Babamız oğuzlar
Əvvəli ötən sayda
GÖYTÜRK
İMPERİYASI VƏ OĞUZLAR
Amma, etiraf
etməliyik ki, sözügedən dövrdə
bütün türk arealının ən qüdrətli dövləti
Göytürk imperiyası
idi. Təqribən 200
illik siyasi varlığı müddətində
(Birinci Göytürk Xaqanlığı: 552-630; İkinci
Göytürk Xaqanlığı:
682-745) şərqdə Çinin
cənub sərhədlərindən
qərbdə Xəzər
dənizi və Qara dəniz sahillərinə qədər
uzanaraq Bizansın qonşuluğuna çatan,
əhalisi bir çox türk və qeyri-türk etnik ünsürü birləşdirən bu dövlətin yaranması
VI əsrdə Orxon və Talas vadilərində
(indiki Monqolustan) Aşina adlı bir türk boyunun
(qədim əfsanəyə
görə, əlləri
və ayaqları kəsilərək bozqıra
atılmış “son
türk”lə onu ölməkdən xilas edən “göy börü”dən - müqəddəs
qurddan törəyən
Asena/Açına/ Aşina soyu türklərin mifik-totemik
babaları sayılır)
jujanlar üzərində
qələbə çalması
ilə əlaqələndirilir.
Belə ki, hələ eramızın
155-ci ilinə doğru
hunlar buradakı hakim mövqelərini sienpilərə (monqoldilli
syanbilərə), onlar
isə juan-juanlara (jujanlara) tərk etmişdilər. L.Qumilyovun
“Qədim türklər”
əsərində qeyd
olunduğuna görə,
Aşina ailəsi Xesi hakimi, hun
knyazı Muğanın
təbəələrindən olub, hunların və syanbilərin çinlilərdən aldıqları
Şensi əyalətinin
qərb hissəsində
yaşayırdı. 439-cu ildə
tobalar hunlara qalib gələrək Xesini Vey imperiyasına
birləşdirəndə knyaz
Aşina “500 ailə” ilə (alimin fikrincə, bu rəqəm üslubi qəlibdir və əslində “azsaylı” mənasını verir) jujanların yanına qaçdı və Altay dağlarının cənubunda yerləşərək,
onlar üçün
dəmir emal etməyə başladı.
L.Qumilyov Aşina ailəsini çoxsaylı
syanbi və hun knyazlıqları ilə yola getməyən
qoçaq adamlardan ibarət bir orda hesab edir
(baxmayaraq ki, tam bir Aşina
Xaqanlığından söz
açan araşdırıcılar
da yox deyil).
Onun fikrincə, çinlilər Aşina bəylərinin təbəələrini
tu-kyu adlandırırdılar:
“Bu söz Pelyo tərəfindən “türküt”, yəni, “türklər” kimi uğurlu açılmışdır”.
Tarixşünaslıqda qəbul olunmuş qənaətə əsasən,
552-ci ildə Aşina
bəyi Bumın jujanları məğlubiyyətə
uğradaraq İl-xan titulunu qəbul edir ki, Göytürk
Xaqanlığının qurulması
da həmin ildən hesablanır (L.Qumilyov isə Birinci Xaqanlığın
546-658-ci illər arasında
mövcud olduğunu göstərir). Dövlətin
qüdrəti artdıqca
onun ərazilərinin
Uzaq Şərqdən
Şimali Qara dəniz boylarına, Cənubi Sibirdən Xorasana və Şimali Hindistana qədər böyüdüyü
bildirilir. Göytürk
Xaqanlığının əsas
inzibati mərkəzləri
kimi paytaxt Ötükənlə (müasir
Monqolustan) yanaşı,
Suyab və Taraz (Yeddisu bölgəsi), Cabqukənd
və Xatunkənd (Daşkənd) kimi şəhərlər də
göstərilir. Mənbələrdə
məhz bu dövlətin mövcudluğu
dövründə Mərkəzi
Asiya və ətraf bölgələrin-
Volqa çayından Xorasana və Çinə qədər geniş ərazilərin “Türküstan” adlandırılmağa
başladığı deyilir.
Orxon-Yenisey abidələrində
və digər tarixi məxəzlərdə
Göytürk Xaqanlığının
Bumın, Muğan, İstəmi, Kutluq İlteriş, Kapaqan və Bilgə xaqan kimi hökmdarlarının,
habelə vəzir (“ayquçı”) Tonyukuk, şahzadə və sərkərdə Gültəkin
(“Kül-tigin”) kimi tanınmış dövlət
xadimlərinin adları
əbədiləşdirilib.
