Babalarımız Oğuzlar

(Türkmənlər)

Əvvəli ötən sayda

•II əsrdə yaşamış yunan tarixçiləri Klavdi Ptolomey və Dionisi Parieget hunların Qafqazda yerləşmələrinə dair önəmli məlumatlar vermişlər. Parieget Xəzərin qərb sahilində məskunlaşmış boylardan danışarkən iskit, hun, kaspi və albanların da adını çəkir.

Ü.Buldukun hunlarla oğuzları yaxın (və ya eyni) etnik qrup(lar)a aid etməsi təsadüfi sayılmamalıdır. Oğuzlarla hunların bağlılığı fikri hələ Bizans tarixçisi və diplomatı Prisk tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, uğor, sarağur və onoğurları (Ü.Buldukun yazdığına görə, “oğuz” sözü “oğur” variantında eramızdan əvvəlki dövrlərə aid Çin mənbələrində də işlənib) Qafqaz bölgəsində yaşayan hun boyları arasında sadalayır və V əsrin 60-cı illərində Qafqaza köç edən sabir/suvarların burada həmin boylarla qarşılaşdığını yazır. Ümumiyyətlə, erkən orta əsrlərdə bir çox türk tayfalarının hunlara və ya “hun konqlemeratına” aid edilməsi tarixşünaslıqda məlum məsələdir. Məhz bu mülahizə ilə protobulqarların “Qafqazda məskunlaşmış ilk hun boyu” hesab edilməsi əsassız sayıla bilməz. Yuxarıda D.Kıdırəli və Q.Babayarovun massagetləri sak/iskit tayfalarından bildiyini qeyd etmişdik. Burada başqa bir maraqlı faktı da nəzərə çatdıraq. Qədim yunan mənbələrində tez-tez xatırlanan massagetlərin qollarından biri “augasi” adlanırdı (onların b.e.ə. V əsrdə yaşadıqları məlumdur). 1947-ci ildə Orta Asiyada, xüsusən Xarəzmdəki oğuz şəhərlərində qazıntılar aparmış rus arxeoloqu S.P.Tolstov həmin “augasi”lərin oğuzlar olduğunu iddia etmişdir.

Eramızın ilk əsrlərində maskutların (massagetlərin) indiki Azərbaycan ərazisində- Müşkür düzündə öz dövlətlərini yaratdıqları və həmin dövlətin hərbi-siyasi, etno-mədəni həyatında hunların önəmli yer tutduqları da çoxdan məlumdur. Qafqaz Albaniyasının tanınmış tədqiqatçısı Fəridə Məmmədova Maskut dövləti ərazisinin “Masaha-hunların ölkəsi” adlandırıldığı qaynaqlara rast gəldiyini yazmışdır. Biz, əlbəttə ki, burada adıçəkilən tayfaların etnik baxımdan hunlara mənsub olub-olmadıqlarını araşdırmaq niyyətində deyilik, amma onların türk tayfalarından olduğu, müxtəlif dövrlərdə hun ordalarına qatıldığı, ən əsası isə Azərbaycan ərazilərində yaşadığı şübhə doğurmur. Bu sırada sabir/suvarlar (etnonimin sabar/sibir variantlarına da rast gəlmək olur) və xəzərlər xüsusi yer tutur.

SABİR/SAVİR VƏ YA SUVARLARın Xəzər dənizi və Don çayı arasında yerləşdikləri hələ eramızın I əsrində yunan coğrafiyaçısı Strabon tərəfindən qeyd edilmişdir. Y.Cəfərov onların daha sonralar Kuma və Terek çayları arasında yaşadıqlarını və dəfələrlə Qafqaza axın etdiklərini göstərir. Tariq Dostiyev isə V əsrin ortalarında sabirlərin buraya köç etdiklərini, oğur, sarağur və onoğurları sıxışdıraraq Qafqazda hakimiyyət qurduqlarını yazır. (Bu yerdə Aygün Attarın aşağıdakı mülahizələrini də xatırlatmaq lazım gəlir: “İskit və oğur topluluqlarının yayıldıqları coğrafiyanı diqqətə alsaq, oğuzların Anadolu və Azərbaycanla təmaslarının əski dövrlərə dayandığı aydın görünür... Ən azından IV əsrdən etibarən sözügedən bölgələr çoxsaylı oğur/oğuz qövmlərinin nəzarətində olmuşdur. Bu da Azərbaycan və Şərqi Anadolunun oğuzlarla səlcuqilərdən çox-çox əvvəl tanış olduğunu söyləməyə imkan verir”.) T.Dostiyev həm də sabirlərin başçılıq etdiyi hun boylarının VI əsrdə Qafqazda möhkəmləndiklərini vurğulayır və yazır ki, Bizans imperiyası ilə Sasanilər dövləti arasında 502-ci ildə başlayan çoxillik müharibədə tərəflərin hər biri onların hərbi-siyasi dəstəyini almağa çalışmışdır.

