BABALARIMIZ OĞUZLAR

(TÜRKMƏNLƏR)

Cövdət Türkay “Osmanlı imperiyasında oymaq, əşirət və camaatlar” mövzusunda apardığı 15 illik araşdırmadan sonra bu qənaətə gəlib ki: “Böyük türk soyu əski ana yurdu olan Orta Asiya yaylalarından qərbə doğru köç etmiş, bir çox hissələrə parçalanmış, eyni anlama gələn boylar, oymaqlar, əşirətlər və camaatlar meydana gətirmişdir. Bunlar o qədər çoxdur ki, sayları 7230-a çatır. Bu yolda araşdırma və incələmələr davam etdikcə, bu sayın hələ çox, həm də çox artacağına şübhə yoxdur”. Əlbəttə, bu etnik vahidlərin hətta yarısının yarısına dair ən qısa bilgi vermək belə yekrənglik yaradardı. Oğuz-türkmən boylarının böyük, orta və kiçik ranqlı etnik vahidlərə bölünməsi, bunlar haqqında məlumatların toplanılması akademik tarixşünaslığın predmetlərindən olaraq qalmaqdadır. Biz isə oxucunun diqqətinə tanışlıq məqsədi daşıyan elmi-kütləvi məqalələr silsiləsi təqdim edirik və təkrarçılığa, uzunçuluğa varmamaq üçün ayrı-ayrı tayfalar üzərində dayanmaqdan çəkinirik. Onsuz da oğuz-türkmən birliyinə aid edilən tayfalar haqqında Mahmud Kaşğaridən üzü bu yana çox yazılıb. Faruq Sümər, Zəki Vəlidi Toğan, Məhməd Fuad Köprülü və digər ustad alimlərin monoqrafiya və məqalələrində, eləcə də müasir dərslik və dərs vəsaitlərində (Nəsib Nəsibli, Əli Sinan Bilgili və b.) tayfaların yerləşmə və yerdəyişmə məsələləri də ətraflı əksini tapıb və maraqlananlar istədikləri məlumatı müvafiq əsərlərdən əldə edə bilərlər. Biz isə diqqəti bir vahid bütöv olaraq oğuz-türkmənlərin ümumi taleyindən yayındırmamaq üçün söhbətimizi tayfalar müstəvisinə keçirmirik. Bu məntiqlə ki, bütün müvafiq etnik vahidlərin dominant və aparıcı qüvvəsini oğuz-türkmənlər (türklər) təşkil edir və onları türkmən qəbilələri (tayfa və ya konfederasiyaları) adlandırmaq, bu cür də qəbul etmək, zənnimizcə, daha doğrudur. Əlbəttə ki, hörmətli oxucu silsiləmizdə oğuz-türkmənlər adı ilə söhbətin bəzən eyni, bəzən müxtəlif sosial birliklərdən getdiyini və hətta eyniadlı birliklər arasında da eynilik işarəsi qoymadığımızı da bəri başdan bilməlidir.

Eyni ailə və nəsillər müxtəlif qəbilələrin, qəbilələr ayrı-ayrı tayfaların, tayfalar isə bəzən hətta bir-birinə düşmən mövqedə duran konfederasiyaların tərkibində sistemyaradıcı elementlər kimi təmsil olunmuşdur.

İran yaylasının şimal-qərbində, cənubi Anadoluda və İraqi-Ərəbdə geniş yayılmış oğuz-türkmən tayfalarının köç marşrutlarının Türküstandan Hindistana qədər nəhayətsiz əraziləri əhatə etdiyi hamıya bəllidir. Əslində, bu yol boyunca yerləşən istənilən məntəqə- Anadolu, Rumeli, Xorasan, İraq, Suriya... onlar üçün “doğma dünya” rolunu oynayıb. Elə buna görə də oğuz-türkmən əşirətləri bu geniş və açıq məkan daxilində mütəmadi olaraq sərbəst şəkildə “gəştü-güzar ediblər”. Bu elmi baxış Frayliç və Ravligin “Türkmən əşirətləri” əsərində də əksini tapıb. Bizim oxucunu, təbiidir ki, Azərbaycan daha çox maraqlandıracaq. Amma bilməliyik ki, Azərbaycan (bəzən “İran”, bəzən “Əcəm torpaqları” da deyilir) göstərilən hərəkət trayektoriyasında mühüm məntəqələrdən yalnız biridir.

