Soltanlıda dizim torpağa sığal çəkdi...

Yurd yerindən reportaj

Ürəyim məni Soltanlıya, ruhumun beşiyinə çəkirdi

Yeniyetməliyimdən Sultan-Soltan səsləşməsi mənim də könlümə yatıb. Bu gözəl səsləşməni də bayatı misralarına cinas bilmişəm. Kənd aşağı-kənd yuxarı yol yoranda hərdən yaşlı soltanlılı ağsaqqalların sınaq-sorğuları nəfəsimizə yük olurdu: “Dünyadan umacağınız nədi, ay oğul?!”. Bir anlıq göy üzünə baxardım, sonra “Soltanlının sultanlığı bəsimdi!” – deyərdim. Təsbehində istixar çəkənlər gülümsünərdi, babamın baxışlarından boy göstərən şükranlığı özümə də, tay-tuşlarıma da alqış bilərdim...

Sizə Soltanlıdan danışacam. Alimlərinin sayı 60-dan çox olan Soltanlıdan. Soltanlı Cəbrayıl rayonunun ən böyük kəndlərindəndir, Arazın sahilindədir, Xudafərin körpülərinə yaxındır. Min illərin nişanəsi olan bu körpülərin mənəvi işığı bu kəndin gecələrini işıqlandırıb, gündüzlərinin işığına qarışıb. Bu yaxınlıq təkcə məsafə yaxınlığı deyil, ruhun yaxınlığıdır. Bu körpülərdən keçib döyüşlərə gedən ləşkərlərimizi Soltanlı da uğurlayıb. Duz-çörəyi ilə, düz ürəyi ilə, duru niyyəti ilə, xalqın dünənlərinə dönməz sədaqəti ilə. Yaranışından başı qalmaqallardan açılmayıb. VII əsrdə yadellilərlə döyüşlərdə neçə dəfə dağıdılıb. XIV əsrin ortalarında Toxtamışın, sonra Əmir Teymurun ordusu da Soltanlının ərazisindən keçib. Baxıb keçməyib, yaxıb keçib. Ancaq dağıntılar yerlə-yeksan səviyyəsində olmayıb. Onu əsrlərdən sonra ermənilik dağıdıb, çökdürüb; bəşər belə nadürüstlük, belə qəddarlıq, belə düşmənçilik görməyib. Bu vəhşilik hələ də dürüst etiraf edilmir...

Yeniyetməliyimdə mənə elə gələrdi ki, dünyanın bütün yolları Soltanlıdan başlayır - Soltanlıdan başlayan yollar uğur yoludur - görkəmli dövlət xadimləri Teymur Quliyevi də, Həsən Həsənovu da, əmim akademik Tofiq Hacıyevi də, Arif Həsənovu da, dilçi-alim Kamal Hacıyevi də, Qəzənfər Kazımovu da, general-mayor Yasif Nəsirlini də, geoloq, professor Hüseyn Hüseynovu da, tarixçi-alim Mübariz Mahmudovu da, Mərkəzi Bankın sədri Taleh Tahir oğlu Kazımovu da, dövlət qulluqçusu Əziz Əzizovu da, filosof Zaman Məmmədovu da, Söhrab Məhərrəmovu da, kimyaçı alimlər Allahverdi və Nailə Verdizadələri də, Tahir Əlizadəni də, fiziklər Bəhlul Əlizadə, Cəlal Səfərov və Novruz Bəşirovu da, təbiətşünas Xudaverdi Həsənovu və kimyaçı Fikrət Hacızadəni də, professor İsmayıl Kazımovu da, pedaqoqlar Məhəmmədəli Məmmədovu da, Əlif Əhmədovu da, Qəşəm Əliyev və Soltan Əliyevi də, həkimlər Allahverdi Hacıyevi də, Zaur Məmmədli və Qəşəm Həsənovu da, Məzahir Əhmədovu da, şərqşünas Qabil Əbilovu da, tədqiqatçı Atəş Verdiyevi də, məşhur karikaturaçı rəssam Bayram Hacızadəni də, Şamo Abbasovu da, heykəltəraş Rövşən Kamaloğlunu da, tanınmış şair Sərdar Əsədi də, yazıçı Tahir Kazımovu da, jurnalistlərdən Hüseyn Mehraliyevi də, Sərdar Əliyevi də, İsmayıl Hacıyevi də, Yaqub Əlioğlunu da, Tahir Səfərovu da, Seymur Verdizadəni də, qabaqcıl rabitəçi Şamil Məmmədovu da, tanınmış hərbçi, ehtiyatda olan polkovnik Adil Haqverdiyevi də, SSRİ idman ustası, Fəxri Bədən Tərbiyəsi işçisi, Azərbaycan Otüstü Xokkey Federasiyasının Hakimlər Kollegiyasının sədri Əhməd Allahverdiyevi də, uzun illər Daxili İşlər orqanlarında şərəflə xidmət etmiş, Vətən Müharibəsi dönəmində Cəbrayıl rayon Polis Şöbəsinə rəhbərlik etmiş, Qarabağ torpağının işğaldan azad edilməsində sözün əsl mənasında ləyaqətlə döyüşmüş ehtiyatda olan polkovnik Vaqif Məhərrəmovu da Böyük Dünyaya bu yol aparıb...

