“Artilleriya Allahı”nın

Port-Artur əfsanəsi

Əliağa Şıxlniski-160

XX əsrin əvvəllərindən etibarən irimiqyaslı hərbi əməliyyatların iştirakçısı kimi general Əliağa Şıxlinski döyüş meydanlarındakı şücaətləri və artilleriya nəzəriyyəsinə gətirdiyi yenilikləri ilə hərb tarixinə parlaq səhifələr yazmışdır. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mühüm dövlət təsisatları yaradılarkən milli qoşun hissələrinin təşkilində, müstəqil ordu quruculuğunda müstəsna fəaliyyət göstərmiş, sonrakı dövrlərdə də hərbi andına sadiq qalaraq ölkənin silahlı qüvvələrinin formalaşdırılmasına töhfələr vermişdir.

İlham Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Hərdən yolum paytaxtın Yasamal royonundakı Cəfər Cabbarlı küçəsinə düşəndə köhnə memarlıq üslublu 14 nömrəli üçmərtəbəli binanın giriş qapısının sol divarına vurulmuş xatirə lövhəsinin qarşısında dayanıb o tərəf - bu tərəfə addımlayan insanların hərəkətlərinə fikir verməli oluram.

Ürək ağrısı ilə qeyd etməliyəm ki, çoxsaylı müşahidələrim zamanı bir dəfə də olsun küçə ilə aşağı-yuxarı “tələsən” insanlardan bircəciyinin belə burada ayaq saxlayıb tunc barelyefə, onun altındakı lövhəyə kiril əlifbası ilə Azərbaycan və rus dillərində həkk olunmuş “Azərbaycanın görkəmli hərbi xadimi, rus ordusunun artilleriya general-leytenantı Əliağa İsmayıl ağa oğlu Şıxlinski (1865-1943) bu evdə yaşamışdır” sözlərinə diqqət yetirməsinin şahidi olmamışam. İnsafən yol ötənlərin bəziləri hərdən bu istiqamətə nəzər yetirirlər. Ancaq təəssüf ki, barelyefə yox, açıq qapısı az qala xatirə lövhəsinə dirənən “Dünya optik” mağazasının vitrinindəki bol çeşidli eynəklərə. Bəlkə buradan ötənlər dünya şöhrətli sərkərdənin həyat və fəaliyyətinə bələd olduqlarına, xatirə lövhəsindəki barelyefə dəfələrlə baxdıqlarına, onun altında həkk olunmuş qısa avtobioqrafiq məlumatı əvvəllər dönə-dönə oxuduqlarına görə hər şey onlar üçün adiləşib?

Görkəmli sərkərdənin anadan anadan olmasının 160 illiyi ərəfəsində buradakı növbəti müşahidələrimin biri zamanı maraq mənə güc gəldi. Küçədən ötən yaşlı, cavan insanlardan bir neçəsinə Əliağa Şıxlinskinin xatirə lövhəsini göstərib onun haqqında nə bildiklərini soruşdum. İyirmiyə yaxın şəxs arasında apardığım mini sorğu zamanı üç nəfər orta yaşlı istisna olmaqla əksəriyyəti gənclər olan soydaşlarımızın məsələyə münasibətləri nəinki məyusedici, hətta açıq söyləmək lazımdır ki, ürək ağrıdan idi. Bəziləri sanki ilk dəfə görürmüş kimi barelyefə diqqətlə baxdıqdan, bəziləri isə ötəri nəzər yetirdikdən sonra çiyinlərini çəkərək onun haqqında heç nə bilmədiklərini açıq-aydın etiraf edirdilər. Qarşılaşdığım xoşagəlməz mənzərədən sonra belə bir qənaətə gəldim ki, çox da uzaq olmayan tarixi keçmişimizdə Azərbaycan adlı ulu məmləkəti dünyada məşhurlaşdıran, döyüş meydanında göstərdiyi misilsiz şücaətləri, dünya hərb elminə əvəzsiz töhfələri ilə mənsub olduğu xalqın hərb salnaməsinə heç zaman pozulmayacaq parlaq səhifələr yazan əfsanəvi general Əliağa Şıxlınskinin nəsillərə nümunə olan həyat və mübarizə yolunu bir daha vərəqləməyə ehtiyac var.

Şıxlinski soyadı haradan qaynaqlanıb?