Onu da unutmamalıyıq ki, lokal prinsip, daha dəqiqi, ərazi əlamətinə görə təşkilatlanma prinsipi köçəri türk tayfalarına xas olmayıb. (“Etnocoğrafiya” anlayışı və ona müvafiq olaraq konkret yaşayış məskənləri üzərində konkret tayfaların sahiblik hüququnun yaranması artıq oturaqlıq əlaməti və sonrakı dövrün hadisəsidir.) “Mosullu”, “rumlu”, “şamlu” kimi adlar tayfaların coğrafi mənşəyini deyil, ya olduqları yerə hardan gəldiklərini, ya da artıq oturaqlaşdıqlarını nişan verir. Səfəvi dövlətinin quruluşunda və inkişafında mühüm rol oynamış rumlu tayfasının yaranma tarixçəsi bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün yaxşı örnəkdir. Rəvayətə görə, 1402-ci ildə Ankara döyüşündən qayıdarkən Əmir Teymur Ərdəbildə Şeyx Səfi ocağını ziyarət etmiş, Şeyx Əli ilə görüşmüş, səxavət göstərib Səfəviyyə dərgahına vəqf torpaqları, külli miqdarda sədəqə və “bəst” (sığınanlara toxunulmazlıq hüququ verən müqəddəs məkan) statusu vermiş, həmçinin Anadoludan gətirdiyi təxminən 30 min nəfər əsiri Şeyx Əlinin xahişi ilə təriqətə bağışlamışdır. Şeyxin sadiq müridlərinə və səfəviliyin yayıcılarına çevrilən həmin türkmənlərin çoxu Ərdəbildə ayrıca bir məhəllədə yerləşdirilmiş, bir qismi isə Diyari-Ruma (Anadoluya) qayıdıb təriqət üçün sədəqə və müridlər axtarışı ilə məşğul olmuşdur. Ərdəbildə qalanlar “rumlu” məhəlləsində yaşadıqları üçün bu adla da tanınmış, sonradan ən qüdrətli qızılbaş tayfalarından birini təşkil etmişlər. Aydın məsələdir ki, əsir alınmazdan qabaq həmin 30 min nəfər Anadoludakı türkmənlərin ayrı-ayrı boylarına mənsub idi. Çox güman ki, onların geri qayıdan qismi də “rumlu” adlandırılmayıb. Zira Rumda hamı “rumlu” sayılırdı. Deməli, sözügedən tayfanın nə etnik, nə də coğrafi mənşəyinə dəxli olmayan “rumlu” adı olsa-olsa Səfəvi dərgahına bağışlanmış əsirlərin Ərdəbildə qalan hissəsini başqa tayfalardan fərqləndirmək üçün onlara verilmiş şərti bir “nişan”dır. Analogiya üzrə, “mosullu” tayfasına Mosuldan, “şamlu”lara Şamdan gələnləri (əsir olmasalar da) aid etmək lazım gəlir. Digər tərəfdən, Şah İsmayıl və oğullarının səltənət dövrlərində türkmən tayfalarının bütün Səfəvi ərazisinə yayılması, mosulluların Bağdadı, zülqədərlilərin Farsı, rumluların Azərbaycan və Aranı, şamlıların Xorasanı, təkəlilərin İsfahan və Həmədan da daxil olmaqla İraqi-Əcəmi, qacarlarla qaramanlıların Gəncə və Bərdəni mülk olaraq aldıqları faktdır. Əlbəttə ki, mülk sahibləri tayfalar deyil, konkret şəxslər, tayfa başçıları idi. Lakin mənsub olduğu tayfanın müəyyən hissəsi də onlara birlikdə yeni mülkə daşınır və idarəçilikdə fəal yer tuturdu. Bildiyimiz kimi, siyasi məqsəd daşıyan köçürmələr sonradan da baş vermişdir. Qacar tayfalarının yayılma coğrafiyası buna bariz sübutdur. I Şah Abbas dövründə (1587-1629) onların bir qismi Səfəvi dövlətinin şimal-şərq sərhədlərinin mühafizəsi məqsədi ilə Xorasana köçürülmüş, Astarabad və Mərv bölgələrində yerləşdirilmişdi. XVIII əsrin sonlarında iqtidara gəlmiş qacarlar xanədanı da Astarabadda yaşamış Aşağıbaş qacarları soyundan idi. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XIX əsrin əvvəllərində qacar boyu ümumilikdə 40 min evdən ibarət olub, Mazandaranda və Tehranda, Xorasanın Mərv bölgəsində, İrəvanda və Gəncədə yaşayırdı. Bunlar hələ qeydə, yazıya alınanlardır; yəqin ki, katiblərin nəzərindən qaçanlar da az deyildi. Beləliklə, sosial birliklər haqqında danışarkən bunların silsiləvi səciyyə daşıması heç vəchlə yaddan çıxarılmamlıdır: boy, qəbilə- müəyyən tayfanın, oymağın; oymaq- obanın, tayfa birliyinin; oba- daha böyük konfederasiyaların tərkibinə daxil olur. Dəqiq mənsubiyyəti təqribən bu şəkildə nişan vermək olar: “Oğuzların Ulu Yörük birliyinə mənsub Çavuşlu oymağının Ustaclu boyu”. Silsilənin hər halqasının öz adı var və məntiqlə, ustaclu boyuna mənsub ixtiyari bir fərd özünü bu adların hər biri ilə nişan vermək, yaxud sosial kimliyini sadəcə “uctaclu” kimi təqdim etmək “hüququna malikdir”. Hətta müəyyən səbəblər üzündən bir kimliyini qabartmaq üçün başqa bir kimliyini inkar etmək hallarına da rast gəlmək olur. XIX əsrdə Baba bəy Şakirin qələmindən çıxan misralar da bunu göstərir:

