Naxçıvan paremioloji vahidləri:

deyimlər, atalar sözləri və məsəllər

Folklorşünas alim Aytən Cəfərova bütün fəaliyyəti boyu sarsılmaz özülə malik milli-mənəvi dəyərlər sistemimizin bir parçası olan ümumxalq yaradıcılığının toplanması, tərtibi, tədqiqi və təbliği istiqamətində hər zaman vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirən və fəallığı ilə nümunə olan vətəndaş-ziyalılarımızdan biridir. Onun Naxçıvanın paremioloji vahidlər sistemi ilə bağlı kitabı da bu istiqamətdə gördüyü işlərin uğurlu davamıdır.

Aytən Cəfərovanın tərtib etdiyi kitabda, əsasən, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində işlənən paremioloji vahidlər toplanıb. Aytən Cəfərovanın kitabın əvvəlində verdiyi “Tərtibçidən” hissəsi kitabın məqsəd və məram açarı rolunu oynayır. Folklorşünas alim paremioloji vahidlərin milli-mənəvi dəyərlər sistemimizdəki yerini elmi izahla və tutarlı faktlarla diqqətə çatdırır. Ən əsası odur ki, müəllif deyim, atalar sözləri və məsəllərin sərhədlərini müəyyənləşdirərək yazır: “Deyim, atalar sözləri və məsəllərin ərazilərə məxsus olaraq müxtəlifliyini, lakin eyni məna tutumuna malik örnəklərin mövcud olduğu məkanın dil xüsusiyyətləri və s. baxımdan məqamlara uyğun olaraq müxtəlif leksik fərqliliklərlə işlənməsini də nəzərə almaq lazımdır”. Müəllif daha sonra paremioloji vahidlərlə bağlı görkəmli alimlərin fikirlərinə istinad edir, qədim və müasir xalq deyimləri, atalar sözləri, məsəllər barədə məlumat verir, dilimizdə işlənmə tezliyi ilə bağlı məqamlara diqqət çəkir.

Tərtibçi, qədim türk-oğuz yurdu olan Naxçıvanın daha sıx müşahidə olunan xalq hikməti xəzinəsinin incilərini - atalar sözü, məsəllər və deyimləri toplamış və kitaba daxil etmişdir. Kitabın “Xalq arasında ən çox işlədilən deyimlər” bölməsində tez-tez rastlaşdığımız, böyük əksəriyyəti gündəlik məişətdə geniş istifadə olunan deyimlər təqdim edilmişdir. Həmin deyimlər Azərbaycan əlifbasına daxil olan bütün hərfləri (ı və ğ hərfləri istisna olmaqla) əhatə edir. Deyimlər əlifba sırası ilə, daxili əlifba qaydasına əməl olunmaqla a-dan z-yə doğru sıralanmışdır.

Kitaba daxil edilən deyimlər sadəcə adi cümlələrdən ibarət deyil, bunlar daha çox ahəngdar, bəzən vəznli, ölçülü, zərif, incə poetik yükü olan ifadələrdirlər. Kitabdan seçdiyimiz bəzi nümunələrə diqqət edək: “Anam mənə “kor” deyib, gəlib-gedəni “vur” deyib”, “Araz aşığımdandır, Kür topuğumdan”, “Bir çustumdur, bir pustum, hamı da mənim dostum”, “Biri yeyər, biri baxar, qiyamət onda qopar”, “Biz ümid olduq qaza, qaz özün qoydu naza”, “Dağların qarı, bağların barı, hamı dinsə də, sən dinmə barı”, “Durdun öz evini yıxdın, oturdun xalxın evini”,“Getdim dərdli yanına, məndən betər ağladı”, “Xalq qız verib quda qazandı, Biz qız verib qada qazandıq”, “İstəyirsən bal-çörək, Al əlinə bel-kürək”, “Aşı mollanın, başı mollanın, Altıdan da beşi mollanın. Yerdə qaldı bir dənə, Onunla da var işi mollanın”. Bu tip paremiyalarda ritm, qafiyə, obrazlı deyim tərzi xarakterik və özünəməxsusdur.

Xalq arasında işlənən bəzi deyimlər vardır ki, onlar müəlliflidir. Nəzm və ya nəsr əsərlərindən götürülən, daha tez yaddaqalan nümunələri xalq deyimə çevirir. Bəzən istifadəçi - informator bu aforistik fikrin kimə aid olduğunun və ya hansı əsərdən alındığının fərqində olmadan, ağızdan-ağıza eşitdiyi şəkildə və məqamı gəldikdə qulaq yaddaşından istifadə edir. Çünki onun üçün müəllif deyil, fikir maraqlıdır. Məsələn: “İti bazarında atından baha”, "Mənim könlüm deyir ki, hələ bunlar nədir ki?!”, “Şair, nə tez qocaldın sən?”, “Bir salama dəymədi?!”, “Könül sevən göyçək olar”, “Yaman qonşu, yaman arvad, yaman at, Birindən köç, birin boşa, birin at” və s. kimi sıx işlənən deyimlər görkəmli şairlərin yaradıcılığından alınan poetik ifadələr olmasına baxmayaraq, xalq yaradıcılığında nə qədər də cazibədar, mənalı və gözəl səslənir.