Artilleriya general-leytenantı Əliağa Şıxlinski ömrünün son çağlarında görkəmli filosof-alim Heydər Hüseynovun təklifi ilə diktə edib yazdırdığı “Xatirələrim” adlı memuarında (bu, Azərbaycanın hərb tarixində yeganə memuardır) bu suala dəqiqliyi ilə cavab verir: “Mən 1863-cü ildə martın 3-də (Şıxlinski irsinin tədqiqatçısı, hərbi jurnalist Şəmistan Nəzirli memuarda generalın təvəllüd tarixinin mətbəə xətası ucbatından düzgün yazılmadığını deyir. Onun fikrincə və digər mənbələrin də təsdiqlədiyi kimi, Əliağa Şıxlinski 1865-ci il aprelin 23-də doğulmuşdur-red.) Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Qazax qəzasının Qazaxlı kəndində anadan olmuşam. Kiçik bir mülkədar olan atam İsmayıl ağa Əli Qazax oğlu Şıxlinski əsli 1537-ci ildən başlayan igid bir nəslə mənsub idi. Bizim ulu babamız Ağdolaq Məmməd ağa Qazax qəzasına Şamxordan (indiki Şəmkirdən -red.) köçüb gətmişdi. Onun iki oğlu var idi. Böyük oğlu Şıxı çox ağıllı və sakit, kiçiyi Əli Qazax çox igid, amma dəlisov bir adam idi. Mən Əli Qazaxın nəslindənəm. Böyük oğul olan Şıxının övladları sonralar Kür axarından 30 verst yuxarıda, Tiflis yaxınlığında məskən salaraq burada üç kənd yiyəsi oldular. Bunlara Şıxlı deyə ümumi ad verilmişdi. Kiçik oğul Əli Qazaxın övladları isə bu vaxta kimi öz köhnə yerlərində yaşayırlar. Böyük oğuldan olan övladlar Şıxızadə familiyasını aldılar, kiçik oğuldan olan bizim nəsil isə Əli Qazaxoğlu familiyasını qəbul etdi. Könüllü surətdə Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra bütün yerlilər özlərinə rus familiyasına bənzəyən familiyalar qəbul etməyə başladıqda bizim nəslin hər iki qolu Şıxlinski familiyasını qəbul etdi.”

“Akademiyanı neyləyir, akademiya onun başıdır”

Memuardan belə anlaşılır ki, atası İsmayıl ağanın məqsədi ailədə sonuncu, on birinci uşaq olan Əliağaya Avropa üsulunda təhsil, həm də mütləq hərbi təhsil vermək idi. Bu məqsədlə İsmayıl ağa onu Tiflisdə böyük nüfuz və hörmət sahibi olan, həyat yoldaşı, görkəmli Azərbaycsn şairi Molla Vəli Vidadinin nəvəsi Şah Yamən xanımın əmisi oğlu Mirzə Hüseyn Qayıbovun himayəsinə verir. Mirzə Hüseyn Qayıbov 12 yaşlı uşağı o zaman Tiflisdə məşhurluğu ilə seçilən gimnaziyaya qoyur. Burada özünü qeyri-adi istedad sahibi kimi göstərən Əliağa iki illik kursu 7 aya bitirməyə müvəffəq olur.

Gənc Əliağa Tiflisdə əvvəlcə xüsusi, sonra isə hərbi gimnaziyanı bitirdikdən sonra 1883-cü ildə Peterburqdakı (indiki Sankt-Peterburq) Mixaylov Topçuluq Məktəbinə qəbul olunur. Elə birinci kursdan əlaçı müdavim kimi müəllim və tələbə heyətinin diqqətini cəlb edir. 1886-cı ildə məktəbi bitirən Şıxlinski təhsildə böyük müvəffəqiyyətlərinə görə pul mükafatı alır. Atçapma yarışlarında birincilik qazandığına görə isə onu qızıl saatla təltif edirlər. Gələcəyin generalı memuarında orduda zabit kimi xidmət etməsinin ilk on ili barədə belə yazır: “Mənim bütün xidmətim əvvəldən axıradək əla qiymətlərlə keçmişdir. Çatışmayan cəhətim ancaq bundan ibarət idi ki, mən akademik təhsil almamışdım. Bunun da tamamilə şəxsi mahiyyətli bir səbəbi vardı. Gəhgir at kimi irəli atılaraq gəncliyə xas olan bir təşəxxüslə: “Mən həyatda öz yerimi akademiyasız da tapa bilərəm” qənaətinə gəlmişdim. Heç xatirimdən çıxmaz, zabit olaraq xidmətə başlayandan 10 il sonra, 1897-ci ildə 20-ci topçu briqadasının baş həkimi, doktor Zelenski mənə belə bir sual verdi: “Bu cür istedadınız olduğu halda, niyə siz akademiyaya getmədiniz?” Bunun cavabında mən “iş belə gətirdi” – dedim. Bu söhbət əsnasında yanımızda olan general Baumqarten dedi: “Akademiyanı neyləyir, akademiya onun başıdır.” Doktor onunla razılaşmadı və sözünə davam edərək dedi: “Buna mənim heç bir şübhəm yoxdur, lakin o bilər ki, vaxtilə bəzi vəzifələr ancaq akademik təhsili olan zabitlərə verilər, onda başa deyil, kağıza baxarlar və o, kənarda qala bilər.” General buna etiraz edərək cavab verdi: “O, heç bir vaxt geridə qalmayacaq, həmişə qabaqda gedəcəkdir.”

