GÖRKƏMLİ ALİM, ELM FƏDAİSİ, BÖYÜK USTAD

MƏŞƏDİXANIM NEMƏT - 100

2024-cü il yanvar ayının 5-də Azərbaycan tarix elminin tanınmış nümayəndələrindən biri, görkəmli alim, nəcib insan, ustadım Məşədixanım Sədulla qızı Nemətin anadan olmasının 100 ili tamam olur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru Məşədixanım Sədulla qızı Nemət Azərbaycanın orta əsrlər dövrü tarix və mədəniyyətinin müsəlman epiqrafikası abidələrinin məlumatları əsasında tədqiqi və təbliği sahəsində çox böyük xidmətləri olan görkəmli və fədakar alim olmuşdur.

Azərbaycan epiqrafika elminin ən görkəmli nümayəndəsi, həyatının 60 ildən artıq bir dövrünü Azərbaycanın, bütövlükdə Cənubi Qafqazın müsəlman epiqrafikası abidələrinin tədqiqinə həsr edən Məşədixanım Nemət yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi dövrdə məşğul olduğu sahə üzrə elmin yüksək zirvəsinə qalxa bilmiş, öz tədqiqatları ilə nəinki Azərbaycanda, bütövlükdə keçmiş İttifaqda, hətta dünyada tanınmış bir alimə çevrilmişdir. Yetirməsi, onu yaxından tanıyan və yardıcılığına bələd olan bir şəxs kimi deyə bilərəm ki, Məşədixanım Nemətin adı çəkiləndə ilk növbədə nəzərimizdə Azərbaycan Epiqrafika elmini sistemli şəklə salan və yaradan bir elm fədaisi, görkəmli alim, zəhmətkeş tədqiqatçı, müqəddəs ana, qayğıkeş və nəvazişkar nənə canlanır.

Məşədixanım Nemət çox çətin, ancaq zəngin bir həyat yolu keçmişdir. 1924-cü ildə Bakının II Zabrat kəndində dünyaya göz açmış Məşədixanım Nemət uşaq vaxtlarından valideynlərini itirməsi səbəbindən böyük çətinliklərlə üzləşməsinə baxmayaraq təhsilini dayandırmamış, 1941-ci ildə orta məktəbi bitirmişdir. Bütün çətinliklərə baxmayaraq ali təhsil almaq istəyən gənc Məşədixanım Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nin) filologiya fakültəsinə daxil olmuş, sonradan görkəmli alim və pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin köməkliyi ilə yeni açılan şərqşünaslıq ixtisasına köçürülmüşdür. 1948-ci ildə həmin ixtisası bitirmişdir. Bundan sonra Məşədixanım Nemət həyatını elmə həsr etmək qərarına gəlmiş, buna görə də Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuşdur. Bununla da, bəzi vaxtlarda Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki BDU-da) Epiqrafika fənnini tədris etməsi istisna olmaqla həyatını tamamilə Elmlər Akademiyası ilə bağlamışdır. Məşədixanım Nemət namizədlik dissertasiyası mövzusu üçün Şirvanın epiqrafik abidələrini tədqiqat obyekti kimi seçmişdir. Beləliklə, Bakı mühitində böyüyən gənc qız tariximizin çox çətin və nadir sahələrindən, həm də islam dini ilə sıx bağlı olduğu üçün sovet ideoloqları tərəfindən heç də xoş qarşılanmayan bir mövzu ilə – Azərbaycanın müsəlman epiqrafikası abidələrinin tədqiqi ilə məşğul olmağa başlamışdır.