•Eramızın ilk əsrlərində maskutların (massagetlərin) indiki Azərbaycan ərazisində- Müşkür düzündə öz dövlətlərini yaratdıqları və həmin dövlətin hərbi-siyasi, etno-mədəni həyatında hunların önəmli yer tutduqları tarixdən məlumdur. Tanınmış tədqiqatçı Fəridə Məmmədova Maskut dövləti ərazisinin “Masaha-hunların ölkəsi” adlandırıldığı qaynaqlara rast gəldiyini qeyd edir.

Y.Cəfərov VI əsrin 20-30-cu illərində sabirlərin bizanslılara qrşı döyüşdüklərini, bununla belə Sasani şahlarının onlara qarşı xüsusi demoqrafik siyasət hazırlayıb həyata keçirdiklərini də qeyd edir. Bu siyasətin məğzini isə sabirlərin cənuba doğru yayılmasının, Qafqaz Albaniyasının şimal-şərq bölgələrində türklərin üstünlük qazanmasının qarşısını almaq məqsədi ilə Azərbaycan ərazilərinə farsmənşəli etnosların köçürülməsi təşkil edirdi. Belə bir siyasətin həyata keçirilməsi, əlbəttə ki, o dövrdə Qafqazda qərarlaşmış etno-sosial mənzərəni yanlış əks etdirən, Azərbaycan xalqının təşəkkülündə İran ünsürünə ağırlıq verən nəzəriyyələri sual altında qoyan kifayət qədər ciddi faktlardan sayıla bilər. Lakin çox keçmədən Sasani siyasətinin dəyişdiyini göstərən başqa bir fakt da məlumdur və bu barədə S.Aşurbəyli belə yazır: “VI əsr pəhləvi məxəzlərindəki məlumatları hifz etmiş İbn Misqəveyh (IX əsr) təsdiq edir ki, I Xosrov Ənuşirəvan (531-579-cu illər) savirlərə qalib gəldikdən sonra Şimali Qafqazın dörd türk tayfasından olan 50 min nəfərdən ibarət 3 min ailəni Arrana və Azərbaycana köçürdü. İbn Misqəveyhin dediyinə görə, türklərin qafiləsi (dəstəsi) on fərsəxədək (təqribən 60 kilometr) uzanırdı. Başqa məlumatlara görə, Azərbaycanda yerləşdirilən əsirlərin sayı 10 min nəfərə çatırdı. Savirlərin bir hissəsi könüllü surətdə Arrana köçərək, Bələncər, Gəncə, Qazax və başqa yerlərdə məskunlaşdı. I Xosrov Ənuşirəvan Bizansla müharibədə istifadə etmək məqsədi ilə onların Sasani dövlətinə keçmələrinə imkan verdi. Onlar torpaq payı aldılar, Arran və Azərbaycan mərzbanlarına tabe edildilər. Bizans tarixçisi Menandrın məlumatına görə, savirlər 575-ci ildə Kür və Araz çayları arasında və Kür boyunca şimal-qərbdə yerləşən torpaqlara köçürüldülər. Bu əlaqələr Arran və Şirvanda türk dilinin yayılmasına əlverişli şərait yaratdı”. Düşünmək olar ki, bütün cidd-cəhdlərinə baxmayaraq VI əsrdə yerli demoqrafik mühitdə türklərin xüsusi çəkisinin yüksəlməsini dayandırmağa müvəffəq ola bilməyən Sasani şahları hərbi zərurəti əsas alaraq, dörd (!) türk tayfasından olan əsirləri, ələlxüsus da savirləri Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirməyi daha münasib görmüşlər.