Şübhəsiz, akademik təhsilin vacibliyini vurğulayan doktor Zelenskinin sözündə böyük həqiqət vardı. Çünki açıq-aşkar müstəmləkəçilik siyasətinin yeridildiyi, “ikinci növ” xalqların nümayəndələrinin orduda irəli getməsinə imkan verilmədiyi çar Rusiyasında akademik təhsil almadan gələcəkdə yüksək vəzifə tutmaq o qədər də inandırıcı görünmürdü. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, “o həmişə qabaqda gedəcəkdir” deyən general Baumqarten daha haqlı imiş.

“Port-Arturda çəkdiyiniz yetər”

Əliağa Şıxlinskinin bir hərbçi kimi ümumrusiya miqyasında şöhrətlənməsində, sonralar “Rus artilleriyasının Allahı” mərtəbəsinə yetişməsində Port-Artur (Lyuy-şun - Çinin Lyaodun yarımadasının cənub-qərbində donmayan hərbi-dəniz bazasıdır-red.) epopeyası müstəsna rol oynamışdır. 1904-1905-ci illər rus-yapon müharibəsinin kulminasiya nöqtəsi sayılan Port-Arturun müdafiəsində top artilleriyasının mahir ustası Ə.Şıxlinskinin rəhbərlik etdiyi briqadanın göstərdiyi igidliklər o vaxtlar bütün Rusiyada əfsanəyə dönmüşdü. Qalanın müdafiəsi zamanı göstərdiyi şücaətə görə 6 ordenə layiq görülən, rütbəsi kapitandan podpolkovnikə qədər yüksələn Şıxlinski “Xatirələrim”də fəxrlə yazır: “...Port-Arturda hərbi əməliyyat dayandıqda yaponlar bildirdilər ki, zabitləri vətənlərinə yalnız bir şərtlə buraxırlar ki, bundan sonra müharibədə iştirak etməyəcəklərinə dair dillərindən kağız vermiş olsunlar. Əks təqdirdə, zabitlərin hamısı əsgər kimi hərbi əsir elan ediləcəkdir.

İmperator qalanı qəhrəmancasına müdafiə etdiyimizə görə qarnizona təşəkkür edib zabitlərin qayıtmasına icazə verdiyini teleqrafla bildirdi. Zabitlərin çoxu dillərindən kağız verib qayıtdılar. Bizim briqadanın zabitləri isə bunu özləri üçün təhqir bildilər. Mən də dilimdən kağız verməyə razı olmadım.”

` Dilindən iltizam verməyən Ə.Şıxlinski yapon tibb komissiyası onu hərbi qulluğa yararsız hesab etməsinə baxmayaraq, Rusiyaya qayıtdıqdan sonra yenidən yaponlarla döyüşmək üçün Mancuriya müharibəsində iştirak etmək arzusunda olduğunu bildirir. Lakin topçu müfəttiş, knyaz Sergey Mixayloviç “Port-Arturda çəkdiyiniz yetər” deyərək onun xahişini terinə yetirmir.

“Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu”

və fransız polkovnikin dedikləri

Yalnız zabit kimi öz vəzifəsini bitmiş hesab etməyən Şıxlinski həm də hərb elminin görkəmli alimi idi. 1910-cu ildə Luqa şəhərində nəşr olunmuş “Səhra toplarının cəbhədə işlədilməsi” adlı sanballı əsəri, hərbi dərsliklərə salınmış “Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu”, digər kəşf və ixtiraları ona nəinki Rusiyada, hətta bir çox yaxın-uzaq ölkələrdə şan-şöhrət qazandırmışdı. Məhz Ə.Şıxlinski artilleriya tarixində ilk dəfə toplardan gözlə görünməyən hədəfə atəş açmaq texnikasını işləyib hazırlamış və onların təkmilləşdirilməsinə bir sıra diqqətəlayiq yeniliklər gətirmişdi. V.Bertels 1912-ci ildə Varşavada nəşr etdirdiyi “Quru qala qoşunları və ağır səhra qoşunlarının baş artilleriyası tərəfindən atəş açılmasında cinahlardan istifadə edilməsi haqqında məlumatlar” kitabında onun elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək yazırdı: “Artilleriya atəşinin aparılmasında “Şıxlinski üçbucağı” böyük rol oynamışdır. “Şıxlinski üçbucağı” təkcə rus artilleriyasında deyil, Fransa, İsveçrə, Norveç və Avstriya artilleriyalarında da böyük şöhrət qazanmışdır.” General özü “Xatirələrim”də bu barədə belə yazır: “Manevrlərdən sonra bizim məktəbdə (o, 1912-ci ildə Çarskoe Selodakı Artilleriya Zabitləri Məktəbi rəisinin müavini vəzifəsində çalışırdı -red.) ziyafət verilirdi. Yemək zamanı fransız polkovniki Varlen mənim yanımda oturmuşdu. Dövlət başçılarının, rus və fransız xalqlarının, müttəfiq orduların sağlığına rəsmi tostlar deyilirdi. Varlen əyilib qulağıma pıçıldadı: - Əliağa, sizin sağlığınıza!

