, ələ keçirilən qənimətdən payı da qoşunun böyüklüyünə müvafiq şəkildə alırdı. Xanın öz sərəncamında noqaylardan ibarət daimi şəxsi qvardiya vardı. Yerlərdən zərurət halında toplanan ordu isə süvarilərdən və piyadalardan təşkil olunur, əsas etibarilə ox-yay, nizə, qılınc, xəncər, döyüş baltası və s. kimi ənənəvi arsenalla silahlanır, döyüşdən əvvəl bir qayda olaraq kəşfiyyat aparılırdı.

Sibir xanlığında hakimiyyətə iddia edən müxtəlif xanədanlar arasında ən böyükləri yerli taybuğalar və Çingiz soyundan gələn şeybanilərdir. Küçüm xan şeybanilərdən İbak xanın nəvəsi idi. Onun hakimiyyət qovğasına başladığı dövrdə Sibir taxtını taybuğalar xanədanına mənsub iki qardaş- Yadigar və Bəybulat (Bekbulat/Bəypolad) bölüşürdülər. Xanlığın ilk dəfə Rusiya himayəsini qəbul etməsi də onların adı ilə bağlıdır. Amma bunu taybuğaların Sibiri məqsədli şəkildə rus çarına təslim etmək niyyəti ilə izah etmək doğru olmazdı. 1555-ci ildə noqaylı İsmayıl Mirzənin vasitəçiliyi ilə İvan Qroznının yanına elçilər göndərib Kazan və Həştərxanın alınması münasibəti ilə təbriklərini bildirən və ondan himayəçilik xahiş edən qardaşları öz hakimiyyətlərini əldə saxlamaqdan başqa heç nə düşündürmürdü (bu, həm də xanlığı zor gücünə işğaldan qorumaq niyyətinə dəlalət edir). Bir tərəfdən Sibir taxtının yasaya zidd olaraq qəsb edildiyini (taybuğalar Çingiz soyundan deyildilər) əsas gətirən şeybanilərin (Küçümün), digər tərəfdən qırğız-qazaxların cənubdan aramsız hücumları ilə qarşı-qarşıya qalmış Yadigar və Bəypolad qardaşları rusların da nəzərlərini tədriclə bərəkətli Sibir torpaqlarına çevirdiklərini görür, vəziyyətlərinin çətinliyini anlayır, çar IV İvanın himayəsinə girməkdən başqa çıxış yolu tapa bilmirdilər. Hələ Qızıl Orda zamanında rus voyevodaları bir neçə dəfə (1465-ci ildə Skryabinin, 1472-ci ildə Pestrının, 1483-cü ildə knyaz F.Kurbskinin, 1499-cu ildə isə voyevodalardan S.Kurbski, P.Uşatıy, V.Brajnik-Qavrilovun silahlı dəstələri) Ural dağlarını aşaraq, Ob çayının mənsəbinə yaxınlaşmış, İskərə qədər gəlib çıxmışdılar. Dəniz limanlarına malik olmayan ruslar Sibirə tükənməz qiymətli xəz dəri mədəni kimi baxır, bu yerləri ələ keçirməklə beynəlxalq ticarət bazarlarında maraq doğurmağa ümid bəsləyirdilər. Rus tacir və zadəganlarının Sibirə hakim olma arzusu Yadigar və Bəybulatdan ötrü sirr deyildi. Get-gedə gücləndiyi aydın görünən bu arzunu gerçəkləşdirəcək siyasi iradə də gec-tez ortaya çıxacaqdı. Bunu yaxşı anlayan qardaşlar çarın himayəsini qəbul etməklə dağıdıcı yürüşlərin qarşısını almaq, ən azı, təsirini azaltmaq, Kazanda baş vermiş dəhşətlərin təkrarlanmasına yol verməmək, eləcə də kənar təhlükələrə qarşı güclü bir müttəfiq qazanmaq niyyəti güdürdülər.

