Babalarımız oğuzlar
(Türkmənlər)
Əvvəli ötən
sayda
•Hun-sabirlərin
sayları olduqca çox idi və onlar müstəqil qollara
ayrılmışdılar.
Jujanlardan qaçan
sabirlərin bir qisminin Azərbaycana, xüsusən şimal-şərq
ərazilərinə köç
etməsi onların burada yaşayan qandaşlarının yanına
gəlməsi kimi izah olunur. Eyni
zamanda S.Aşurbəyli
VII əsrə aid anonim bir mənbəyə
istinadla Xəzər dənizinin şimal-qərbində
Atil (İtil/Volqa) çayınadək
sabir tayfalarının
yaşadığını bildirir. O, Mitilenli Zəkəriyyənin 555-ci ilə
aid salnaməsində
“Dərbəndin arxasında,
Dağıstanda və
Şimali Qafqazda” yaşayan 13 etnosdan bəhs etdiyini, çadırlarda yaşayan,
mal-qara, balıq və vəhşi heyvan əti ilə dolanan bu tayfaların arasında bulqarlar, xəzərlər, saragurlar,
onoğurlarla yanaşı
sabirlərin də xatırlandığını qeyd
edir. S.Aşurbəylinin
fikrincə, sabirlər
hun ordası tərkibində Azərbaycana
V-VI əsrlərdə gəlmiş,
VII-IX əsrlərdə isə
Qəbələyə və
Muğana yayılmışlar.
O, İbn Xordadbehin (IX
əsr) belə bir məlumatını nəzərə çarpdırır
ki, “Bab əl-Əbvabdan (Dərbənddən)
o yana Suvar səltənətidir”. Deyilənlərdən
sabirlərin Xəzər
ətraflarında, xüsusilə
Qafqaz, o cümlədən
də Azərbaycanda bizim eranın ilk əsrlərindən məskən saldıqları,
özü də digər türkdilli tayfalarla yan-yana yaşadıqları, buradan
qonşu bölgələrə
yayıldıqları aydın
olur ki, bu da türk
xalqları üçün
xarakterik xüsisiyyətdir.
Digər tərəfdən
Orta Asiyada, Karaçuk dağının
ətəklərində (Fərab
şəhəri yaxınlığında)
və Azərbaycan ərazisində sabirlərin
adı ilə bağlılığı şübhə
doğurmayan “Şabran”
şəhərlərinin (Mahmud
Kaşğari lüğətində
bu ad “Şabiran”
şəklində keçir)
olması maraq doğurur.
XƏZƏRLƏR. Mənbələrdə
bir qayda olaraq adları sabirlərlə qoşa çəkilən konfederasiyalardan
biri də xəzərlərdir. Dünya
tarixşünaslığında xəzərlər mövzusuna
maraq həmişə
böyük olub. Bir neçə yüzillik ərzində Cənubi Qafqazdan Xəzər və Qara dəniz boyunca İtil (Volqa) və Dunay çaylarına qədər nəhəng bir coğrafiyanı hakimiyyəti altında saxlamış xəzərlər
haqqında indiyədək
yüzlərlə tədqiqat
əsəri nəşr
edilib. Müasir elmi fikrin yekdil
rəyi bundan ibarətdir ki, xəzərlərin tarix səhnəsinə çıxışı
bizim eradan çox-çox əvvəl,
Heredot zamanında (təqribən b.e.ə.
484-425) baş vermişdir.
Onların Azərbaycana
gəlişi də eyni dövrə təsadüf edir. Azərbaycan tarixşünaslığında
xəzərlərin iskit
tayfalarına aid edilməsi, savirlərin, bulqarların, barsillərin
isə Xəzər Xaqanlığında təmsil
olunması tendensiyası
get-gedə güclənməkdədir.
Əslində, eyni hadisələrin gah sabirlərə, gah da xəzərlərə aid edilməsi halları tarixşünaslıqda
əvvəllər də
olub. Misal üçün, S.Aşurbəyli
“Şirvanşahlar tarixi”
əsərində İbn
Misqəveyhə istinadən
I Xosrov Ənuşirəvanın
50 min əsir türkü Azərbaycan ərazisində yerləşdirməsindən
iki dəfə bəhs edir; əvvəlcə həmin
əsirlərin savirlər,
bir qədər aşağıda isə xəzərlər olduğunu
bildirir (yuxarıda bu hadisəyə toxunulub). Və bu, məxəzlərdəki
qarışıqlıqla yanaşı
savir və xəzərlərin etnik yaxınlıq və siyasi müttəfiqliyinə,
əksər hallarda onların eyni proseslərdə birgə iştirakına dəlalət
edir.