Əbəs yerə deməyiblər ki, Vətən sevgisi Tanrı eşqidir. O ağır günlərdə Soltanlıları da yaşadan, mübarizəyə səsləyən elə həmin Vətən sevgisi oldu. Bu sevgi onların damarlarında axan qanlarında, canlarında, hisslərində, duyğularında idi. 1990-cı illərin əvvəlində ordu hələ formalaşmamışdı. Bu ərəfədə mərhum Arif Əlisoyun (Allah rəhmət eləsin) rəhbərliyi ilə 30 nəfər ziyalıdan ibarət Soltanlı könüllülər tağımı yaradıldı. Bu oğulların həyatı, döyüş yolu, xidməti fəaliyyətləri ibrətamizdir. Ziyalılar tağımının cəngavər oğulları düşmənə qarşı böyük qəhrəmanlıqla, cəsarətlə döyüşürdülər.

Hərə öz el-obasının pərvanəsidir. Soltanlılar Soltanlını bir ayrı biçim sevir, sevəcək də. Ağsaqqal kəlamıdır, Dədə Qorqud bu sevgiyə görə alqışını soltanlılardan əsirgəməyib: “Sürünüz yerisin, atlarınız büdrəməsin, bulaqlarınız qurumasın!..”

Min illərdi dağ ucalıq, qüdrət, yenilməzlik rəmzi kimi yaşadılır. Min illərdi çətinə düşən, sıxıntısı olan dərdini dağa danışır. Dağın səssiz təsəllisi onun ürəyinin təpərinə dönür, dizinin taqətinə, qolunun qüvvətinə. Diri dağ yaranışından Soltanlının keşikçisidir. Diri dağdan əsən yellər zaman-zaman Soltanlının illərinin sığalına dönüb, ağbirçəklərinin bayatılarının, qımqımalarının can köynəyinə. Ağsaqqallardan yerinə qızartı düşəndən şükranlıqla qüdrətinə, əzəmətinə görə cavanların baba, toxtamış kişilərin qardaş dediyi Diri dağa sarı boylanıb. Min illərlə Soltanlını ətəyində saxlayan Diri dağa sədaqət soltanlıların xalqa, dövlətə sədaqəti olub. Soltanlılar Diri dağı sevə-sevə xalqı sevib, dövləti sevib.

Diri dağ müqəddəs dağdır, adı Nuh peyğəmbərlə yanaşı anılır. Yozumu insanlığın yaşam fəlsəfəsi kimi yaşadılan Diri dağ yaşayanların, yaşadanların dağıdır. 1993-cü ilin avqustundan 2020-ci ilin oktyabrına kimi Diri dağın qəhərini əsən yellər, daşan sellər yumşalda bilmədi, Azərbaycan əsgəri yumşaltdı. Bu 27 ildə Soltanlının söykəndiyi Diri dağsız soltanlıların əli üzündə, dirsəyi dizində qalmışdı, həsrətə dözə bilməyənlər də oldu. Soltanlını yaşayanların özü, son nəfəsi Soltanlıya qismət olmayanların ruhu ziyarət edir...

