BABALARIMIZ OĞUZLAR

(TÜRKMƏNLƏR)

“Oğuzçuluq ideologiyası” isə qədim, hamı üçün anlaşıqlı və ən əsası, praqmativ konseptual görüşlərə əsaslanır: xüsusi mülkiyyət, iqtisadi-siyasi müstəqillik, ailə, nəsil və əşirətlərin öz müqəddəratını azad şəkildə təyin etmə prinsipi, hərəkət azadlığı və s. Ənənəvi sosial təşkilatlanmanın mühafizəsini qarşısına ali məqsəd qoyan köçəri tayfalarla kosmopolit dövlət arasında qütbləşmə ona gətirib çıxarır ki, Osmanlının mərkəzləşdirmə siyasəti türkmən obalarında etirazla qarşılanır və qətiyyətlə rədd olunur. Açıq çıxışlar baş verir. Türkmən tayfalarının Şeyx Səfi dərgahının, sonradan da Səfəvi dövlətinin tərəfinə keçməsində bu amil, heç şübhəsiz, həlledici rol oynayır. Eyni qarşıdurma ovqatı daha sonralar Mavəraünnəhrdə də müşahidə olunur. Yunus Əmrə Gürbüzün yazdığına görə, indiki Özbəkistan ərazisində yaşayan, Şeybani xanın soyundan olan xanlara itaət edən, əkinçilik, ticarət və sənətkarlıqla məşğul olanlar ta XX əsrə qədər “özbək” deyəndə köçəriləri nəzərdə tutur, özlərini isə “sart” adlandırırlar. Özbək xanı Seyid Əbülqazinin (1758-1785) Osmanlı sultanı Əbdülhəmidə (1774-1789) məktublarından birində “ətrafını saran kafir özbəklər”dən şikayətlənməsi də buna dəlalət edir. Özbək xanının öz qövmünü “əhli-küfr özbəklər” adlandırması ilə bir neçə yüz il qabaq Osmanlı sarayında heterodoks türkmənlərin “mülhid” (fars dilində “allahsız”), “zındıq” (“dinsiz, imansız”), “ətraki-biidrak” (“şüursuz türklər”) sayılmaları, nəticədə “türk” sözünün yalnız kəndli və köçəriləri bildirmək üçün işlədilməsi aşkar bir oxşarlıq və analogiya təşkil edir. Bir-birlərini məhz həyat tərzinə və inanclarına görə qəbul etməyən, bu ayrılığı düşmənçilik səviyyəsinə qaldıran tərəflərin hər ikisinin- həm köçərilərin, həm şəhərlilərin eyni soydan olduğunu göz önündə tutsaq, problemin etnik deyil, sosio-mədəni müstəvidə yaranıb kəskinləşdiyini görə bilərik.

Deyilənlər türk tayfalarının tarixi ilə bağlı məsələlərin nə qədər mürəkkəb və ziddiyyətli olduğundan soraq verir. Yaddan çıxarmayaq ki, ümumtürk tarixini parçalayıb bölənlər, müştərək keçmişimizi güya bir-birinə dəxli olmayan, yad, rəqib, hətta düşmən xalqlara müncər edənlər tayfalarla bağlı dolaşıqlıqlardan bəs deyincə yararlanıblar. Tariximizin daha bir başlıca inkişaf vektorunu təşkil edən tayfalar məsələsi üzərində də ayrıca dayanmaq, zənnimizcə, bu səbəbdən çox əhəmiyətlidir.

İlk növbədə nəzərə almalıyıq ki, tayfalar yaranma yollarına görə müxtəlif olub əksər hallarda birgəyaşayış formalarının daha aşağı pillələrindən (ailə, nəsil, qəbilə və s.) köklü şəkildə fərqlənir. Başqa sözlə, tayfa, əksər hallarda qan və sümük qohumluğuna əsaslansa da, həmişə və yalnız bu təməl üzərində yaranan sosial birlik deyil. Misal kimi XIII əsrdə Çingiz xanın müxtəlif etnik qruplara mənsub şəxslərdən yaratdığı “onluqlar”ı yada sala bilərik. Məlumdur ki, “onluq”lar hərbi qabiliyyətlərinə görə bol qənimət əldə etmək, ordu iyerarxiyasında yüksəlmək niyyəti ilə könüllü şəkildə öz obalarından ayrılıb bəlli bir bəyin (“onbaşı”nın) qulluğuna girən, lakin istədiyi vaxt bu hərbi “kontrakt”ı pozmaq hüququnu da özündə saxlayan köçəri atlı-süvarilərdən- “nökər”lərdən təşkil olunurdu. “Yüzlük”lərə və onların tərkibində “minlik”lərə daxil olan hərbi mahiyyətli “onluqlar”ın icmalar şəklində yaşadığını və tədricən sosial-etnik səciyyə kəsb etdiyini vurğulayan bir çox alimlər bu sistemin yaranmasını Avrasiya xalqları tarixində mühüm ictimai hadisə kimi dəyərləndirirlər. Onların fikrincə, uzunmüddətli birgəyaşayış və sıx ünsiyyət prosesində artıq XIV əsrdən etibarən həmin vahidlərin bazasında adları o vaxta qədər elmə məlum olmayan noqay, çağatay, şeybani, özbək kimi yeni sosial-etnik birliklər əmələ gəlmiş, Çingizxan dövrünün qövmlərindən bir çoxu isə sıradan çıxmışdır. Bu “yeni” birliklərin öz adlarını bağlı olduqları bəy və sərkərdələrdən alması qabardılır, onlar üçün irqlərinin, yaxud etnik mənsubiyyətlərinin deyil, bəylərinin adları ilə rəmzləşdirdikləri hərbi keçmişlərinin önəmli olduğu xüsusi nəzərə çatdırılır. Amma XIII-XIV əsrlər türk tarixinə nəzər saldıqda eyni qayda üzrə adlandırılan, lakin Çingizxan “onluqlar”ına aidiyyəti olmayan sosial-etnik birliklərə də (səlcuq, qaramanlı, zülqədərli, hamidoğulları və b.) tez-tez rast gəlirik. Əsasən hərbi-siyasi xarakterli bu təsisatlar “onluq”lardan fərqli olaraq eyni zamanda etnik kimlik və sosial mənsubluq anlayışından da məhrum deyildir.