•Sasanilərin sabirlərə qarşı həyata keçirdiyi demoqrafik siyasətin məğzini onların cənuba doğru yayılmasının, Qafqaz Albaniyasının şimal-şərq bölgələrində türklərin üstünlük qazanmasının qarşısını almaq məqsədi ilə Azərbaycan ərazilərinə farsmənşəli etnosların köçürülməsi təşkil edirdi. Bu, həmin dövrdə Qafqazda qərarlaşmış etno-sosial mənzərəni yanlış əks etdirən, Azərbaycan xalqının təşəkkülündə İran ünsürünə ağırlıq verən nəzəriyyələri sual altında qoyan kifayət qədər ciddi faktlardan sayıla bilər.

Burada diqqəti çəkən digər bir xüsus isə sabirlərin böyük bir hissəsinin Sasani ordusu tərəfində döyüşdüyü bir dövrdə onların başqa bir qrupunun Albaniya ərazilərinə basqınlar etməsidir. Bu xüsus görkəmli rus türkoloqu Lev Nikolayeviç Qumilyovu hətta sabirlərin Albaniyanı işğal etməsi qənaətinə də gətirmişdi. Y.Cəfərov da əsərində analoji hadisələrdən bəhs edir. Alimin yazdığına görə, Sasani qüvvələri qeyri-bərabər döyüşlərdə sabirləri məğlubiyyətə uğratmış və onları Şabran, Abşeron və Muğan xətti üzərində yerləşdirmişlər. Ü.Buldukun 515-516-cı illərdə Balak adlı bir boy öndərinin başçılığı ilə savirlərin Şərqi Anadoludan Ankaraya qədər torpaqları talan etməsii barədə məlumatı da deyilənlərlə səsləşir. Bu tipli hadisələri şərh edərkən T.Dostiyev yazır: “Sabirlərin bir bölüyünün sasanilərə dəstək verdiyi bir vaxtda digər bölüyünün Sasani hakimiyyətindəki torpaqlara basqınlar etməsi Şimali Qafqazdakı hunların müstəqil boylar halında yaşamalarından xəbər verir. Bizans tarixçisi Prokopi Kayseriyelinin dedikləri də bu fikrə əsas verir ki, hun-sabirlərin sayları olduqca çox idi və onlar müstəqil qollara ayrılmışdılar”. Fikrimizcə, belə misallar təsadüfi və ya ixtiyari olmayıb, türk konfederasiyalarında boyların nisbi muxtariyyət prinsipindən irəli gəlir və vaxtaşırı təzahür edir.

•Savirlərin 575-ci ildə Kür və Araz çayları arasında və Kür boyunca şimal-qərbdə yerləşən torpaqlara köçürülməsi Arran və Şirvanda türk dilinin yayılmasına əlverişli şərait yaratdı.

Tarixşünaslıqda sabirlərin Azərbaycan torpaqlarına 550-ci illərdə də köç etdiklərinə dair mülahizələr mövcuddur. Bu ikinci köç dalğası, əsasən, Mərkəzi Asiyada jujanların (çinlilərin “juan-juan” adlandırdıqları bu etnosa Bizans mənbələrində “avarlar” deyilir) Göytürklərə məğlub olmaları ilə əlaqələndirilir. Belə ki, V əsrdə Monqolustan, Altay, Cunqariya/Hunqariya (Macarıstan) ərazilərində, habelə Şərqi Türküstanın şimal-şərq bölgələrində öz imperiyalarını yaratmış jujanların 552-ci ildə ildə tabeçiliklərində olan Aşina türk tayfasının üsyanı nəticəsində hakimiyyəti itirərək (onun yerini Birinci Göytürk Xaqanlığı tutur) qərbə, Qafqaza doğru çəkildikləri, burada isə sabirlərlə qarşılaşıb onları sıxışdırdıqları bəlli məsələdir.

(Ardı var)

N.Mustafa

İki sahil.- 2023- cü il.- 14 noyabr.- № 207.- S. 6.