Diri dağ saz-söz övliyası Dirili Qurbaninin özünün beşiyi idi, son nəfəsindən sonra ruhunun beşiyidir. Həm də ona bu səbəbdən müqəddəs dağ deyirlər...

Yaranışından “Çinar” bütün Soltanlıların və Cəbrayıllıların könül məkanı olub. Kövrələnlər qəhərini ona deyib, sevinci aşıb-daşanlar onunla pıçıldaşıb, cavanlar kimsəyə açmadığı sirrini-sözünü ona açıb; “Çinar” ruhurəvan soltanlıların sevgisinin çinarı olub. İşğal müddətində soltanlıların bir-birindən türlü-türlü sorğularının biri də Çinara ad olub: “Görəsən düşmən “Çinar”ı göynədibmi?”. Gərdişə ünvanlanan bu sorğu illərin sorğusu olub. Düşmən “Çinar”ı da yaralayıbmış. 27 il yaralı “Çinar”ın “gözləri yollardan yığılmayıb”. “Çinar”ımızın yaraları indi-indi qaysaqlayır.

Yaşı bəlli olmayan Soltanlı kəhrizinin duyulan möcüzəsi də tarixin naxışıdır. Əsrlərdən əsrlərə köçən kəhriz el-obaya sədaqət kimi yaddaşlarda da yaşadılıb. Yaxşının, yamanın nə olduğunu bilən kəhrizi görənlər duruluq suyu kimi tanıyırdı. Kəhriz görənlərin də, eşidənlərin də könül sultanı olmuşdu, könül sultanımızın adı şahsevənlilərin soltanlı tirəsinin (nəslinin) adından götürülmüş Soltanlımızın “Divani”siydi.

Soltanlının dan yeri silk ocağı çatılandan sazla-sözlə açılıb. Saza-sözə aludəliyin, vurğunluğun nişanəsidir ki, kənd məktəbi saz-söz mücahidi Qurbaninin adına ad edilib. O Qurbani ki, “Bənövşə”si 5 əsrdir könüllər dolaşır:

Qurbani der, könlüm bundan sayrıdı,

Nə etmişik, yarım məndən ayrıdı.

Ayrılıqmı çəkib boynu əyridi,

Heç yerdə görmədim düz bənövşəni.

Soltanlı ömrümzün beşiyidir, ruhumuzun qibləsi. Hayanda olsaq da yönümüz Soltanlıya sarı dönüb. Bizi Soltanlıdan aparan yolların sonu Soltanlıda tamamlanıb. Bu ağır elin adı bəlli oğulları deyərdi ki, Allaha ağır getməsin, Soltanlı ruhumuzun qibləsi olub. Vətən kimi Soltanlını tanımışıq. Soltanlını sevmişik, Vətənə sevgimizin beşik nəğməsi Soltanlı olub; Soltanlı soltanlıların laylasıdır, şərqisidir, nağılıdır, dastanıdır. Soltanlını sevə-sevə yaşamışıq, Soltanlını sevə-sevə yaşatmışıq, könül sultanımızı sevə-sevə yaşadacağıq...

Ötən əsrin sonlarında qada bəd gətirdi. Moskvaya bel bağlayan ermənilik Azərbaycandan ərazi iddiasına düşdü. Azərbaycanda hakimiyyət boşluğu bu iddianın müharibə ilə nəticələnməsinə səbəb oldu. Ermənilər Cəbrayıla da həmlələr, hücumlar edirdi. Əhali, yerli özünümüdafiə batalyonları, milis işçiləri bu həmlələrin, hücumların qarşısını saxlaya bilirdi. Xarici havadarlarının siyasi və hərbi dəstəyindən bəhrələnən Ermənistan hücumların miqyasını genişləndirirdi...