Tayfalar yaranma yollarına görə müxtəlif olub əksər hallarda birgəyaşayış formalarının daha aşağı pillələrindən (ailə, nəsil, qəbilə və s.) köklü şəkildə fərqlənir. Başqa sözlə, tayfa, əksər hallarda qan və sümük qohumluğuna əsaslansa da, həmişə və yalnız bu təməl üzərində yaranan sosial birlik deyil.

“Onluq” üsulu üzrə əmələ gələn tayfaların ən bariz nümunəsi kimi “özbək”ləri misal göstərən alimlər bu tayfanın “əslində, tatar qövmünə mənsub olduğunu”, Özbək xana qulluq etdiyini və onun “ardınca getdiyini” (yəni müsəlmanlığa keçdiyini) vurğulayırlar. Xivə xanı Əbülqazi Bahadır (1642-1663) da “özbək” adının meydana çıxmasını İslamı Qızıl Ordanın dövlət dini kimi rəsmiləşdirmiş Özbək xanla bağlayır: “Bundan (Qızıl Ordanın müsəlmanlaşmasından-N.M.) sonra Cuci xalqının bütün ellərinə “özbək” deyildi”. Mübaliğəsi öz yerində, amma Əbülqazi xanın Cuci ulusunda İslamın dövlət dini elan olunması münasibəti ilə müsəlmanlaşan tayfaların “özbək” adını götürməsi fikri həqiqətdən uzaq deyil. Oğuz boylarının müsəlman olduqdan sonra özlərinə “türkmən” dediklərini bilirik. İslamı qəbul edib, “özbək” adlananların etnik cəhətdən “tatar” qövmünə mənsub olmaları fikrində də ziddiyyət axtarmağına dəyməz. Çünki Çingiz və oğullarının təbəələrini ağına-bozuna baxmadan “tatar” adlandıran avropalılardan fərqli olaraq Özbək xanın hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda ərazilərinə səyyahət etmiş İbn Batutanın bu geniş kütlələri “türk” deyə təqdim etdiyi məlumdur. İş bunda deyil, ondadır ki, müasir özbəkləri həmin “özbəklər”in tək və şəriksiz, birbaşa varisləri sayan nəzəriyyələr inandırıcı səslənmir. Əvvəla, türk tayfalarının adlanma məsələsi hələ də tarixşünaslığın mübahisəli mövzularından olaraq qalmaqdadır. Müşahidələr tarixin müəyyən kəsimlərində qeydə alınan tayfa adlarının birdən-birə gah itib yox olduğunu, gah yenidən ortaya çıxdığını, yaxud da daralıb genişləndiyini, məzmun və mündəricəsini dəyişdiyini göstərir. Məlumdur ki, böyük boyların qolları (oymaqlar) ilk mərhələdə onların adını daşıyır, artıb-törəyib gücləndikdə isə mənbələrə artıq özlərinə məxsus adlarla keçirlər. Misal kimi Şimali Suriyada yurd salan avşar oymaqlarını göstərə bilərik. Əvvəllər “Kutlubəyli avşarı”, “Gündüzlü avşarı”, “Köpəkli avşarı” deyə anılan bu tayfalar müəyyən müddət sonra böyümüş və sadəcə “Kutlibəyli”, “Gündüzlü”, “Köpəkli” adları ilə tanınmışlar. Beləliklə, eyni soydan yaranan, amma müəyyən mərhələdə öz adları ilə tanınan etnik vahidlər həm ana tayfanın təsdiqi (davamçısı), həm də inkarı (rəqibi) kimi meydana çıxır, eyni etno-coğrafiyanın məhdud resurslarına iddia edir, yaxud ondan uzaqlaşmağa üstünlük verirlər.