Mənim adımı haradan bildiyinə təəccüb etdim, çünki biz birinci dəfə idi ki, görüşürdük. Adımı haradan bildiyini soruşduqda dedi:

-Fransada sizi yaxşı tanıyırlar, buraya gəlib topçu məktəbinə baxıb gedənlərin hamısı sizdən danışır.”

Fransalı polkovnikin onu tanıması, əlbəttə, təəccüblü deyildi. Çünki Ə.Şıxlinski yeganə azərbaycanlı hərbçi idi ki, ilk dəfə Fransanın generallara məxsus fəxri “Legion ordeni” və zabitlərə verilən “Legion xaçı” ilə təltif edilmişdi. Təbii ki, görkəmli sərkərdənin bu uğurları vətəndaşı olduğu çar Rusiyasında da diqqətdən kənarda qala bilməzdi.

Rus ordusunda görünməmiş hadisə

Məhz bütün bunlara görə mahir topçu polkovnik rütbəsi aldıqdan 4 il sonra, yəni 1912-ci ildə general-mayor hərbi dərəcəsinə yüksəldi. Bu, o vaxtkı rus ordusunda görünməmiş hadisə idi. Qaydaya görə, polkovnik rütbəsində qalmaq müddəti 10 ildən az ola bilməzdi. Yalnız müstəsna hallarda polkovniklərə 6-8 ildən sonra general rütbəsi verilə bilərdi. Birinci Dünya müharibəsinin gedişində igid azərbaycanlı general bu yüksək etimadın ona təsadüfən göstərilmədiyini öz şücaəti ilə təsdiq etdi. Şıxlinskinin Birinci Dünya müharibəsində xidmətləri “I dərəcəli Stanislav”, “I dərəcəli Anna” ordenlərinə və “Qızıl qılınc” mükafatına layiq görüldü. Bu müharibədə bir sıra hərbi əməliyyatlara uğurla, son dərəcə yüksək peşəkarlıqla rəhbərlik etdiyinə görə ona Rusiya ordusunda ən ali rütbə-vaxtından əvvəl general-leytenant hərbi rütbəsi verildi. Eyni zamanda, əfsanəvi azərbaycanlı general “Rus artilleriyasının Allahı” elan edildi.

Bir diqqətəlayiq faktı da xüsusi vurğulamaq gərəkdir ki, Rusiya imperiyasının o vaxtkı paytaxtı Petroqradın (indiki Sankt-Peterburq) müdafiəsi zamanı Luqa şəhəri yaxınlığındakı yüksəkliyi qəhrəmancasına müdafiə etdiyinə görə həmin əraziyə “Şıxlinski təpəsi” adı verilmişdi və bu gün də o ərazi əfsanəvi azərbaycanlı generalın adını daşımaqdadır.

“Polyak qarışığı olan erməni”, yoxsa?..

Amma çox təəssüf ki, totalitar sovet rejimi dövründə Ə.Şıxlinskinin Petroqradın müdafiəsində göstərdiyi qəhrəmanlıqlar layiqincə qiymətləndirilməyib. Həyatının xeyli hissəsi bu şəhərlə bağlı olan generalın adına nəinki bir küçə və yaxud meydan verilməyib, əksinə bu gün Sankt-Peterburq sakinlərinin böyük əksəriyyəti hələ də Birinci Dünya müharibəsi dövründə ata-babalarının xilaskarını tanımırlar.

Generalın doğma bacısı qızı Humay xanımın nəvəsi Maya Şıxlinskaya illər öncə bizimlə söhbətində bu şəhərdə olarkən rastlaşdığı hadisəni belə xatırlayırdı: “1975-ci ildə Leninqrada kursa göndərilmişdim. O zaman bizi şəhərdəki muzeylərlə tanış edirdilər. Mən hərbi muzeydə olmaq arzumu bildirdim. Buraya gələndə azərbaycanlı generallar Səməd bəy Mehmandarovun və Əliağa Şıxlinskinin portretlərini dəhlizdə divara söykənmiş vəziyyətdə gördüm. Mənə ən çox təsir edən erməni Baqramyanın portretinin bu iki igid azərbaycanlı generaldan əvvəldə qoyulması idi. Portretlərin bu vəziyyətdə olmasının səbəbini soruşdum. Muzey bələdçisi Anna adlı qadın bunun səbəbini təmirlə əlaqələndirdi. Mən Əliağa babamın şəklini ona göstərib sual etdim:

-Siz bilirsiniz bu kimdir?