Soltanlı 1993-cü ilin oktyabrında işğal olundu. Həmin gün soltanlıların ruhunun göyləri kişnədi, buludları çaxnaşdı, qəhəri daşdı, gümanı yollar dolaşdı. Camaat doğma ocağından, isti bucağından sıyrılıb nəhayətsizliyə yol almışdı. Neçə yüz ilə Soltanlı olmuş bu ağır elin doqqaz qapıları uçunmuşdu, ocaqları kül tökmüşdü, Soltanlının göyləri çöysüyə-çöysüyə yerə çökmüşdü, dönüb ocağına sarı boylanan neçə ağsaqqalın dizləri torpağa enmişdi. Soltanlını boşalan görən Arazın suları sahili döyəcləmişdi. Göylər hönkürmüşdü, yerlər özünü dağa-daşa çırpmışdı. Soltanlının hayına yetən olmamışdı. Neçə yüz il əvvəl Füzuli ustadımız demişdi ki, “Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale – zəbun”. Gün həmin gün idi. Duyanlar duyurdu ki, Soltanlının qəhəri həmin gün bayatılaşıb, ağılaşıb:

Dərdlər çiçəkləyəndə

Dərdlilər qəm dərdimi?

Tanrım, niyə kəm etdin

Dar gündə həmdərdimi?!

Canıyanan həmdərdinin əli çatmıırdı, əli çatanın canı yanmırdı...

İşğala görə Cəbrayıla aparan yollar bağlı idi. Camaat Xudafərin körpüsündən İrana, İmişliyə keçmişdi. Sonra köçkünlük ağrılarını, köçkünlüyün mənəvi sıxıntılarını yaşamışdı...

27 il soltanlıların ruhu şər qarışandan dan yeri sökülənə kimi ruhən Soltanlı adına zikr eləyib. 28 il gecələrinin qaranlığı tündləşib, dan yeri qəhərlə açılıb – könüldən iraq olmayan Soltanlı gözdən uzaq oldu; Soltanlı soltanlıların gündüzlər xəyallarına sarılıb, gecələr yuxularında gecələyib...

İkinci Qarabağ müharibəsi başladı. Bu müharibə xalqın müharibəsi idi, azərbaycançılığın erməniliklə müharibəsi idi, Azərbaycanın ədalətli müharibəsi idi. Ordumuz döyüşə-döyüşə düşmənin müdafiə sədlərini dağıdırdı, irəliləyirdi, mövqe qələbələri qazanırdı.

Cəbrayıl işğaldan azad edilmişdi...

Ordu hissələrimiz Soltanılnın yaxınlığındaydı...

Təxminən 5 kilometr irəlilədikdən sonra Şükürbəylinin üstündəydilər. Arada böyük bir dairə, dairənin üstündə ermənilik nişanı vardı. Bura üç yolun kəsişməsiydi. Sonradan biləcəkdilər ki, yollardan biri ilə - Orxan Qədirovun daxil olduğu yarımqrupun solu ilə Sirac Siracovun rəhbərlik etdiyi qrup gəlir. Yolların biri Cəbrayıla, digəri Soltanlı istiqamətinə aparırdı.

Dairənin solunda hərbi hissə vardı. Orxan komandirlə əlaqə yaratdı, bildirdi ki, iri üçbucaq formasında böyük elektrik dirəyində bir qurğu görünür, qarşıdakı iki binanın birinin hündür antena dirəyində kamera quraşdırılıb. Əmr verildi ki, ora Sirac Siracovun qrupu yoldan, Orxan Qədirovun qrupu təpələrdən hücum etsin. Şükürbəyli təpədən sağda, Orxan Qədirovun qrupunun solundaydı, sağlarında xarabalıqlar görünürdü. Aralarındakı məsafə 500-1000 metr ancaq olardı. Xarabalıqdan bu istiqamətə minaatanlardan atəş açılırdı. Zabit Tariyel Zöhrabov rabitə ilə hələ kəndə girməməyi tapşırdı, artilleriya atışından sonra girərsiniz dedi. Ora beş-altı mərmi düşdükdən sonra Orxanın qrupu hərəkətə başladı. Atəş açmırdılar, xarabalıq və qamışlıqların arası ilə irəliləyir, kəndə gizlincə sızırdılar. Artilleriya atışından sonra düşmən xarabalıqlara doğru qaçırdı. Onlara elə gəlmişdi ki, hücum ancaq artilleriya atışından ibarətdir. Orxan Qədirovun qrupu xarabalığın içində idi. Bu an bir düşmən qadını qaçaraq onlara tərəf gəlirdi. Onlardan xəbərsiziydimi, təxribatıydımı, erməniliyiydimi, hər nə idisə, qaçaraq yaxınlaşdığıını gördülər. Öldürmədilər, ondan öyrəndilər ki, burada atışanların çoxu qaçıb, təxminən on nəfər qalıb, onlar da qaçır. Sirac Siracovun qrupu atışa başlamışdı. Orxan Qədirovun qrupu sağ tərəfdən atışa dəstək verərək düşmənin taborunun ərazisinə sızmağa başladı. Oradan bir “QAZ-31” markalı maşının Soltanlı kəndi istiqamətinə getdiyini gördülər. Bu, hücumun səviyyəsini də, düşmənin niyyətini də müəyyənləşdirməyə yardımçı oldu...