Mən özüm övladı-Pənah aliyəm,

Keçən qəziyyədən yeksər haliyəm.

Tamam aləm bilir Sarıcaliyəm,

Nə kürdəm, nə ləzgi, nə türkəm, nə tat.

Gələk türk qəbilə və tayfalarının dövlətyaradıcı səciyyəsinə. Diqqətli oxucu, yəqin yuxarıdakı bəhslərdən bunu artıq sezib. Ziya Göyalpın yazdığına görə, orta əsr türk dövlətləri bir boyun (və onun bəyinin!) öndərliyində siyasi-hərbi ittifaqa girən boyların birliyi tipində yaranmışdır. Başqa sözlə, bu dövlətlər sosial təməl kimi qəbilə və tayfa birliklərinə əsaslanır. Türk hakimiyyət ənənəsinə görə, kut sahibi olan hökmdarın (xaqan) yanında boy bəylərindən təşkil olunan dövlət şurası fəaliyyət göstərir və onların hüquqları törə ilə qorunur. Orxon kitabələrində dövlətin əsası kimi xaqan və bəylər (boylar) göstərilir. “Kutadgu-biliq”də hökmdar ədalətin, bəy(lər) isə dövlət qüdrətinin hamisi adlandırılır. Bəylərin dövlət hüquq sistemində qurucu və nizamlayıcı rolu bu dövlətlərin ən xarakterik xüsusiyyətidir. Onların dövlət iyerarxiyasında yeri və səlahiyyətləri törə ilə tənzimlənir. Boyların (və bəylərin) nisbi muxtariyyətini nəzərdə tutan F.Star Qaraxaniləri (X əsr) “Əslində, bu, heç dövlət də deyildi, bir-biri ilə qan qohumluğu olan hakim ailələr arasında yaranmış yumşaq bir konfederasiya idi”,- deyə xarakterizə edir, amma eyni zamanda bu dövlətin hərbi-siyasi və iqtisadi qüdrətindən söz açmağı da unutmur. Qədim çağlardan türk tayfaları ilə türk dövlətlərinin qırılmaz şəkildə bağlı olduğunu vurğulayan Əhməd Taşağılın fikrincə, bu, bozqır türk dövlətlərinin quruluş biçimidir: “Hun, Tabğac, Göytürk, Uyğur, Qaraxanlı, Səlcuqlu və Osmanlı kimi böyük xanədanlar daim güclü boy qruplarına arxalanmışdır. Mövcud qrupların içindən bir boy yüksəlmiş, xanədanlıq yaratmış, digər boyları özünə bağlamış və siyasi bir quruluşa dönmüşdür. Dolayısı ilə boy qruplarını anlamaq əski türk tarixini öyrənməyin başlıca yollarından biridir”. İlber Ortaylı isə Səlcuqilər dövlətinin “oğuz qəbilələrindən təşkil olunan əşirət sistemi”nə söykəndiyini bildirir və əlavə edir ki, “bu strukturlaşma, yəni, qəbilə konfederasyonu Teymurdan sonra da İran və Orta Asiyanın türk dövlətlərində yaşayır və Osmanlılar tərəfindən ortadan qaldırılır”. Doğrudan da, Çingizxanın, Əmir Teymurun yaratdıqları möhtəşəm imperiyaları, bunlardan törəmə xanlıqları, habelə Səlcuqilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi türk dövlətlərini, hətta erkən Osmanlıları da qəbilə və tayfa birlikləri şəklində xarakterizə etmək, yanlış sayıla bilməz. Zənnimizcə, yeni dövrdə də türk dövlətçilik ənənələrində qəbilə və tayfaların rolu qeyd olunmalıdır. Mərkəzləşmiş dövlət və klassik ali hakimiyyət təsisatları ilə qarşılıqlı münasibətlər, zamanına, yerinə, beynəlxalq siyasi şəraitə görə, kifayət qədər mütəhərrik olmuş, yumşaq konfederasiya tipindən sərt tabeçilik və asılılığa əsaslanan ittifaq formalarına qədər geniş bir diapozonda dəyişmişdir. Burada dövlətyaradıcı münasibətlər sisteminin ən sabit və dəyişməz xüsusiyyətləri isə, yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, qəbilə və tayfaların nisbi müstəqilliyindən və muxtariyyətindən doğur. Başqa mühüm arxetiplərin də bəziləri zaman keçdikcə dəyişir, bəziləri isə konservasiya olunur.