Kitabələr əsasən açıq havada olduqları üçün təbii qüvvələrin təsirinə daha çox məruz qalaraq aşındığından qalan sözlərə əsasən kitabələrin mətnlərini bərpa etmək, müxtəlif vasitələrdən istifadə edərək oxumaq da tədqiqatçının bacarığından çox asılıdır. Müsahibələrinin birində epiqraf-alimin işinin çətinliklərindən bəhs edən alim qeyd edirdi ki, “daş kitabələri oxumağa gedən tədqiqatçı əvvəlcə həmin yerlərin tarixini, islam fəlsəfəsini, təriqətləri, mədəniyyəti, sənətşünaslıq tarixini, incəsənəti, tətbiqi sənəti dərindən bilməlidir. Başqa cür heç zaman daş kitabələr ona öz sirlərini açmaz”.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq nəinki Azərbaycanın, həmçinin vaxtilə Azərbaycana məxsus olan, ancaq XX yüzilliyin əvvəllərində qondarma erməni dövləti yaratmaq üçün Sovet hakimiyyəti tərəfindən ermənilərə hədiyyə edilən ərazilərdə, həmçinin Gürcüstan Respublikasında, Dağıstan Respublikasında qalan müsəlman epiqrafikası abidələrinin tədqiqi ilə məşğul olmuş, bu sahədə çox ciddi tədqiqatlara və nəşrlərə imza atmışdır. Onun bu yerlərdə, xüsusilə Qərbi Azərbaycan ərazisində tədqiq etdiyi kitabələrin nəşr olunduğu əsərlər çox böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Sovet hakimiyyəti illərində digər respublikaların ərazisində tədqiqatlar aparmaq üçün respublikalar arasında razılıq əldə olunmalı idi. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq bu iş çox şətin idi. Bəzi qüvvələr Azərbaycan alimlərinə bilərəkdən bu sahədə çətinliklər tğrədirdilər. Ona gğrə də, Məşədixanım Nemət Gürcüstanda və Rusiyada (Dərbənddə) tədqiqatlar aparmaq üşün tanışlıqlarından istifadə edərək gizli yolla tədqiqatlar aparmışdı. Ermənistanda isə vəziyyət başqa cür olmuşdu. Məşədixanım müəllimə minnətdarlıqla xatırlayırdı ki, həmin vaxt akademik Yusif Məmmədəliyev Ermənistan SSR EA-nın prezidenti Ambarsumyanla aralarında olan dostluq münasibətlərindən istifadə edərək hər iki tərəfdə ekspedisiya yaradaraq erməni alimlərinin Azərbaycanda, Azərbaycan alimlərinin isə Qərbi Azərbaycanda tədqiqatlar aparmasına razılıq almışdı. Bundan istifadə edərək Məşədixanım müəllimə 1961-ci ildə Qərbi Azərbaycanın bir sıra yerlərində mğvcud olan kitabələri tədqiq edə bilmişdi. Alim tədqiqatlarının nəticələrini nəşr etdirdikdən sonra erməni alimləri sanki yuxudan ayılmış, buna kəskin etiraz etmişdilər. Onlar Məşədixanım Nemətin əleyhinə silsilə yazılar nəşr etdirsələr də, artıq gec idi. Ox yaydan çıxmış, kitabələrin qeydə alındığı torpaqların kimə məxsus olması haqqında həqiqətlər elmi dövriyyəyə daxil edilmiş və beynəlxalq elmi ictimaiyyətə çatdırılmışdı.

Şübhəsiz ki, alimin əldə etdiyi uğurlar heç də birdən-birə, göydəndüşmə əldə olunmamışdı. Aspiranturanı bitirdikdən sonra, Şirvanın XIV-XV əsrlər tarixinin epiqrafik abidələr əsasında tədqiqinə həsr etdiyi namizədlik dissertasiyasını 1954-cü ildə müdafiə edən Məşədixanım Nemət, 1968-ci ildə epiqrafik abidələr və onların Azərbaycanın XIV-XIX əsrlər sosial-iqtisadi tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyətinə həsr etdiyi doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdi. Mənalı ömür yolunun böyük bir hissəsini müsəlman epiqrafikası abidələrinin tədqiqinə həsr edən alim dünyada tanınan və qəbul edilən tədqiqatçıya çevrilmişdi. Təsadüfi deyildir ki, Sovet Epiqrafika elminin banilərindən və ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan V.A.Kraçkovskaya 1976-cı ildə Moskvada nəşr olunan “Sovet tarix ensiklopediyası”nın 16-cı cildində dünyda müsəlman epiqrafikası ilə məşğul olan ən məşhur bir neçə alim ilə birlikdə Məşədixanım Nemətin də haqqında məlumat vermişdi.

Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, həmçinin tarixi Azərbaycan torpaqlarında tədqiq etdiyi kitabələrin köməyi ilə Məşədixanım Nemət müsəlman Şərqində VIII yüzillikdən etibarən təşəkkül tapan və Azərbaycanın bir sıra yerlərində də fəaliyyət göstərən müxtəlif sufi təriqətlərinə mənsub xanəgahların fəaliyyətini təhlil etmişdir. Alimin qənaətincə Azərbaycanda XII-XIX yüzilliklərdə Qələndəriyyə, Bektaşiyyə, Nəqşibəndiyyə, Xəlvətiyyə, Səfəviyyə və s. sufi cəmiyyətlərinə məxsus xanəgahlar fəaliyyət göstərmiş, böyük təsir gücünə malik olduqlarından onlar dövrün ictimai-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışlar. Həmçinin alim tərəfindən bu xanəgahlara, zaviyələrə, ribatlara rəhbərlik edən çoxlu sayda şeyxlərin adı müəyyənləşdirilmişdir.

Məşədixanım müəllimə Azərbaycan ərazisində zəmanəmizədək gəlib çatan İslam dini ilə bağlı ziyarətgahlarla əlaqədar tədqiqatlar aparan çox görkəmli alimdir. Onun elmi yaradıcılığında ölkə ərazisində əhali tərəfindən hörmətlə ziyarət edilən ziyarətgah-pirlərin tədqiqi xüsusi yer tutur. Müşahidələrimizə əsasən deyə bilərik ki, zəvvarlar bəzən ziyarət etdikləri pirin haqqında ətraflı məlumata malik olmur, ziyarət olunan obyektin mahiyyətini bilmir, ziyarətlərini kor-koranə, ənənəyə uyğun olaraq həyata keçirilər. Azərbaycan ərazisindəki ziyarətgahların əksəriyyətini tədqiq edən və kitabələri əsasında onların əsl mahiyyətini açan, bu səbəbdən də onlar haqqında zəngin biliyə və məlumata malik olan Məşədixanım Nemət ateist dövlət olan Sovet hakimiyyəti illərində dövrün tələblərinə uyğun olaraq həmin ziyarətgahların əsl mahiyyətini aça və xalqa çatdıra bilməmişdi. Ona görə də, o, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən az sonra, uzun illərdən bəri arzusunda olduğu işi həyata keçirdi və 1992-ci ildə “Azərbaycanda pirlər” kitabını nəşr etdirdi.

Keçmiş İttifaqda, bütövlükdə dünyada müsəlman epiqrafikası üzrə tanınmış bir neçə görkəmli alimdən biri olan Məşədixanım Nemət bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən qonşu ölkələrdə şox məşhur idi. O, İran İslam Respublikasının paytaxtı Tehran şəhərində 1991-ci ildə keçirilən kitab sərgisində müxtəlif vaxtlarda nəşr olunan kitabları ilə iştirak etmişdi. 2011-ci ildə Türkiyə Respublikasının Qars şəhərində keçirilən “Qazi Qars şehrengizi” simpoziumuna qatılmış və orada türk-islam mədəniyyətinə xidmətlərinə görə mükafatlandırılmşdı.

Tədqiqatları və insani keyfiyyətləri ilə Azərbaycan xalqının sevimlisinə çevrilən görkəmli alim Məşədixanım Neməti Ümummilli Lider Heydər Əliyev də şəxsən tanıyırdı və onun elmi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyi ilə əlaqədar yaradılmış Dövlət Komissiyasının iclasında və AMEA Naxçıvan Bölməsinin yaradılması münasibəti ilə 12 avqust 2002-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində keçirilən, mənim də iştirak etdiyim müşavirədə Ulu Öndər ona söz vermiş və çıxışını dinləmişdi. Müşavirədə alimin xahişinə cavab olaraq Ümummilli Liderin verdiyi tapşırığa əsasən Məşədixanım müəllimənin uzun illərdən bəri nəşrini gerçəkləşdirmək arzusunda olduğu “Azərbaycanın epiqrafik abidələri korpusu”nun qalan cildləri qısa müddətdə işıq üzü gördü.

