BABALARIMIZ OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)

Əvvəli ötən sayda

BABAMIN BABASININ... ULU BABALARI

Bu gün Şərqi Avropadan Çinə qədər geniş bir sahəyə yayılmış oğuzların tarix səhnəsinə çıxmalarından etibarən türk dövlətçiliyinin, mədəniyyətinin təşəkkülündə, inkişafında, türk xalqlarının formalaşmasında müstəsna rol oynadıqları inkaredilməz həqiqətdir. Faruk Sümər, Hüseyn Salman, Əhməd Bican Ərcilasun, Əhməd Taşağıl kimi nüfuzlu türkoloqlar Orxon-Yenisey abidələrinə istinadla oğuzların babası kimi türgişləri qəbul edirlər. Aşağıda bu xüsusdan ətraflı bəhs açacağıq. Amma aydın məsələdir ki, türgişlər VII əsrdə Tanrı dağı (Tyan-Şan) bölgəsində birdən-birə zühur etməmişdilər, necə deyərlər, yerdən çıxmamışdılar. Son tədqiqatlar onların qədim dövrlərdən bir çox türk boy birliklərinin tərkibində təmsil olunduqlarını söyləməyə əsas verir. Aşağıdakı məlumatlardan da göründüyü kimi, oğuzlar köklərini ümumtürk tarixinin dibsiz dərinliklərindən götürən ən “qocaman” etnik qruplardandır.

Bəşər tarixinə istiqamət vermiş, onun yönünü və gedişatını dəyişmiş azsaylı xalqlardan olan türklərin ana yurdu (pro-vətənləri) Altay və Sayan dağları ərazisi sayılır. Dünya sivilizasiyasının başlanğıcını əkinçilik və heyvandarlığa keçid dövründən hesablayan alimlər, türklərin əcdadlarının (prototürklər və ya ön türklərin) e.ə. VI minillikdə məhz bu bölgələrdə ovçu-toplayıcılıqdan qoyunçuluğa və atçılığa keçdiklərini qeyd edirlər.

•Nüfuzlu türkoloqlar Orxon-Yenisey abidələrinə istinadla oğuzların babası kimi türgişləri qəbul edirlər.

Dünyanın arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış ən qədim artefaktları ön türklərə aid olduğu şübhə doğurmayan Anav mədəniyyətinə (e.ə. 9000-3000) şamli edilir. Kopetdağın (müasir Türkmənistan) ətəklərindəki Anav bölgəsində aparılmış qazıntılarda ortaya çıxarılmış həmin artefaktlar, xüsusilə iki böyük kurqan prototürklərə məxsus mədəni irsin zənginliyindən soraq verir. E.ə. 2500-1700-cü illər arasında Afanasyevo (Şumer sivilizasiyasının əsasını təşkil edən türk mənşəli bu mədəniyyət e.ə. VII minillikdə Aral sahillərində meydana gəlmiş, tədricən Orta Şərqə, o cümlədən, Anadolu və Qafqaza yayılmışdır) və e.ə. 1700-1200-cü illər arasında Andronovo (arxeoloji qazıntılar nəticəsində Xakasiyada üzə çıxarılmışdır) mədəniyyətləri ilə təmsil olunan protürklərin atlı-köçəri həyat tərzi keçirdikləri, təqribən e.ə. 1700-cü illərdə böyük kütlələr şəklində Altay və Tanrı dağları arasındakı bölgəyə yayıldıqları məlumdur. Onların ilk siyasi birliyi (proto-dövləti) İskit (saka/sak/skif) qəbilə-tayfa ittifaqı hesab edilir. Dünya tarixşünaslığında arxeoloji, antropoloji və mədəni tədqiqatlar əsasında müasirləri ilə müqayisədə kifayət qədər geniş öyrənilən iskitlər türklərin ulu babaları (“turani qövm”) kimi qəbul olunur.

İSKİTLƏR (SKİFLƏR, SAKLAR/SAKALAR) e.ə. VIII əsrdə Tuna sahillərinə, sonra isə Anadoluya köç etmiş, soydaşları olan kimmerlər üzərində hakimiyyət qurmuş və bu hakimiyyəti uzun müddət əldə saxlamış, 200 il ərzində Şərqi Avropa və Şimali Qara dəniz ərazilərində urartulu və assurlularla yanaşı yaşamışlar. İskitlərin köç yollarını, xüsusilə Qafqaz-Anadolu xətti boyunca səpələnmiş kurqanlarını hərtərəfli araşdırmış Jeannie Davis Kimball onların izi ilə Şimali Qazaxıstana qədər gedib çıxmış, Anadolu-Şimali Qara dəniz və Şimali Qazaxıstan bölgələrində tapdığı kurqanların eyniliyini təsbit etmiş, belə bir qənaətə gəlmişdir ki, iskitlər və kimmerlər Daxili Asiyadan Qara dəniz və Anadoluyadək uzun bir yol qət etmişlər. Onun arxeoloji nəticələri genetik təhlillərlə də təsdiqlənmiş, beləliklə, iskitlərin 3 min il bundan qabaqkı türk tarixinin təmsilçiləri olması isbat edilmişdir.