Ümumxalq danışıq dilində işlənən deyimlərin bəzilərinin yaranma tarixi məlum olmasa da, müəyyən bir hissəsinin yaranma səbəbi unudulmamış, hələ də xalq yaddaşında qorunub saxlanmışdır. Belə ki, Aytən Cəfərova kitaba daxil etdiyi bəzi deyimləri izahla və birbaşa bağlı olduğu əhvalatla birgə vermişdir. Məsələn, “Xana yaradı, bəyə yaradı, keçəl Xunbay, sənə yaramadı?”, “Xəccə bəzəyhdə qaldı”, “İt aparan olsun”, “Kənd yığılıb Ucubılığa paltar tikir”, “Qızın oldu, qırmızı donunu çıxart”, “Tikəsi kimdən (hansı itdən) düşüb”, “Molla gəlmişkən, ölən ölsün!”, “Elə yeməyin belə də xırıldamağı olur”, “Gözdən iraq, könüldən iraq”, “Uşağın hökmü padşahın hökmündən üstündür”, “Usta Mehdi yatdı, apardı”, “Dava yorğan davasıdı”, “Verin Güloğlan yesin, ölməsə, hamı yesin”, “Dəy nə var, nə yox?”, “Əvəzedicisi yoxdur” və s. tez-tez işlənərək deyim funksiyası qazanan bu dil elementlərinin necə yarandığı barədə də kitabdan məlumat əldə etmək mümkündür.

Məlumdur ki, dil hər zaman inkişafdadır: bəzi vahidləri passiv fonda atır, bəzilərinə daimi vətəndaşlıq hüququ verir, bəziləri isə zamanla gündəlik məişət leksikamıza daxıl olur və o deyimlərin də ömrünün nə qədər olacağını zaman göstərir. Toplunun yeniliklərindən və oxucuda məmnunluq yaradan xüsusiyyətlərindən biri də qədim – daşlaşmış el deyimləri ilə yanaşı, “Noldu Paşinyan?!”, “Korona Çindən gəldi İrana, oldu Məşədi Korona” və s. kimi ağıza düşən, dilə dolanan müasir deyimlərin də daxil olmasıdır.

Dilin əsas linqvokulturoloji sahəsini təşkil edən paremioloji dil vahidlərinin böyük bir hissəsi - əsrlərin sınağından çıxan, uluların daş hafizəsində daşlaşan, qəlbinin dərinliklərindən süzülən, ağır məntiq yükü daşıyan və günümüzdə də dəyərini itirməyən atalar sözləridir. Aytən Cəfərova kitabın növbəti bölməsində bu hikmət xəzinəsini “Atalar sözləri və məsəllər” başlığı altında əlifba sırası ilə verib. Kitabdan götürdüyümüz Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının incilərindən olan atalar sözləri və məsəllərin bir qisminə nəzər yetirək: “Abad kənd tüstüsündən, abad məclis aşığından bəlli olar”, “Altı daş, üstü daş, yenə oğul aşı yaxşıdır”, “Bəxti çağırsan, gəlməz, bəlanı qovsan, getməz”, “Yetimə gəl-gəl deyən çox olar, çörək verən az olar”, “Tək əldən səs çıxmaz” və s. kimi atalar sözləri və məsəllər ümumxalq yaradıcılığında min illərdir, sabitləşmiş ifadələrdir.

Nəticə olaraq qeyd edək ki, hər bir xalqın dili onun tarixi-fəlsəfi həyat təcrübəsini, sosial və ictimai inkişafını, eləcə də maddi və mənəvi təkamül prosesini aydın şəkildə əks etdirir. Sabit leksik strukturu olan paremiyalar da həmin dilin özünəməxsus xüsusiyyətlərinin məcmusu deməkdir. Çünki zəngin etno-mədəni materialın yaddaşlardan toplanması, tərtibi, təsnifi, tədqiqi, nəşri xalqın dünyagörüşünün aşkara çıxarılmasına xidmət edir. Tərtibçi şifahi xalq ədəbiyyatının hikmət xəzinəsindən adət-ənənələrimizi əks etdirən bu hikmətli sözlərlə bağlı əhvalatları da qələmə almaqla, xalqın məişət leksikasından aforistik kəlamları toplamaqla gələcək nəsillərin qulağında sırğa olacaq nəsihətlər, vəsiyyətlər kimi istifadə edilməsinə zəmin yaratmış olur.

Dosent Aytən Cəfərova uzun illərdir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisini qarış-qarış gəzmiş, xalq yaddaşında mühafizə olunan, bəzənsə nəsillərlə birgə itib-batmaqda olan paremioloji vahidləri toplayıb kitab halında tərtib etməklə müqəddəs bir missiyanı yerinə yetirmişdir. Təbii ki, hər toplayıcı tərtibçi, hər tərtibçi də toplayıcı ola bilməz. Bunlar peşəkarlıq tələb edən məsələlərdir: informatorlarla ünsiyyət yaratmaq, ondan məlumat əldə etmək səbir işi olmaqla yanaşı, bir də çöl materialı toplamaq səriştəsi mühüm amildir. Toplanan materialların sistemləşdirilməsi və daha sonra kameral şəkildə işlənməsi isə dərin elmi bazaya əsaslanan məsələlərdir. Aytən Cəfərova tədqiqatçı alimə xas bütün müsbət keyfiyyətləri özündə birləşdirən əsl mütəxəssis - folklorşünasdır. Onun elmi monoqrafiyalarında olduğu kimi, tərtib etdiyi kitablar da taftologiyadan uzaq, orijinal əsərlərdir. Necə deyərlər: əl əməyi, göz nuru, beyin məhsulu... Bu cür kitabların ortaya qoyulması elimiz və elmimiz qarşısında xidmətlə yanaşı, naxçıvanşünaslığa dəyərli töhfədir. İnanırıq ki, geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulan bu kitab genişləndirilmiş təkrar nəşrlərilə dəfələrlə oxucuların görüşünə gələcək.

Zülfiyyə İsmayıl,

AMEA Naxçıvan Bölməsi,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

İki sahil.- 2023.- 4 iyul.- S.7.