•Jujanlardan qaçan sabirlərin bir qisminin Azərbaycana,
xüsusən şimal-şərq
ərazilərinə köç
etməsi onların burada yaşayan qandaşlarının yanına
gəlməsi kimi izah olunur.
Xəzərlər və Azərbaycan mövzusuna İran alimi Səid Nəfisi də toxunur. V əsrin əvvəllərində
türklərin müxtəlif
tayfalar şəklində
Xəzərin üç
tərəfində yaşadıqlarını
yazan tədqiqatçı,
bu tayfalar arasında xəzərlərlə
yanaşı səlcuq,
türkmən (şimal-şərqdə
məskunlaşanlar), salur,
bayandur, əfşar və bayat kimi
oğuz boylarının
(şimal-qərbdə məskunlaşanlar)
da adını çəkir, həmin dövrdə indiki İran
ərazisi və Cənubi Qafqaza (Azərbaycana) iki istiqamətdən türk axınlarının baş
verdiyini göstərir
(Mehman Süleymanov). Ortaq türk tarixindən bəhs edən xülasələrdə
isə xəzərlərin
VII əsrdə əsasən,
Aşağı Volqaboyunda
və Xəzərin şimal-qərb sahillərində
imperiya qurduğu və Xəzər Xaqanlığının ümumtürk
tarixinin növbəti
yüksəliş mərhələsini
təcəssüm etdirdiyi
vurğulanır. Böyük
Türk Xaqanlığının
şərq ərazilərində
meydana gələn və onun davamı
sayılan bu dövlətin sonradan Göytürklərin qurucuları
olacaq Aşina sülaləsi tərəfindən
idarə edildiyi və süquta uğradığı X əsrədək
Şimali Qara dəniz boylarından Aral dənizinə, Azərbaycandan Ural dağlarına qədər
genişləndiyi deyilir.
Xaqanlığının başlıca
inzibati mərkəzləri
kimi Xanbalık (və ya Səməndər)
və İtil şəhərləri göstərilir.
İslam (ərəb)
ordularının VIII əsrdə
Qafqaza və Azərbaycana hücumu ərəfəsində burada
xəzərlərin hökmran
olduqlarını nəzərə
çatdıran S.Aşurbəyli
bu iki güclü
rəqib arasında uzun sürən mübarizəni ətraflı
təsvir edir. Onun yazdığına görə, “Şimali Qafqazda və Volqanın mənsəbində
güclü səltənət
yaratmış” xəzərlər
hələ 662-ci ildə
Dərbənddən Albaniyaya
yürüş etmiş,
lakin alban hökmdarı Cavanşir tərəfindən geri oturdulmuşdular. 664-cü ildə
isə onlar “yeni, daha güclü
hücuma keçərək,
Kürü adlayıb
Araz sahillərinə çatdılar, çoxlu
əsir tutdular və Muğan düzündən külli
miqdarda mal-qara qovub apardılar. 684-cü
ilin hücumu da Albaniya üçün
dağıdıcı oldu.
Həmin vaxtdan etibarən ölkə kütləvi surətdə
Albaniyada məskunlaşan
və yerli əhali ilə qaynayıb-qarışan xəzərlərin
hakimiyyəti altına
düşdü. VIII əsrin
əvvəllərində ərəblər
Dərbənd istiqamətində
şimal yürüşünə
başlarkən burada
“tərkibində müxtəlif
türk tayfaları- sabirlər, türkütlər,
bulqarlar və b. olan çoxsaylı Xəzər ordusu ilə üz-üzə gəldilər”.
Xəlifə I Validin (705-715) dövründə
Arran, Azərbaycan və Şirvana bir neçə dəfə hücum edən ərəblər müqavimət göstərən
qala və şəhərləri alıb,
özlərinə tabe
etdirərək, Əl-Bab
(Dərbənd) üzərinə
yeridilər və şəhəri tutdular. Xəzərlər geri çəkildilər. Lakin
ərəb qoşunlarının
komandanı, xəlifənin
qardaşı oğlu
Məsləmə gedəndən
sonra geri dönüb yenidən Dərbəndi ələ keçirdilər.
Xəlifə Yəzid ibn Əbdülməlikin hakimiyyət
illərində (720-724) xəzərlərə
qarşı mübarizə
yenidən alovlandı.
722-723-cü illərdə Azərbaycan
valisi təyin olunan əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi
25 minlik ordu ilə Kürü keçərək xəzər
xaqanının oğlu
Barsbəyin qoşununu
məğlubiyyətə uğratdı.