Onun cavabı indiyədək yadımdan çıxmayıb:

-Da, znayem, on armyanin, polyak smeşınnıy (tərcüməsi: “Bəli, bilirik. O, polyak qarışığı olan ermənidir." Görünür, mayası oğurluqla yoğrulmuş ermənilər soyadının sonluğundakı əsasən polyaklara məxsus olan “ski” şəkilçisinə görə əfsanəvi azərbaycanlı generalı tam özününküləşdirməkdən çəkinərək belə təqdim etmişlər-red.). Düzünü deyim ki, bu cavab məni çox ağrıtdı. Bələdçiyə səhv etdiklərini başa saldım. Dedim ki, həm Mehmandarov, həm də Şıxlinski azərbaycanlıdırlar. Öz pasportumu Annaya göstərib qürurla əlavə etdim: Baxın, mən Şıxlinskinin nəvəsiyəm. Bundan sonra isə əsəbi halda Baqramyanın portretini götürüb onlardan sonrakı cərgəyə qoydum.”

“Ordu xalqın istinadgahıdır”

1918-ci ilin oktyabrında Qafqaz İslam Ordusunun baş komandanı Nuru Paşanın və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) bir sıra dövlət xadimlərinin iştirakı ilə Gəncədə praporşiklər məktəbinin birinci buraxılışı münasibətilə keçirilən şənlikdə əsgərlər qarşısında çıxış edən əfsanəvi general müstəqil dövlətin qurulmasında və möhkəmlənməsində milli ordunun rolunu belə dəyərləndirmişdi: “Azərbaycanlılar birdəfəlik bilməlidirlər ki, doğma ordu əsli tənbəlxana deyil və onun mövcudluğu hər hansı bir azərbaycanlının maddi rifahını daha da yaxşılaşdırmaq üçün yaranmayıb. Ordu xalqın istinadgahıdır - bura xalqın ləyaqətli oğulları gəlməlidir.”

Təəssüf ki, böyük hərbi strateqin yenicə formalaşmaqda olan Milli Ordunu xalqın istinadgahına çevirmək niyyəti baş tutmadı. Buna yenicə müstəqilliyinə qovuşmuş Azərbaycanın Rusiya tərəfindən bu dəfə bolşevik libasında işğalı imkan vermədi.

Azərbaycanlı generalları bolşevik repressiyasından

kim və necə xilas etdi?..

AXC-nin süqutundan sonra Azərbaycanda hakimiyyətə silah gücünə yiyələnən bolşeviklər çar ordusuna və milli hökumətə xidmət etmiş generallara, zabitlərə, onların ailə üzvlərinə misli görünməmiş divan tutdular. Onların əksəriyyəti Nargin adasında sorğusuz-sualsız güllələndi. Belə bir aqibət milli hökumətin hərbi naziri olmuş Səməd bəy Mehmandarovu və onun müavini Əliağa Şıxlinskini də gözləyirdi. 1920-ci ilin mayında həbs olunan generallar bir müddət qazamatda saxlandıqdan sonra həmin il avqustun 1-də Nəriman Nərimanovun məxfi məktubu ilə birlikdə Moskvaya, Leninin sərəncamına göndərilirlər.

Sonralar hər iki general Moskvadan salamat qayıtmalarına əmin olmadıqlarını etiraf etmişdilər. Lakin hər şey gözlənildiyinin əksinə olur. Lenin Nərimanovun məktubunu oxuduqdan sonra onların hər ikisinə Moskvada vəzifə verir. Bəs görəsən, həmin məktubda nə yazılmışdı:

“Əziz Vladimir İliç

Gəncə üsyanı zamanı köhnə Azərbaycan ordusunun bütün zabitləri həbsə alınmışdı. Bu məktubu Sizə təqdim edən məşhur generallar - Mehmandarov və Şıxlinski də onların içərisində idi. Diqqətli yoxlama nəticəsində məlum oldu ki, generalların üsyanla əlaqəsi olmamışdır. Lakin mövqeyimiz sakitləşənə qədər və ümumi işimizə kömək məqsədilə biz hər halda bu qərara gəldik ki, onları qərargahda işləmək üçün Sizin sərəncamınıza göndərək, çünki onlar hərbi mütəxəssislər olmaq etibarı ilə əvəzsizdirlər. Onlardan biri Şıxlinski Nikolay ordusunda “artilleriyanın Allahı” sayılırdı. Polşa cəbhəsi qurtarana qədər qoy onlar Moskvada işləsinlər, sonra sizdən xahiş edəcəyəm ki, bizim əsgəri hissələrimizi təşkil etmək üçün onları buraya göndərəsiniz. Bu müddətdə onların qayğısına qalmaq lazımdır.