İki istiqamətdən hücuma məruz qalan, müqavimət əzmi qırılan, az sayda döyüşçünün hücumunu dayandırmağa gücü çatmayan düşmən çoxlu sayda itki verdi. Döyüşçülərimiz əmri yerinə yetirdi.

İki bina dağıdılmamışdı, necə deyərlər salamat qalmışdı. Biri hərbi hissənin qərargahı, sinif otaqları, rəhbərliyin xidməti otaqları idi. Digərində isə erməni hərbçilərin ailələri yaşayırmış...

Soltanlı işğaldan azad olundu. 27 ilin mənəvi sıxıntılarına son qoyuldu. Soltanlıların hamısının ürəyi Soltanlıya can atırdı...Hamı ata yurdunu doğmalığına qayıdışın təşnəsi idi. Hamının niyyəti “Əlim evimizin daşına-divarına dəysin...” niyyəti idi...

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Cəbrayıla səfəri zamanı demişdi: “Yol boyunca düşmənin dağıtdığı kəndləri görərkən bir daha şahidi oluruq ki, biz hansı vəhşi düşmənlə üz-üzəyik. Bunları gördükdə bir daha adam əmin olur ki, biz təkcə öz ərazi bütövlüyümüzü bərpa etməmişik, biz yırtıcı düşməni məhv etmişik. Dünyada bir çox müharibələr olub, bu gün də gedir. Bu gün bəzi yerlərdə işğal davam edir. Amma inanmıram ki, kimsə bu qədər qəddar, bu qədər qeyri-insani bir düşmənlə üz-üzə qalsın...” Cənab İlham Əliyevin qürurla dediyi “Bərpa edəcəyik bunları, hamısını bərpa edəcəyik. Azərbaycan xalqı bir daha öz böyüklüyünü göstərəcək. Bir daha bütün dünyaya sübut edəcəyik ki, biz böyük xalqıq. Biz qayıtmışıq, vuruşa-vuruşa qayıtmışıq...” kəlamları hamımızın şükranlığımızı ifadə edir...

Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonlarında Prezidentinin Xüsusi Nümayəndəliyinin, Cəbrayıl Rayon İcra Hakimiyyətinin, YAP Cəbrayıl rayon təşkilatının və rayon Ağsaqqallar Şurasının sədri, ehtiyatda olan polkovnik Vaqif Məhərrəmovun təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə 23 nəfər zyalının Cəbrayıla səfərinin dəqiqələri ömrə yazılan dəqiqələr (Zəlimxan Yaqub) oldu. Avtobusun sürücüsü, əslən Cəbrayılın Çullu kəndindən olan Elçin Rasimoğlu yolu yaxşı tanıyırdı. Vaqif müəllimin və digər ağsaqqalların (bunlar Cəbrayıl Rayon Ağsaqqallar Şurasının fəxri sədri Səyavuş Əsgərov, Şura sədrinin müavinləri Əyyub Quliyev, Hüseyn Əhmədov, Ələddin Məmmədov, Şuranın üzvləri Əsəd Əsədov, Nəriman müəllim, Mahir Səfərov, Sahib Süleymanov, İba Həsənov, Musa Quliyev, Şahsuvar Ağakişiyev, Atəş Verdiyev, “Xudafərin” qəzetinin baş redaktoru Şakir Albalıyev və digərləri) istəyi ilə səfərimiz musiqi sədaları altında davam edirdi. Cəbrayıl musiqi məktəbinin sabiq müəllimi Fəxrəddin Abbasovun qarmonda ifa etdiyi ürəkaçan musiqilər hamıda xoş əhval-ruhiyyə yaratsa da Fəxrəddin müəllimin dediyi “Bir vaxtlar ağlaya-ağlaya dərin kədər içində çıxdığımız Cəbrayıla indi sevinclə, şadlıqla, musiqi ilə gedirik” sözləri də hamını təsirləndirmişdi.