Çoxlu əsir alan əl-Cərrah onları Qəbələdə
yerləşdirdi, sonra
isə şimalda yerləşən Bələncəri
zəbt etdi. 724-cü
ilin əvvəlində
ölən xəlifə
Yəzidin yerinə qardaşı Hişam ibn Əbdülməlik
(724-743) keçdi və
onun vali kimi yenidən Azərbaycana göndərdiyi
Məsləmə ibn Əbdülməlik 20 ildən
artıq bir müddətdə Əməvilərin
Qafqazda xəzərlərlə
mübarizəsinə başçılıq
etdi. O, 727-728-ci illərdə
Azərbaycan torpaqlarından
keçərək iki
dəfə xəzərlərlə
döyüşə girdi
və onlara qalib gəldi. 729-cu ildə Şəki-Bərdə-Beyləqan-Varsan-Bacərvan
yolu ilə hərəkət edən Əməvi qoşunu Ərdəbili hədəf
götürmüşdü. Lakin Xəzər xaqanının oğlu Barsbəy 300 minlik ordusu ilə Ərdəbilə köməyə
gəldi və Şəhrizad kəndi yaxınlığında ərəbləri
məğlub edərək,
şəhəri aldı.
735/736-cı ildə yeni vali Mərvan
ibn Məhəmməd
xəzərlərin ölkəsinə
soxuldu. İslamı qəbul etdiyinə görə xaqanı taxtından kənarlaşdırmasa
da 40 min xəzəri əsir aldı və Samur və Şəbəran
çayları arasındakı
düzənlikdə yerləşdirdi.
Mərvan bir müddət sonra Şimali və Cənubi Dağıstanın
bəzi vilayətlərini
də ələ keçirdi və onların hakimlərini özünə tabe etdirdi.
Ərəb-xəzər qarşıdurması Abbasi
xəlifələri dövründə
də davam etdi. Doğrudur, Xəlifə Əl-Mənsurun
(754-775) Azərbaycan, Arran
və Şirvan valisi təyin etdiyi Yəzid ibn Üseyd əs-Süləmi xaqanın
qızı Xatunla evlənərək, xəzərlərlə
qohum olduqdan sonra münasibətlər
müəyyən qədər
yoluna düşmüşdü,
lakin ara-sıra toqquşmalar baş verirdi.
•VIII əsrin əvvəllərində ərəblər
Dərbənd istiqamətində
şimal yürüşünə
başlarkən burada tərkibində müxtəlif
türk tayfaları- sabirlər, türkütlər,
bulqarlar və b. olan çoxsaylı Xəzər ordusu ilə üz-üzə gəldilər.
Xəzərlərin ərəblərə qarşı
son böyük hücumu isə 799-cu ilə təsadüf edir. Bu ərəfədə
xəlifə Harun ər-Rəşidin (784-809) canişin
təyin etdiyi Səid ibn-Səlm ibn-Qüteybə əl-Bəhilinin
zülmündən narazı
olan Dərbənd feodalları onun naibinə hücum çəkmiş, canişin
isə buna görə Dərbənd əmiri ən-Nəcm ibn-Haşimi qətlə yetirmişdi. Həyyun ibn-Nəcm atasının qisasını alaraq Səidin Dərbənddəki
naibini öldürdü
və canişinə qarşı üsyan qaldırdı. Mənbələrdə
deyildiyinə görə,
“o, xəzərlərin xaqanı
ilə danışığa
girdi, xaqan ona yardım göstərdi, böyük
ordunun başında müsəlmanlara hücum
edərək, onları
qırdı və çoxlu əsir aldı”. Xəzərlər
Şirvan və Arranın içərilərinə
doğru irəliləyərək,
Kürün sahilinə
çatdılar və
100 mindən çox əsirlə geri döndülər.
Göründüyü kimi, xəzərlər böyük hərbi qüdrətə malik olmuş, ərəb ordularına qarşı təxminən yüz il döyüşmüş, İslam xəlifəsi ilə qohumluq şərəfinə layiq görülmüşlər. D.Kıdırəli və Q.Babayarovun qeyd etdikləri kimi, bu cəsur türk tayfasının (tayfa birliyinin) Azərbaycan, qumıq, qaraçay, balkar və Krım türklərinin etnik-mədəni təşəkkülündə əhəmiyyətli yer tutduğuna şübhə yoxdur.
Ardı var
N. Mustafa
İki sahil.- 2023- cü il.- 15 noyabr.- ¹ 208.- S. 6.