ORTAQ KEÇMİŞDƏN ORTAQ GƏLƏCƏYƏ

ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

S İ B İ R X A N L I Ğ I

Əksər tarixçilər Sibir əhalisinin əksər hissəsinin şaman dininə etiqad etməsi faktını əsas götürərək, Küçüm xanın taybuğalarla mübarizəsində din amilini önə çəkir, onların hər ikisini qatı müsəlman təəssübkeşi kimi səciyyələndirir, diqqəti Küçümün bütpərəst (bəlkə də şamanist?) rəqiblərinə qarşı amansızlığına (Yadigar və Bəybulatı qəddarcasına qətlə yetirmişdi) yönəldirlər. Küçüm xanın, həqiqətən də, Sibir bölgəsində İslam dininin yayılmasında müstəsna xidmətlər göstərməsi şübhəsizdir (Abdullah xana müraciət edərək təbəələrinin müsəlmanlaşdırılması, dini qayda-qanunların təlim və təbliği üçün İskərə vaiz və müdərrislər göndərilməsini xahiş etmiş və 1572-1573-cü illərdə buna nail olmuşdur). Bununla belə Küçüm xan daha çox çarizmin istilaçılıq siyasətinə qarşı barışmazlığı ilə məşhurdur. Onun taxta keçən kimi Moskva ilə əlaqəni kəsməsi, xərac toplanmasını dayandırması və bu məqsədlə göndərilmiş səfiri öldürməsi, Perm diyarında ruslara yasaq verməyə davam edən voqul və ostyakları cəzalandırması bir çox mənbələrdə təsdiqini tapır. Amma deyilənlərə rəğmən, 1571-ci ildə Küçümün rus çarına “yasaq” kimi min samur xəzi göndərdiyini, yəni xəracı ödəməkdə davam etdiyini göstərən qaynaqlar da yox deyil. Odur ki, Küçüm xanın Moskva ilə münasibətlərə birdən-birə yox, tədricən, tam şəkildə isə 1572-ci ildə- idarəçilik işlərini sahmana salandan və mövqeyini gücləndirəndən sonra xitam verməsi və bunun Krım xanı Dövlət Gireyin 1571-1572-ci illərdə Moskva üzərinə yürüşü ilə birbaşa əlaqəli olması qənaəti, zənnimizcə, daha doğrudur. Bu qənaəti qüvvətləndirən başqa bir arqument isə 1573-cü ildə Küçüm xanın öz qardaşı (bəzi mənbələrə görə isə oğlu) Məhəmmədqulu Kama çayı boyuna- rus tacirləri, Sibirdə Moskva Rusu dövlətinin maraqlarını təmsil edən Stroqanovların votçinası üzərinə axına göndərməsidir.