Burada qeyd etmək istərdim ki, alim 1961-ci ildə Ermənistanın müxtəlif yerlərində tədqiq etdiyi 30-dan artıq kitabənin mətnini, rus dilinə tərcüməsini və foto şəkillərini Korpusun Naxçıvan Muxtar Respublikasının epiqrafik abidələrinə həsr olunmuş III cildinə daxil etmişdir. Həmin kitabələr erməni vandalları tərəfindən məhv edildiyi üçün Məşədixanım müəllimənin tədqiqatları onlar haqqında məlumat verən yeganə mənbələr kimi çox qiymətlidirlər. Alim 1961-ci ildə Qərbi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tədqiq etdiyi həmin kitabələrin, o cümlədən Dərələyəz mahalındakı Ələyəz dağının Səlim aşırımında XIV əsrdə inşa olunmuş karvansaranın, İrəvan şəhəri yaxınlığında yerləşən Cəfərabad kəndindəki XV əsrə aid Pir Hüseyn türbəsinin, Qarakilsə (indiki Sisiyan) rayonunun Urud kənd qəbiristanlığında öyrəndiyi XV-XVI əsrlərə aid qəbirüstü xatirə abidələri üzərində həkk edilən və onlarla digər kitabələrin təkzibolunmaz məlumatları əsasında məlum həqiqətləri, indiki Ermənistan Respublikasının yerləşdiyi ərazilərin ermənilərlə heç bir əlaqəsi olmadığını, onların qədim və tarixi Azərbaycan torpaqları olduğunu bir daha sübuta yetirdi.

Məşədixanım Nemət elmi fəaliyyəti dövründə 2500-dən artıq müsəlman epiqrafikası abidəsini qeydə almış, foto-şəklini çəkmiş, mətnlərini oxumuş, Azərbaycan və rus dillərinə tərcümə etmiş, estamplarını işləmiş, kalkaya köçürmüşdür. Onun tədqiqatlarının nəticələri öz əksini müxtəlif illərdə nəşr etdirdiyi 12 kitab və monoqrafiyada, 200-dən artıq məqalədə, xüsusilə 6 cildlik “Azərbaycan epiqrafik abidələri korpusu”nda tapmışdır. Bu əsərlərdə özünə yer alan epiqrafik abidələrin böyük əksəriyyəti alimin özü tərəfindən aşkar olunaraq tədqiq olunmuş və ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.

Görkəmli alim M.Nemət elmdə qazandığı böyük uğurlara görə 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. Onun əməyi Azərbaycan dövləti tərəfindən layiqincə qiymətləndirilmişdir. Azərbaycanda epiqrafik irsin tədqiqi sahəsində xüsusi xidmətlərinə görə görkəmli alim Məşədixanım Nemət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 4 may 2009-cu ildə imzaladığı Sərəncama əsasən “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Məşədixanım müəllimə elmi fəaliyyətlə yanaşı ədəbi yaradıcılıqla da məşğul olur, ”Hicran” təxəllüsü ilə şeirlər də yazırdı.

Azərbaycan tarix elminin cəfakeş və fədakar nümayəndəsi, apardığı elmi tədqiqatları həyatının mənası hesab edən görkəmli alim Məşədixanım Nemət 26 dekabr 2016-cı ildə bu fani dünyaya “əlvida” dedi və əbədiyyətə, axirət dünyasına köç etdi.

Məşədixanım müəllimə özündən sonra çox böyük bir elmi irs buraxdı, özünün dediyi kimi əsrlərin daş yaddaşında izi və sözü qaldı. Tam əminliklə demək olar ki, çox zəngin elmi irsi onu tarixdə yaşadacaqdır. Dünyaya göz açmasının 100 ili tamam olan görkəmli alim, müəllimim, ustadım Məşədixanım Nemət haqqında fikrimi bir məzar kitabəsinin sözləri ilə bitirmək istərdim: İsmi pakın həmişə yad edəlim, Ruhunu fatihəylə şad edəlim!

Ruhun şad olsun, ustad!

Hacıfəxrəddin Səfərli,

AMEA-nın müxbir üzvü,

tarix elmləri doktoru, professor

İki sahil.- 2023.- 29 dekabr, №240.- S.7.