Müharibənin izlərini televiziyada görmüşdük, bu səfərdə müharibənin üzünü gördük, özünü gördük.

Əvvəlcə artıq bərpasına başlanılan Şükürbəyli, Soltanlı kəndlərinə getməyi qərara aldıq.

Soltanlıya gedirdik. Yol boyu mənə elə gəlirdi ki, ya zaman ləng ötür, ya da yollar uzanır. 27 il əvvəlki Soltanlını görməyəcəyimi bilsəm də tələsirdim. Amma nə vaxt, saat insafa gəlirdi, nə də yollar...

Böyük Mərcanlının, Maralyanın, Karxulunun xarabalıqlarını görəndə ürəyimiz qan ağladı. Bu ürəkparçalayan mənzərənin fonunda ürəyim məni Soltanlıya – ruhumun beşiyinə çəkirdi.

Bu da Soltanlı! Bu da 27 ilin həsrətinin sonu! Bu da ömrün bu yaşında yanağımı odsuz, alovsuz yandıran göz yaşları! Bu da dünyadan köçmüş əzizlərimin ruhuna dediklərimin can yanğısı: “Soltanlıdayam...Siz görən Soltanlı olmasa da düşməndən təmizlənmiş Soltanlıdayam...”...

Soltanlının qərb hissəsində İqtisadiyyat Nazirliyinin icraatında olan “Araz Vadisi” iqtisadi zonası yaradılmaqdadır. 200 hektardan çox əraziyə malik olan “Araz Vadisi”ndə avtomobil zavodları, fabriklər yaradılacaq. Bütün bunlar Soltanlının görkəmin dəyişəcək, yenə könlümüzün sultanının ziyarətinə könül xoşluğu ilə gələcəyik. Təkcə soltanlılar deyil, turistlər də gələcək, möcüzə görmək həvəsi ilə. “Araz Vadisi”nin burada yaradılması həm də böyük strateji əhəmiyyətə malikdir: bir tərəfdə Laçın, Zəngəzur, Kəlbəcər, Zəngilan, digər tərəfdə İmişli, Biləsuvar, Cənub zonası. Soltanlımız həm də əraziləri birləşdirən ruhi-mənəvi bağ olacaq...

Soltanlıda dizim torpağa sığal çəkdi...

Soltanlıda bir anlığa əlim çənəmdə, dirsəyim dizimdə qaldı...

Soltanlıda bir müddət quruyub daşa döndüyümü gec hiss elədim...

...Qayıtmalıydıq. Qayıda bilmirdik. Ürəyim məni geri çəkirdi. Divarları uçurulmuş evimizə bir də üz sürtmək keçirdi könlümdən...

“Gələcəyik, sən də dikələcəksən, Soltanlımız, işğalın izləri sənin də sinəndən kürünəcək...” pıçıldadım. Pıçıltıma sarı dönən baxışlarda bir doğmalıq gördüm, bir də bir-birinə söykəkli “İnşallah!” duasını eşitdim...

İsmayıl HACIYEV,

“Tərəqqi” medallı əməkdar jurnalist,

“İki sahil” qəzetinin baş redaktor I müavini

İki sahil.- 2024.- 17 iyul, №125.- S.6.