Qədim türk
dövlət təşkilatı
qaydasına görə,
Göytürk dövləti
iki cinahdan- şərq və qərb xaqanlıqlarından
təşkil olunmuşdu.
“Altay sistemi” adlandırılan və əsasının Oğuz
Xaqan tərəfindən
qoyulduğu bildirilən
analoji hakimiyyət quruluşunun əsrlərlə
davam edərək ilk türk-İslam dövləti olan Qaraxanilərdə (840-1212) də
gözlənildiyi məlumdur.
Şərqi Göytürk Xaqanlığı
Cənubi Sibiri, Monqolustanı, Uzaq Şərqi və Şimali Çini əhatə edir və Bumın xaqanın övladları tərəfindən idarə
olunurdu. Qardaşı
İstəmi Yabğu
və onun övladları isə ölkənin qərbində
(Altay dağları bölgəsindən Şimali
Qara dənizə, Yaik (Ural) və
İtil (Volqa) sahillərindən Şimali
Hindistana qədər ərazilərdə) hökmranlıq
edirdi. Qərbi Göytürk Xaqanlığı
nisbi müstəqilliyə
malik olsa da, Böyük Xaqana- Bumın və sülaləsinə
tabe idi. Bəzi rəsmi sənədlərdə Qərbi
Göytürk Xaqanlığının
“On-ok” adı ilə keçməsi bu ölkənin mərkəzi əyaləti
olan Jetisu bölgəsində on-okların
(10 türk tayfasından
ibarət birlik) hökm sürməsi ilə bağlıdır.
İ.Qəfəsoğlunun yazdığına görə,
“Ötüken yörəsində
yurd tutan oğuzlar varlıqlarını
əsasən, İstəminin
və onun oğlu Talunun hakimiyyəti dövründə
İli vadisi, İssık-göl, Yeddisu
və Talas çevrəsində mövcud
olmuş Qərbi Göytürk dövlətində
göstərmişlər. Yalnız
əldəki tarixi bilgilərə görə,
bu dönəmdə onlar “oğuz” adı ilə deyil, “on oklar”
deyə tanınırlar”.
Zeynəb Qorxmaz isə bizanslıların Qərbi Göytürk oğuzlarını (“on oklar”ı) “uz”
adlandırdıqlarını bildirir. Əslində, macar alimi Qyula
Nemetin məlum qənaətinə əsasən,
“oğuz” sözü əvvəlcə “qəbilələr”
anlamında işlənib
(“ok” - qəbilə + cəm şəkilçisi:
-uz). Məntiqlə, “üçok”, “bozok” kimi ifadələrdə məhz həmin məna daşlaşıb.
Ad bildirməyən “oğuz”
ismi etnoloji semantikasını sonradan qazanıb: “doqquz-oğuz”,
“onoğur” və s.
“Oğuz” sözünün
bəzi mənbələrdə
“oğur”, “ğuz” və ya “uz”
şəklində işlənməsi
isə linqvistik qanunauyğunluqlarla izah edilir. Yuxarıda oğuzlarla hunların bağlılığından söz
açarkən Bizans tarixçisi və diplomatı Priskin uğor, sarağur və onoğurları Qafqazda məskunlaşmış
hun boylarından hesab etdiyini xatırlatmış, Ü.Bulduka
istinadla “oğuz” sözünün “oğur”
variantında eramızdan
əvvəlki dövrdə
Çin mənbələrində
işləndiyini qeyd etmişdik. A.Attarın fikrincə, “erkən orta əsrlərdə
(IV-V əsrlər) Orta
Qazaxıstandan Xəzərin
və Qara dənizin şimalı boyunca Şərqi Avropaya qədər uzanan türk-ogur (oğur) qövmlərinin də oğuzlar olduğuna şübhə
yoxdur. Bu anlamda Çin qeydlərində “ting-ling”,
“kao-çe” və “töles” adı ilə keçən çoxsaylı türk qövmlərinin də hər biri oğuz
kimliyinin parçalarıdır”.
•Qyula Nemetin
məlum qənaətinə
əsasən, “oğuz”
sözü əvvəlcə
“qəbilələr” anlamında
işlənib (“ok” - qəbilə + cəm şəkilçisi: -uz).
“Üçok”, “bozok”
kimi ifadələrdə
məhz həmin məna daşlaşıb.
Ad bildirməyən “oğuz”
ismi etnoloji semantikasını isə sonradan qazanıb: “doqquz-oğuz”, “onoğur” və s.