Kommunist salamı ilə N.Nərimanov.”

Kommunist “ideologiyası”na xidmət etməsinə baxmayaraq, təpədən-dırnagadək milli ruha köklənmiş görkəmli siyasi və dövlət xadimi Nəriman Nərimanov azərbaycanlı generalları quduzlaşmış bolşeviklərin dəhşətli repressiyasından bax beləcə xilas edir. 1922-ci ilədək Moskvada çalışan Ə.Şıxlinski Nərimanovun xahişi ilə Bakıya qayıdır və ömrünün qalan hissəsini Azərbaycanda hərb elminin inkişafına həsr edir.

“O, içki və qumara nifrət edərdi”

Əliağa Şıxlinski harada xidmət etməsindən asılı olmayaraq ömrü boyu sözün əsl mənasında Azərbaycanın layiqli övladı, türk oğlu türk olaraq qalmışdı. Həyatının 1879-cu ildən 1917-ci ilədək olan dövrünü yad ölkədə keçirən, velikorus şovinizminin tüğyan etdiyi çar ordusunda “Rus artilleriyasının Allahı” kimi indiyədək heç kimə müyəssər olmayan titula yüksələn general yüksək hərbi dairələrdə, başqa dilin və dinin hökmran olduğu mühitdə yaşayıb-işləməsinə baxmayaraq daim öz milli varlığını qoruyub saxlamış, soykökünə sadiq qalmışdır.

Çoxsaylı rus müəlliflərinin Əliağa Şıxlinski ilə bağlı xatirələrində bir cəhət xüsusi vurğulanır. Çar üsul-idarəsinin son illərində orduda əyyaşlıq, sərxoşluq, qumarbazlıq və bu kimi digər pis vərdişlər adi hal almasına baxmayaraq, belə mənfi keyfiyyətlər azərbaycanlı generalın xarakterinə tamamilə yad idi. 1906-cı ildən 1917-ci ilədək onunla birlikdə xidmət edən general-mayor, Dövlət mükafatı laureatı, hərb elmləri doktoru, professor Yevgeni Barsukov (o, 1957-ci ildə vəfat etmişdir) öz xatirələrində həmkarının bu keyfiyyətlərini belə xarakterizə edir: “Şəxsi həyatında Əliağa sonsuz bir məhəbbətlə öz arvadını sevən sədaqətli bir ər idi, onun övladı yox idi, içki və qumara nifrət edərdi... O çox mehriban və qonaqpərvər bir adam idi. Yoldaşlarını tez-tez ləzzətli plova qonaq edər, bunu da həmişə özü bişirərdi.”

Bu böyük şəxsiyyətin ömür-gün yoldaşından söz düşmüşkən...

İşıqlı yolun, parlaq səadətin ünvanı

“Mənim hər şeyim - həm səadətim, həm də səhhətim onunla getdi”

Deyirlər, Allah-Təala həmişə öz sevimli bəndələrini sınağa çəkir. Müasirlərinin söylədiklərinə görə, övladının olmamasını Tanrı qisməti hesab edən Şıxlinski sanki öz taleyi ilə barışmışdı. Onun həyatda ən böyük təsəllisi Nigar xanım kimi əsilli, nəcabətli bir həyat yoldaşının olması idi. 1909-cu il oktyabrın 27-də Mirzə Hüseyn Qayıbovun qızı Nigar xanımla ailə həyatı quran Ə.Şıxlinski sonralar yazırdı: “Bu dəyişiklik mənim həyatımı işıqlı bir yola, parlaq bir səadətə yönəltdi. Bir yerdə keçirmiş olduğumuz 22 illik həyatın aydın səmasında bir bulud ləkəsi belə görünmədi. Fitrətən istedadlı olan, yaxşı təhsil görmüş, mülayim xasiyyətli Nigar xanım ailə səadəti üçün yaradılmış bir qadın idi. Mən bu səadətə tam mənası ilə layiq oldum.”

Nə edəsən ki, zalım fələk bu səadəti də ona çox gördü. General özü başına gələn müsibəti sonralar belə xatırlayırdı: “1931-ci il avqustun 15-də Nigar xanımın ölümü mənim üçün ən ağır zərbə oldu. Mənim hər şeyim - həm səadətim, həm də səhhətim onunla getdi.”

Sevimli həyat yoldaşının vəfatından sonra ömrünün sonrakı 12 ilini Cəfər Cabbarlı küçəsindəki 14 nömrəli binada tək-tənha yaşayan keçmiş artilleriya generalı həyatının bir anını belə Nigar xanımsız təsəvvür etmirmiş. O, hər cümə axşamı həyat yoldaşının köhnə şəhər qəbiristanlığındakı məzarını ziyarət edər, vəfatının ildönümlərində ehsan verərmiş.