E.ə. IX əsrdə Təkləməkan çölünün şərqində rastlaşdığımız atçı-qoyunçu iskitlər canlarını şiddətli isti və quraqlıqdan qurtarmaq üçün digər soydaşları hunlarla birlikdə qərb və cənub istiqamətlərində hərəkət edərək iqlimi daha mülayim olan Balxaş və Aral gölləri ətraflarına, oradan da massagetlərin basqınları nəticəsində Xəzər bölgəsinə gəlirlər. (Qeyd edək ki, Darxan Kıdırəli və Qaybulla Babayarovun dərs vəsaitində massagetlər e.ə. 1-ci minilliyin ortalarında “Altay dağlarından Qara dənizin şimal sahillərinə qədər uzanan ərazilərdə mövcud olmuş sak tayfalarından biri” hesab edilir və onların Aral və Xəzər dənizləri arasında, Şimali Qafqaz və Azərbaycanda yaşadıqları deyilir.) Kimmerlərlə iskitlərin savaşı burada da davam edir və təqribən e.ə. VIII əsrdə kimmerlər məğlub olaraq Şimali Qara dəniz bölgəsindən Anadolu və Qafqaza çəkilmək məcburiyyətində qalırlar. Onları təqib edən iskitlər isə hakim olduqları əraziləri genişləndirmək üçün dağınıq şəkildə Fərqanə vadisinə qədər yayılırlar. Şimali Qara dəniz bölgəsindən axın-axın Anadolu və Qafqaza doğru irəliləyən iskitlər Urartu, Assur, Manna, Midiya kimi dövlətlərlə toqquşmaqdan da çəkinmirdilər. E.ə. 610-cu ildə onlar cənub-şərqi Anadoluda ən güclü orduya malik idilər. Assur mənbələrindən məlum olduğu kimi e.ə. 679-cu ildə iskitlər artıq bir dövlət qurmuş və onun ətrafında birləşmişdilər. Belə ki, mənbələrdə onlar “işkigulu”, kralları isə “işpakai” adlandırılır.

Lakin e.ə. IV əsrdə atlı-köçəri sarmatlarla girdikləri ağır münaqişə, habelə oturaq həyat tərzinə keçmələri ilə əlaqədar iskitlərin müqavimət qüvvəsi getdikcə zəifləyir. Nəhayət, Anadolunu tərk etməyə məcbur olub, Cənubi Qara dəniz bölgəsinə köçür və e.ə. 3-cü əsrə qədər orada yaşayırlar. N.Nəsiblinin bildirdiyinə görə, e.ə. 250-ci ilədək davam edən sarmat işğalları nəticəsində hakimiyyətləri Krım yarımadasına qədər daralan iskitlər sonradan Skandinaviyadan Qara dənizə enən qotlar tərəfindən məğlub edilərək, bölgə xalqları tərəfindən assimilyasiyaya uğrayırlar.

Onu da qeyd etməliyik ki, son dövrdə Türkiyə və Azərbaycan tarixşünaslığında iskitlərə maraq güclənməkdədir. Onların Qafqaz üzərindən Anadoluya daxil olmaları və burada məskunlaşmaları İlhami Durmuşun “İskitlər/Sakalar” və Əkrəm Məmişin “Atlı qövmlər mədəniyyəti: iskitlərin tarixi” kimi ciddi elmi monoqrafiyalarının əsas mövzularındandır. Bu əsərlərdə iskitlərdən bir oğuz birliyi kimi bəhs olunması diqqəti xüsusi cəlb edir. “Xəzər və barsillərin başçılıq etdiyi tayfa birliyi” kimi təqdim olunan iskitlərin Qafqaz və Anadolunun türkləşməsində rolu, miladdan əvvəlki uzun bir zaman kəsimində Midiya hakimiyyətində təmsil olunmaları Azərbaycan alimlərinin əsərlərində də (Yusif Cəfərov, Həsən Həsənov və b.) tutarlı faktlarla təsbit edilmişdir.

HUNLAR. Bizim eranın əvvəllərində prototürklərin Anadolu və Azərbaycan istiqamətində axın və köçləri, hunlar və “hun konqlomeratı”na (Sara Aşurbəyli) aid tayfalarla əlaqələndirilir. Erkən orta əsrlərə aid qaynaqlarda hunlardan bir neçə imperiyanın qurucuları kimi söz açılır. Çin mənbələrinə əsasən, eramızdan əvvəl III əsrdən bizim eranın III əsrinə qədər Mərkəzi Asiya, Cənubi Sibir, Monqolustan, Şimali Çin, Şərqi Türküstan ərazilərində Asiya hunları imperiyası (“Suyun-nu”) mövcud olub və bu dövlət, qurucusu Tumanın (Teoman) oğlu Metenin (onun adının “Mode”, “Mo-tun” variantları da məlumdur) hakimiyyəti dövründə yüksəlişinin zirvə nöqtəsinə çataraq Şərqi Türküstan şəhərlərini və qədim İpək yolunun şimal şaxəsini nəzarətə götürüb. Asiya hunları digər bir prototürk dövləti olan Kanqlı/Kanxa/ Kanq/Kanyuy (e.ə. II əsr-bizim eranın III əsri) qoşunları ilə birlikdə Çinə qarşı qanlı müharibələr aparmış və bu mübarizə nəticəsində gücdən düşərək, dağılmışdır.