Stroqanovlar ailəsi vaxtilə qiymətli xəz dəri axtarışı üçün Novqoroddan bu ərazilərə gəlmiş, sonra burada məskunlaşmış, ticarətlərini qurub genişləndirmiş və 1558-ci ildə “Ağ ev”in (Moskva çarının sarayını “Belokamennıy”, yəni ağ daşdan tikilmiş saray adlandırmaq o zamandan dəb idi) dəstəyi ilə Perm votçinasını yaratmışdı. Stroqanovlardan qayğı və diqqətini ölənə qədər əsirgəməyən çar İvan Vasilyeviçin əmri ilə bu ailəyə istehkamlar qurmaq, şəhərlər salmaq, özünümüdafiə dəstələri yaratmaq, yerli ostyak, samoyed, voqul və yuqralardan muzdlu işçi və döyüşçülər tutmaq səlahiyyətləri verilmişdi. Məhəmmədqulun basqınlarından qorxuya düşən Stroqanovlar çara müraciət edərək malikanələrinin müdafiəsini möhkəmləndirmək üçün yeni hərbi qüvvələr yaratmağa icazə istədilər və tezliklə belə bir razılığı aldılar. Vaxtilə rus knyazlarının zülmündən qaçaraq, Don və Dnepr çayları arasında, ətraf ərazilərdə, Polşa və Litva torpaqlarında, hətta Qara dənizin Anadolu sahillərində soyğunçuluqla məşğul olmuş, Moskva ilə Azak və Kəfə arasında ticarətə ciddi ziyan vurmuş, bir çoxu yaxalanıb öldürülmüş başıpozuq kazak dəstələrindən bəziləri bu ərəfədə ataman Yermak Timofeyeviçin başçılığı altında Kama sahillərində düşərgə salmışdılar. (Qeyd edək ki, Yermakın türk-tatar mənşəli kazak, yaxud daha konkret şəkildə bir çuvaş olması barədə iddialar əvvəllər də ara-sıra eşidilirdi, son vaxtlar isə daha gur səslə səsləndirilməkdədir.) Stroqanovların Sibir xanlığına qarşı muzdlu döyüşçülər yığdığını eşidən Yermak 1577-ci ildə (digər mənbələrə görə 1579-cu ildə) 540 nəfərlik dəstəsi ilə onların xidmətinə girmək üçün müraciət etdi. O və tabeliyindəki dəstə başçıları (Mixaylov, Pan, Meşeryakov və b.) rus hökuməti tərəfindən “qanundankənar” elan olunsalar da vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alan Stroqanovlar müəyyən şərtlər daxilində bu “oğru və qaçaq-quldurları“ qulluğa almaqdan imtina etmədilər. Doğrudur, kazakların xidmət dövründə (1581-ci ilin sentyabrına qədər) də ara-sıra qarətçilik etdikləri məlumdur, amma onlar öz əsas işlərinin öhdəsindən gəlməyi bacarmışdılar.

1581-ci ilin iyulunda Küçüm xanın Stroqanovlar üzərinə növbəti hücumunun qarşısını alıb, qoşunlarını geri oturdan Yermak “Sibir sultanı” ilə onun öz torpaqlarında döyüşmək fikrini irəli sürdü və bu fikrini gerçəkləşdirmək üçün hərəkətə başladı. O, Çimki (Tümen) şəhərini zəbt etdi və orada möhkəmlənib şəhərətrafı əraziləri də ələ keçirərək get-gedə genişlənmək qərarına gəldi. Bu isə faktiki olaraq Sibir xanlığı uğrunda Küçüm xanla açıq müharibəyə başlamaq anlamına gəlirdi. Yermakın ideyası, şübhə yoxdur ki, Stroqanovların təqdirini qazanmış və onların vasitəsi ilə Moskvada razılaşdırılmışdı. 1581-ci ilin sentyabrında 3 illik məşhur yürüşünə çıxanda Yermak Timofeyeviçin xeyli muzdlu döyüşçü və toplarla təmin olunması buna dəlalət edir. Kazaklar Sibir xanlığının ucsuz-bucaqsız torpaqlarını tutdular, İskər şəhərini aldılar, yerli əhaliyə vergi kəsdilər. Ən əsası isə Rusiya ərazilərindən İrtış vadisinə yol açıldı. Lakin türk tarixçilərindən Akdes Nemət Kurat və Əhməd Dəmirin qeyd etdikləri kimi, “Sərsəri ikən az bir zamanda hökmdar səviyyəsinə yüksələn Yermak mövqelərini möhkəmləndirmək üçün canlı qüvvəyə ehtiyac duyurdu. O, Moskva çarına elçi göndərib, əvvəlki günahlarını bağışlamasını və onu təbəəliyə götürməsini xahiş etdi. Çar kazakların Sibirdəki müvəffəqiyyətlərindən xəbər tutunca çox sevindi və bu münasibətlə Moskva kilsələrində əhaliyə car çəkdirib Rusiyaya “yeni bir padşahlığın” daxil olduğunu böyük bir təntənə ilə elan etdirdi. Öz səfirini də Yermakın elçisi ilə birgə Sibirə göndərdi”.