1555-ci ilin yanvarında Yadigar və Bekbulatın elçilərini qəbul edən çar İvan Qroznı xanlıqdan adambaşına 1 samur və 1 dələ xəzi hesabı ilə illik bac ödənilməsi müqabilində Sibir xanlığını himayəsinə almağa razı olduğunu, qardaşlara “knyaz yarlığı” veriləcəyini, eyni zamanda Sibirə canişin (“daruqa”) göndəriləcəyini söylədi. Bu vəzifəyə təyin olunan Dmitri Kurovun əsas vəzifəsi xəracın yığılmasına və çatdırılmasına nəzarət etmək idi. Elçilər xanlıqda əhalinin sayının 30 700 nəfər olduğunu söyləsələr də, 1556-cı ilin sonunda Sibir səfiri Boyanda ilə birlikdə Moskvaya qayıdan D.Kurov cəmisi 700 samur xəzi gətirə bilmişdi. Qəzəblənən çar Boyandanın şəxsi əmlakını əlindən aldırdı, özünü isə zindana atdırdı. Moskvaya çatası bacın tam şəkildə toplanması üçün Sibirə çara sadiq tatarlardan ibarət bir heyət göndərildi. 1557-ci ilin sentyabrında heyət üzvləri 1104 samur xəzi (bunların 104-ü min dələ xəzinin əvəzinə göndərilmişdi) ilə qayıtdılar. Yadigar onlarla göndərdiyi məktubda xəracı vaxtı-vaxtında ödəmək öhdəliyinə sadiq oluğunu yazır, lakin şeybanilərlə aramsız döyüşlərin “qara camaat”dan “yasaq”ların (vergilərin) toplanmasına maneçilik törətdiyini qeyd edərək, çarın müdaxiləsinə ehtiyac duyulduğuna işarə vururdu. İvan Vasilyeviçi isə hər şeydən əvvəl vergi (bac) ödənişləri maraqlandırırdı. Və bu, heç də təsadüfi deyildi. Kazan və Həştərxanın işğalına, ərazilərinin genişlənməsinə baxmayaraq, XVI əsrdə Moskva Rusu dövləti tarixinin heç də parlaq dönəmini yaşamırdı. Baltik dənizinə çıxış əldə etmək uğrunda Livon cəngavərləri ordeni (Böyük Litva knyazlığı) ilə apardığı ağır və yorucu müharibədə böyük maddi və mənəvi itkilər verən (sonda isə məğlub olan) çar boşalmış xəzinəsinə əlavə gəlirlər cəlb etmək üçün yollar axtarırdı. Taybuğa qardaşlarının himayəçilik müqabilində natural şəkildə illik ödənc göndərmək təklifi rus çarı üçün dövlətin maliyyə kəsirini aradan qaldırmaq baxımından göydəndüşmə olmuşdu. Xəz ticarəti ölkənin ixrac gəlirlərinin üçdə birini təşkil edirdi.

Sibir taxtı uğrunda mübarizə isə, doğrudan da, artıq ən qızğın mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Çox keçmədən taybuğalar Mərkəzi Asiyanın hegemon hərbi-siyasi qüvvəsi olan Şeybanilər xanədanının başçısı, Buxara hökmdarı II Abdullahın (1560-1598) dəstəyini alan Küçüm xanın hərbi-siyasi təzyiqləri qarşısında dayana bilməyib məğlub oldular. Buxara hakimi II Abdulla xan zəmanəsinin mahir siyasətçilərindən və görkəmli dövlət xadimlərindən biri kimi “urus”ların Volqaboyu, Qafqaz və Sibir istiqamətində ağır, ancaq qətiyyətli addımlarla irəlilədiyini görür və bunu yeni bir səlib yürüşü kimi qiymətləndirirdi. O, eyni zamanda ayıq və usta strateq olduğu üçün “Ağ çar”la münasibətləri vaxtından əvvəl gərginləşdirmək də istəmirdi. Rusların maliyyə çətinliklərindən xəbərdar olduğu üçün bir-birinin ardınca Moskvaya ticarət elçiləri göndərir, fürsət düşdükcə, Böyük Noqay uruqlarında möhkəmlənmək və hətta Yaik çayı üzərində qala tikdirmək niyyətlərini ehtiyatla bəyan edir, bu niyyətlərini müxtəlif iqtisadi bəhanələrlə incə bir şəkildə əsaslandırmağa çalışırdı. Əlbəttə, rus çarı Abdullanı yaxın buraxmır, özünə bərabər bir hökmdar hesab etmirdi. Amma bununla belə Sibir uğrunda mübarizədə ona uduzmasını da etiraf etməyə bilməzdi. Tarixşünaslıqda yekdil rəy bundan ibarətdir ki, 1563-cü ildə taybuğalarla çingizilərin rəqabətinin ikincilərin xeyrinə nəticələnməsində əsas rolu məhz II Abdulla oynamışdı. Coğrafi uzaqlıq və 1558-1583-cü illər Livon müharibəsi cəbhələrində gərginlik səbəbindən əl-qolu bağlanmış IV İvanın yarlık verdiyi qardaşlara yardım göndərməyə müvəffəq ola bilməmiş, böyük hissəsi noqay döyüşçülərindən ibarət (Küçümün Noqay Ordası ilə yaxın qohumluq əlaqələri qurması, qız verib-qız alması faktdır) çoxminli müsəlman ordusu Buxara hakiminin protejesi sayılan (“köhnə kişi”lərin varisi olduğunu nəzərə çarpdırmağı xoşlayan II Abdullanın Küçümə yarlık göndərməsi də məlumdur) Küçüm xanı Sibir taxtına oturtmuşdu.

N. MUSTAFA

Davamı növbəti sayda

İki sahil.- 2022.- 28 sentyabr.- S.7.