“Özbək” adının daşıyıcıları da, görünür, istisna olmayıb. Mövcud araşdırmalarda Teymurun səltənət qurması (1370) ilə müasir Qazaxıstanın şimalında başqa bir “özbək” qəbiləsinin də ortaya çıxdığı təsbit edilir. Hətta bəzi alimlər özbəklərin etnogenezisini məhz həmin qəbilənin formalaşmasından başlayırlar. Amma o da məlumdur ki, Özbək xanın ölməsindən sonra onun qəbiləsinin bir qismi Sibir tərəflərə, Tobol çayının sahillərinə köçmüş və Şeybani xanın səltənəti dövründə oradakı digər türk icmaları ilə birləşmişlər. Nəticədə Əbülxeyir xanın (1428-1468) ölümündən sonra “özbək” adında ən azı üç müxtəlif etnik qrupun varlığından danışmaq mümkündür: şeybani özbəklər, Sibir “özbəkləri” və “qazax-özbəklər” (o vaxta qədər “qazax” adı hər hansı icmaya deyil, yeri-yurdu, başçısı olmayan, bir qrup nökərlə dolaşaraq qənimət axtaran bəylərə deyilirdi). Bu heç də təsadüfi sayıla bilməz. Xatırladaq ki, əski türklərin ruhi-mənəvi və iqtisadi azadlığa həyati önəm verdiklərini onların ən mühüm özəlliklərindən hesab edən İ.Qəfəsoğlu “əski türk ellərində siyasi birliyi meydana gətirən boyların bir-birlərindən asanlıqla ayrılmaları və ya başqa bir yerdə yenidən toplanaraq başqa bir el təşkil edə bilmələri” üçün məhz bu xüsusiyyətləri əsas göstərir. Görkəmli türkoloqun fikrincə, “Əski türk siyasi vahidlərində boyların sayının tez-tez dəyişməsi də buna görədir”. Orası da məlumdur ki, həmin ayrılma və yenidən toplanma proseslərində eyni ailə və nəsillər müxtəlif qəbilələrin, qəbilələr ayrı-ayrı tayfaların, tayfalar isə bəzən hətta bir-birinə düşmən mövqedə duran konfederasiyaların tərkibində sistemyaradıcı elementlər kimi təmsil olunmuşdur.

Çox vaxt hətta eyni adı daşıyan sosial-etnik vahidlərin belə bir-birindən fərqlənməsi konfiqurasiyaların tərkibi, yaradıcı ünsürlərinin proporsiya müxtəlifliyi ilə bağlıdır ki, bu da izafi qarmaqarışıqlığa səbəb olur, hansı ad altında kimlərin “gizləndiyini” anlamaq çətinlik törədir. Bir misal göstərək. Dülqədirlilər XV-XVI əsrlərə qədər, tutalım, avşarlar, dodurğalar və ya bayatlar kimi sıravi türkmən birliklərindən biri idi. XVI əsrdə isə onların Osmanlı dövləti tərkibində 50 tayfa və 1500-dək camaata bölünmüş ən böyük türkmən birliyinə çevrildiyinə şahid oluruq. Ən qəribəsi isə dülqədirlilərin içində 24 klassik oğuz boyundan 12-sinin adını daşıyan təşəkküllərin yer almasıdır. Sənədlərdə bunlardan bayat və eymürlər iri tayfalar, avşar və yazırlar isə xırda camaatlar kimi qeydə alınıb. Bu faktlar əski türkmən boy sisteminin bütünlüklə alt-üst olduğundan, iyerarxiyanın pozulmasından soraq verir. Yaxud “Üçok-Bozok” bölgüsünü götürək. Əsası əfsanəvi Oğuz Kağan tərəfindən qoyulduğu bildirilən bu təsnifatın monqol hücumları ilə əlaqədar Şimali Suriyaya köç edib, orada yenidən təmərküzləşən türkmənlərin bir-biri ilə qaynayıb-qarışmaları nəticəsində tamamilə ortadan qalxdığı məlumdur. Deyilənləri nəzərə alanda “XI-XIII əsrlərin 24 oğuz tayfasının orta əsrlərin sonuna doğru təkcə adları qalır”,-qənaətinə gələn Nizami Cəfərovla razılaşmamaq mümkün deyil. Bunları bilə-bilə tayfalar haqqında yalnız onların adlarına görə çıxarıla biləcək hər hansı etnogenetik nəticə, aydındır ki, aldadıcı olacaqdır. İstər “türkmən”lər olsun, istər “qazax”lar və ya “özbək”lər, istərsə də bir başqaları- qaynaqlarda eyni adla xatırlanan tayfaların heç də həmişə bir-biri ilə adekvatlıq təşkil etmədiyi açıq-aşkar ortadadır.

Əbülxeyir xanın ölümündən sonra “özbək” adında ən azı üç müxtəlif etnik qrupun varlığından danışmaq mümkündür: “şeybani özbəklər”, Sibir “özbəkləri” və “qazax-özbəklər”.

N.MUSTAFA

(ardı var)

İki sahil.- 2023.- 4 noyabr, №203.-S.6.