“Vəsiyyət. Mən öləndən sonra açmalı”

Tanınmış araşdırmaçı-publisist, hərbi jurnalist Şəmistan Nəzirlinin “Cümhuriyyət generalları” kitabında belə bir ürəkağrıdan epizod var: “1983-cü ildə Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyi arxivinin “Şıxlinski fondu”nda araşdırmalar apararkən ağzı bağlı bir məktuba rast gəldim. Mavi rəngli zərfin üzərində rus dilində belə yazılmışdı: “Vəsiyyət. Mən öləndən sonra açmalı.”

Məktub əlimdə bir müddət kövrək hisslərin təsiri altında quruyub qaldım. Gözlərimdə yaş dumanı, beynimdəsə qarmaqarışıq sözlər fırlanırdı: “Açım, açmayım. Açsam bu müqəddəs kişinin ruhu məni lənətləməz ki...” Məktubu o biri üzünə çevirib yapışdırılmış tərəfinə dönə-dönə baxdım. Məktub bağlıdır. 1943-cü il avqustun 18-də Bakıda vəfat edən generalın ölümündən düz 40 il keçir... Mənim yəqinimdir ki, onun hələ oxumadığım vəsiyyətnaməsində də müdrik sətirlərə rast gələcəm... Ehtiyatla qələmimin iti ucunu ağzıbağlı məktuba yaxınlaşdırıram. 40 il qurumuş yapışqan asanlıqla qopur, içərisindən adi dəftər kağızına yazılmış 4 vərəq çıxır. Birincisinin sərlövhəsi “Ailə vəsiyyətnaməsi” 30 oktyabr 1933-cü ildə yazılıb. İkincisi “Əziz Bahadır və Varya” (həmin tarixdə yazılıb), üçüncüsü sərlövhəsizdir, yalnız “3 yanvar 1938-ci il” tarixi qoyulub. Dördüncüsü “Son rica” (xahiş) 13 mart 1942-ci ildə yazılıb.”

Sən necə də amansızsanmış, həyat!..

General 30 oktyabr 1933-cü ildə yazdığı “Ailə vəsiyyətnaməsi”ndə ölümündən sonra qalan əmlakını həyatının kimsəsiz illərində ona hədsiz qayğı göstərmiş qaynı Bahadır Qayıbova və onun arvadı Varvara Qayıbovaya vəsiyyət edir. “Əziz Bahadır və Varya!” adlanan ikinci vəsiyyətnaməsində Nigar xanımın vəfatından sonra onu qayğı ilə əhatə etmiş həmin insanlara hədsiz minnətdarlığını bildirir. Generalın üçüncü vəsiyyətnaməsini ürəkağrısız oxumaq olmur: “Vəsiyyətnamə yazılarkən mənim bəzi qiymətli şeylərim var idi ki, onlar Bahadır və Varyanın mənə göstərdikləri qayğı və mənəvi köməklikdən əlavə maddi yardımlarını qismən ödəyə bilərdi. Lakin mən gözlənildiyindən də artıq yaşadım, satılası nə vardısa hamısını satıb xərclədim və bununla da vəsiyyətnaməm öz mənasını itirmiş oldu...”

Şəxsən bu sətirlərin müəllifi olaraq ömrü boyu hərbi andına sadiq qalaraq döyüş meydanlarında misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmiş, dünya hərb elminə böyük töhfələr vermiş, millətimizin imzasını imzalar içinə yazdırmış general-leytenant Ə.Şıxlinskinin “Son rica (xahiş)”ini oxuyarkən göz yaşlarımı saxlaya bilmədim və istər-istəməz dilimdən “Sən necə də amansızsanmış, həyat!” kəlmələri qopdu:

“1. Əgər mən yataqda qalası xəstə olsam, məni xəstəxanaya göndərin.

2. Əgər xəstəxanada ölsəm nəşimi evə yox, xəstəxanadan qəbiristanlığa aparın.

3. Qəzetdə elan verməyin.

4. Dəfnetmə xərclərinin az olmasına çalışın. Yorğan ağına bükülmüş cəsədi rənglənməmiş, üstünə kilim salınmış tabuta qoyun.

5. Heç bir ehsan verməyin, bunu etmək həmişə gərəksizdir, müasir çətinlikləri nəzərə alsaq isə qəbahətdir.

6. Mənə əziz olan Nigar xanım ilə yanaşı qəbri yastı tava daşı ilə örtüb yazarsınız: “Əliağa Şıxlinski” - heç bir tarix lazım deyil.