Çingizxanın, Əmir Teymurun yaratdıqları möhtəşəm imperiyaları, bunlardan törəmə xanlıqları, habelə Səlcuqilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi türk dövlətlərini, hətta erkən Osmanlıları da qəbilə və tayfa birlikləri şəklində xarakterizə etmək, yanlış sayıla bilməz.

Tayfa dövlətlərinin ənənəvi əlamətləri vərəsəlik əsasında onların davamçılarına - klassik dövlətlərə də ötürülür. Tarixi ədəbiyyat faktlarında ifadəsini tapan və izlənilə bilən bu “genetik” proses klassik dövlətlərin tayfa birlikləri paradiqmasından tam şəkildə çıxmasına (təqribən Osmanlı və Səfəvilərin orta dövrünə) qədər aşkar şəkildə davam edir. Şəhər əsaslı klassik dövlətlərin - köçəriliyi ictimai asayiş və rifahın yüksəlişi yolunda başlıca əngəl görsələr belə! - bətnindən doğduqları həmin tayfa dövlətləri ilə göbək bağını tezliklə kəsməsi, əslində, heç mümkün də deyildi: onların ərazilərində yaranmışdılar və sosial dayaq nöqtəsi kimi məhz onların yerli, avtoxton əhalisinə (oturağına, köçərisinə fərq qoymadan!) istinad edirdilər. Onların hər biri özünü etnik sələflərinin mirasına (o cümlədən, tayfa və əşirətlərə, sosial-traybal birliklərə) iddia etməkdə haqlı bilirdilər və həqiqətən də haqlı sayıla bilərdilər. Çünki babaları bir idi. Elə həmin haqq iddiaları da çox keçmədən “qohum dövlətlər” arasında amansız rəqabətin təməlinə “oturmuşdur”. Kəsə söyləyəsi olsaq, boy birliklərinin bölünməsi, eyni soykökdən nəşət edən rəqib dövlətlərin təbəələrinə və beləliklə də sonradan qardaş xalqların nüvəsinə çevrilməsi məhz bu yolla gerçəkləşmişdir. Oğuz-türkmənlərin həyat hekayəsi, aşağıda görəcəyimiz kimi, deyilənləri geninə-boluna əks etdirir...

N.MUSTAFA

(ardı var)

İki sahil.- 2023.- 5 noyabr, №204.-S.6.