“Oğuz” adına
rəsmi şəkildə
ilk dəfə Birinci Göytürklər
dönəminə aid
Orxon-Yenisey abidələrində
təsadüf olunur: Yeniseyə tökülən
Barlık çayı
sahilindəki birinci kitabədə “Altı Oğuz bodunu”, “Kül-Tigin” kitabəsində
isə “Dokuz oğuz” etnonimləri işlənir. Birinci kitabədən bəhs edən Ü.Bulduk yazır: “VII əsrə aid Yenisey kitabələrindən
birində Alp Turanın 13 yaşında
ikən “altı oğuz budunundan” ayrıldığı deyilir.
Buradan düşünmək
olar ki, VI əsrdə oğuzlar 6 boy şəklində Barlık irmağı sahillərində yaşamışlar.
Ancaq onların yalnız 6 boydan ibarət olduqları, yoxsa bu ifadənin
ancaq Barlık irmağı sahillərində
yaşayanlara aid olması məsələsi
hələ aydınlaşdırılmayıb”.
Yeri düşmüşkən,
onu da qeyd
edək ki, abidələrdə oğuzların
“üç oğuz”,
“altı oğuz”, “doqquz oğuz” şəklində xatırlanmasını
əsasən tayfa sisteminin özəllikləri
və sosial-demoqrafik amillərlə bağlayan
araşdırmaçılar da az deyil.
Tufan Gündüzün
fikrincə, oğuz boylarının əhalisi
artib-azaldıqca ortaya
yeni boylar çıxır, bəzi
boylar isə başqalarının içində
əriyirdi. Siyasi nüfuzu və gücü yüksələnlər
boy birliyində öz adları ilə təmsil olunur (yəni ayrıca boy sayılır), zəifləyənlər
isə bu haqqını itirirdi. Odur ki, belə
hallar siyasi, iqtisadi, hərbi və s. faktorlar nəzərə alınmaqla
oğuzların ümümi
vəziyyətinin göstəricisi
kimi qiymətləndirilməlidir.
Türkiyə tarixşünaslığında İ.Qəfəsoğlu və
Ü.Bulduk da daxil olmaqla əksər
alimlər Göytürk
dövlətinin zəifləyib
Çinin nəzarəti
altına düşdüyü
630-cu ildən etibarən
Tola-Selenqa çayları
hövzəsində yaşayan boyların
birləşərək, Doqquz
Oğuz Xaqanlığını
qurması fikrini qəbul edirllər. Ə.Taşağılın nöqteyi-nəzərincə,
626-cı ildən etibarən
Birinci Göytürk Xaqanlığında mərkəzi
hakimiyyət zəifləməyə
başlamış və
bu da dövlətə
bağlı 9 oğuz
boyunun (Çin qaynaqlarında ”chiou-hsing”=“doqquz qəbilə”) baş qaldırmasına səbəb olmuşdur. Doqquz Oğuz Xaqanlığının qurulmasında
ətrafda yaşayan, lakin siyasi şəraitin
diqtəsi ilə Göytürk dövlətinə
qatılmayan qohum tayfaların iştirakı
da istisna edilmir. Hər bir halda Ötükeni
hakimiyyətləri altına
alan asi oğuzlar uzun müddət Göytürk
dövləti ilə mübarizə aparmış,
Xaqanlar onları itaət altına almaq üçün müxtəlif üsullara əl atmışlar. Misal üçün,
634-cü ildə İşbara
ölkəni 10 yerə
bölərək, “onlu
təşkilatlanma sistemi”
tətbiq etmişdir (çox güman ki, göytürklərin “on-ok” adlandırılması
da bundan sonra baş verir). Lakin oğuzların
mərkəzi hakamiyyətlə
ixtilafı bununla da bitməmiş, məsələ İnəklər
döyüşünə (682-ci il) qədər böyümüş və
yalnız bu döyüşdən sonra
İlteriş Xaqana (Kutluğ Xaqan) məğlub olan oğuzlar İkinci Göytürk dövlətinin
tərkibinə daxil edilmişlər. Yenisey hövzəsində oğuz
bəylərinin məzar
daşlarının olması
onların burada da önəmli yer tutduqlarına dəlalət edir.
•“Oğuz” adına rəsmi şəkildə ilk dəfə Birinci Göytürklər dönəminə
aid Orxon-Yenisey abidələrində təsadüf
olunur: Yeniseyə tökülən Barlık
çayı sahilindəki
birinci kitabədə
“Altı Oğuz bodunu”, “Kül-Tigin” kitabəsində isə “Dokuz oğuz” etnonimləri işlənir.
Ardı var
N. Mustafa
İki sahil.- 2023- cü il.- 16 noyabr.- ¹ 209.- S. 6.