•“Xəzər və barsillərin başçılıq etdiyi tayfa birliyi” kimi təqdim olunan iskitlər Qafqaz və Anadolunun türkləşməsində mühüm rol oynamış, miladdan əvvəlki uzun bir zaman kəsimində Midiya hakimiyyətində təmsil olunmuşdur.

Hunların bir hissəsi qərbə üz tutmuş, eramızın IV-V əsrlərində Şimali Qafqaz, Şimali Qara dəniz bölgəsi və Şərqi Avropanı əhatə edən Avropa hunları imperiyasını yaratmışdır. Roma imperiyasının şimal əyalətlərini daim təhdid altında saxlayan hunlar Fransa və İspaniyaya qədər irəliləyərək, “xalqların böyük köçü”nə səbəb olmuş, Avropanın etnik simasının dəyişməsində mühüm rol oynamışlar. Atillanın hakimiyyəti illərində (434-453) Avropa hunları dövləti böyük bir imperiyaya çevrilmişdir. Bundan başqa hunlar Mərkəzi Asiyanın cənub-qərbini (Baktriya), habelə Xorasan və Şimali Hindistanı əhatə edən Xionitlər dövlətinin (Asiya hunları imperiyasının davamı hesab edilir) də yaradıcıları sayılır. Bizim eranın IV-VI əsrlərində xionitlərin süqutu ilə həmin ərazilərdə Ağ hunlar dövləti (Eftalitlər) yaranıb.

Eramızın ilk əsrlərində hunların Qafqazda cərəyan edən siyasi və etnik proseslərdə fəallığı yazılı mənbələrin məlumatları ilə təsdiq olunur. II əsrdə yaşamış yunan tarixçiləri Klavdi Ptolomey və Dionisi Parieget hunların Qafqazda yerləşmələrinə dair önəmli məlumatlar vermişlər. Parieget Xəzərin qərb sahilində məskunlaşmış boylardan danışarkən iskit, hun, kaspi və albanların da adını çəkir. Y.Cəfərov mənbələr əsasında hunların IV əsrin ilk rübündə indiki Azərbaycan ərazilərində irəliləyərək Mil düzünə qədər axınlar etdiklərini göstərir. Gürcü salnamələrində hun torpaqlarının Dərbənd keçidindən (bəzi qaynaqlara görə Başbarmaq dağı ətəklərindən) başlayıb cənuba doğru uzandığı qeyd edilir. Onların 371-ci ildə Dunay sahillərinə köç etmələrinə baxmayaraq, uzun müddət basqınlar yolu ilə Qafqazın ictimai-siyasi həyatına təsir göstərdikləri məlumdur. S.Aşurbəylinin yazdığına görə, III əsrin birinci yarısında və sonralar, IV əsrin axırlarında (395-ci il) onların Dərbənd (Çor) keçidindən keçərək Albaniyaya yürüş etməsi Aqafangel və bir sıra digər müəlliflərin qeydlərində təsdiqini tapır. Alimin fikrincə, hunlar hətta V-VI əsrlərdə də Albaniyaya- Dərbəndə, Şirvana, Muğana və b. vilayətlərə basqınlar etmiş və böyük qənimət ələ keçirərək geri dönmüşlər. Onların Anadolu istiqamətində irəlilədiklərini qeyd edən müəlliflər də az deyil. Üçlər Bulduk yazır: “Sırdıryadan ilk oğuz (uz) yürüşləri Qərbi (Avropa) hunlar dövründə baş verib. Roma imperiyasının parçalanmasından sonra Qafqaz dağlarını aşaraq, Bizansın hakimiyyətində qalan Anadoluya gələn Kursık və Basık adlı hun sərkərdələri 398-ci ildə Ərzurum, Malatya, Çukurova xəttini keçib Qüdsə qədər axınlar etmiş, eyni yolla da geri qayıtmışlar. Hunlardan sonra 515-516-cı illərdə sabar (sabir, sibir) türkləri hökmdarları Balakın başçılığı ilə Şərqi Anadoludan Ankaraya qədər basqınlar etmiş, bol qənimət götürmüşlər ”.

Ardı var

N. Mustafa

İki sahil.- 2023- cü il.- 7 noyabr.- № 205.- S. 6.