Əliağa Şıxlinski

Bakı, 13.03.1942-ci il”

Qayıbovlar ailəsinin yandırdığı ikinci çıraq

və...sonradan peyda olanlar

Həyatının həlledici anlarında xeyirxah insanların diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmaq bəlkə də onun alın yazısı, tale qisməti imiş. Kiçik yaşlarında şöhrətin zirvəsinə gedən yolunda Qayıbovlar ailəsi çıraq yandırmışdı. O vaxtlar Tiflisdə yaşayan ata Mirzə Hüseyn Qayıbov onu himayəsinə götürmüş, təlim- tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdu. Ömrünün son günlərində taleyin hökmü ilə tək-tənha qalmış qoca Əliağa Şıxlinskiyə bu dəfə oğul Qayıbov və onun ailəsi sahib durmuşdu.

Beynimdə uzun müddət dolaşan və mənə rahatlıq verməyən bir fikri yazmaya bilmirəm. Ölümündən dərhal sonra Ə.Şıxlinskinin yaxın-uzaq qohumları arasında onun qanuni varisi olmaq istəyənlər, hətta bununla bağlı öz aralarında mübarizə aparanlar çox olub. Bəs görəsən Ə.Şıxlinski ömrünün son çağlarında kimsəsiz qalanda, cüzi təqaüdünü güc-bəla ilə alanda, çörək növbəsində duran zaman bəzi üzdəniraq soydaşlarımız erməni fitvasına uyaraq onun şinelinin ətəyindən tutub “çar generalı”, “Port-Artur qəhrəmanı” kimi ironik ifadələrlə məsxərəyə qoyanda bu “varislər” harada idilər?

Belə bir böyük şəxsiyyətin varisi olmaq, əlbəttə, hər kəsə şöhrət gətirərdi. Amma təbii ki, Şıxlinski soyadını (hətta bəzilərinin onun qanuni varisi olmaq üçün əvvəllər daşıdıqları soyadları dəyişib “Şıxlinski”ni seçmələri haqqında kifayət qədər faktlar var) daşımaq heç də əfsanəvi generalın əsl varisi olmaq üçün kifayət edə bilməz.

Bəs əfsanəvi generalın əsl varisləri kimlərdir?..

Birmənalı demək olar ki, Əliağa Şıxlınskinin əsl varisləri 30 il erməni işğal altında olan torpaqlarımızı 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin misilsiz sərkərdəlik qabiliyyəti sayəsində azad edən rəşadətli Azərbaycan Ordusu, çağdaş dünyanın hərb tarixinə parlaq səhifələr yazan, gecə-gündüz addım-addım, sürünə-sürünə, sinəsini dağa-daşa sürtə-sürtə, əl-ayaqlarında daşlar yaralar aça-aça, dibi görünməyən sıldırım qayaları qarış-qarış dırmaşıb Vətən savaşının kulminasiya nöqtəsi sayılan alınmaz qalamız Şuşaya gəlib çıxan, burada əlbəyaxa döyüşlərdə yüngül silahlarla qarşısındakı topla, tankla, artilleriya ilə silahlanmış Ermənistan ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradan bizim qəhrəman əsgər və zabitlərimizdir! Əfsanəvi generalın əsl varisləri tarixi Zəfərimizdən üç il sonra-2023-cü ilin sentyabrında yenə də Müzəffər Sərkərdə, Prezident İlham Əliyevin Liderliyi ilə birgünlük lokal antiterror tədbirləri nəticəsində heç bir mülki şəxsin və obyektin , necə deyərlər, burnunu belə qanatmadan 35 il ərzində Azərbaycan xalqına və dövlətinə meydan oxuyan Xankəndidəki terrorçu-separatçı xuntanı məhv edib onun “liderciklərini” əlləri qandallı vəziyyətdə Bakıya gətirən rəşadətli Silahlı Qüvvələrimizdir! Ümumilikdə general Şıxlinskinin əsl varisi ərazi bütövlüyü və suverenliyi tam təmin edilmiş bugünkü qalib Azərbaycan xalqıdır! Başqa heç kim!..

P.S. XX əsrin əvvəllərində əfsanəvi azərbaycanlı generalın döyüş meydanlarında qəhrəmanlıqları, hərb elmində inqilab sayılan “Şıxlinski üçbucağı”, “Şıxlinski formulu”, digər bənzərsiz kəşfləri və əsərləri o zaman aparıcı ölkələrin hərbi dərsliklərinə daxil edlərək öyrənilirdi. XXI əsrin əvvəllərində isə onun xələfi olan rəşadətli Azərbaycan Ordusunun 44 günlük Vətən müharibəsində tətbiq etdiyi hərbi strategiya, xüsusilə bütün dünyanı heyrətləndirən unikal “Şuşa əməliyyatı” Yer kürəsində bir nömrəli orduya sahib olan ABŞ-ın və digər NATO ölkələrinin hərbi dərsliklərinə salınaraq mənimsənilməkdədir. Bax, budur əsl varislik! Bax, budur nəsillərin bir-birinə qırılmaz tellərlə bağlılığı!..

Əhməd Qurbanoğlu

İki sahil.- 2025.- 5 aprel, №55.- S.6.