1583-cü ilin sonlarında Moskva hökuməti tərəfindən təyin edilən canişin Bolxovski və onun müavini Qluxov 500-ə qədər rus əskəri ilə İskər şəhərinə daxil oldu. İlk baxışdan düşünmək olardı ki, hər şey rusların planına uyğun gedir. Əslində isə Küçüm xan Yermakın irəliləməsi, onun torpaqlarında meydan sulaması ilə heç cür barışmır, kazaklara qarşı aktiv müqavimət göstərir, gözlənilmədən gah orda, gah burda peyda olaraq, onlara amansız zərbələr endirir, itkilər verir, lakin düşməni göz açmağa qoymurdu. Rusların Sibirin içərilərinə irəliləməsi yerli bəy və mirzələrin, tayfa başçılarının da mənafeyinə uyğun deyildi. Əhali Yermakla əməkdaşlıqdan bütün mümkün vasitələrlə boyun qaçırdığı üçün kazak və rus əskərləri aclıq çəkirdilər. İskərdə xəstəlik baş qaldırmış, hətta rus canişini Bolxovskinin də həyatını qurtarmaq mümkün olmamışdı. Onun ölümündən sonra idarəçiliyi ələ alan Qluxov Yermakdan təcili tədbirlər görülməsini tələb edirdi. 1584-cü ildə (bəzi mənbələrdə 1585-ci il göstərilir) ərzaq axtarmaqdan ötrü növbəti dəfə ətraf ərazilərə çıxan Yermak Timofeyeviç Küçüm xanın adamları tərəfindən həlak edildi. Atamansız qalan kazaklar dəstə-dəstə dağılıb Sibir çöllərinə səpələndilər. Vəziyyətin get-gedə pisləşdiyini görən Qluxov da İskəri tərk edib, Moskvaya doğru yol aldı. Sibirin işğalı ideyası iflasa uğradı, xanlığın suverenliyi qısa müddətdə bərpa olundu.

Amma bu, yalnız başlanğıc idi.

Həmin ərəfədə IV İvan ölmüş, onun xələfi çar Fyodr isə Sibirdəki hadisələrdən gec xəbər tutmuşdu. Çarın qaynı, Moskva dövlətinin idarəçiliyini faktiki olaraq əlinə almış Boris Qodunov Sibirdən xəbər almayınca 1585-ci ildə oraya xristianlığı qəbul etmiş tatar mirzələrindən İvan Mansurovun rəhbərliyi altında 100 streletsdən ibarət hərbi dəstə və bir neçə kiçik top göndərdi. Voyevoda Mansurov, aydın məsələdir ki, baş verənlərdən xəbərdar deyildi. Vəziyyəti öyrəndikdən sonra hər tərəfdən düşmənlə əhatə olunduğunu anlayıb, qışlamaq və Moskvadan kömək gözləmək üçün xanlığın şimal ucqarlarına doğru çəkilərək, İrtış və Ob çaylarının birləşdiyi məntəqədə mövqe tutmağı lazım bildi. Amma fəaliyyətsiz də qalmadı. Mütəmadi yaylım atəşləri ilə o vaxta qədər top gurultusu eşitməmiş ostyakları vahiməyə salaraq, boyun əydirdi və mümkün hücumlardan qorunmaq məqsədi ilə Obski istehkamını qurdu. İmkan düşdükcə bu dəfə artıq şimal tərəfdən xanlığın içərilərinə doğru irəliləyən Mansurovun səyləri sayəsində Sibirin ruslar tərəfindən işğalı prosesi, əslində, özünün ikinci mərhələsinə qədəm qoyurdu. Amma əlbəttə ki, Sibir xanlığı ilə tammiqyaslı hərbi qarşıdurmaya girmək üçün onun da gücü yetərli deyildi. Bunu artıq Boris Qodunov da bilir və başa düşürdü.

N.MUSTAFA

Davamı növbəti sayda

İki sahil.- 2022.- 29 sentyabr.- S.6.