MAHİRƏ HÜSEYNOVANIN ETİMOLOJİ

ARAŞDIRMALARINDA VƏTƏN ZİRVƏSİ

Elmin də öz ruhu, öz nəfəsi, öz Vətəni var. Hər bir söz, hər bir fikir, hər bir səs, ̶̶̶əgər onu doğuran torpaq bu xalqın torpağıdırsa, Vətənin səsinə çevrilir. Professor Mahirə Hüseynovanın etimoloji araşdırmaları da məhz bu səsin davamıdır - minilliklərin yaddaşından süzülüb gələn dilin köklərinə işıq salan, hər hecada bir xalqın nəfəsini duyan bir elmi məktəbdir.

Mahirə Hüseynova Azərbaycan dilçiliyində etimologiya sahəsindəki fəaliyyətini yalnız filoloji sahə kimi deyil, milli kimliyin və mənəvi yaddaşın elmi salnaməsi kimi formalaşdırıb. Onun “Qərbi Azərbaycan paleotoponimlərinin linqvistik etimoloji təhlili”, “Azərbaycan dilinin yemək və içmək adlarının tarixi-etimoloji lüğəti” kimi tədqiqatlarından aydın olur ki, hər bir söz bir canlı orqanizm kimidir: doğulur, yaşayır, dəyişir, lakin yaddaşdan silinmir. “Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası”, “Müasir Azərbaycan dili: Aşıq və el şairlərinin yaradıcılığının dil və üslub xüsusiyyətləri (Dərələyəz mahalı üzrə)” əsərlərinə diqqət yetirsək, görərik ki, alimin elmi baxışında sözün tarixi təkcə linqvistik hadisə deyil, həm də mənəvi coğrafiyadır - haradan gəldiyimizi, kim olduğumuzu və hara getdiyimizi anladan bir xəritədir.

O, etimologiyanın quru terminologiyadan ibarət olmadığını, əksinə, sözlərin arxasında bir mədəniyyətin nəfəsi, bir xalqın düşüncə arxetipi dayandığını elmi faktlarla sübut edir. Hüseynovanın tədqiqatlarında semantik transformasiyalar, fonetik dəyişmələr, leksik təbəqələşmə və morfoloji paralellər sadəcə elmi terminlər kimi deyil, dil ruhunun poetik ritmi kimi səslənir.

Hər bir sözün kökündə bir tale gizlidir. Mahirə Hüseynova bu taleləri dilin genetik yaddaşından oxuyur. “Dil canlı orqanizmdir” prinsipi onun araşdırmalarında bədii bir duyğuya çevrilir. O, sözləri yalnız analiz etmir, onları dinləyir. Hər bir arxaik kök, hər bir qədim leksik vahid onun elmi düşüncəsində sanki bir “xalqın səsi”nə, bir “Vətən əhvalına” çevrilir. Görkəmli alim “XX əsrdə Dərələyəzdə urbisid və etnosid aktları” əsərində millətçiliyin qətlə yetirdiyi kəndlərimizin taleyindən bəhs edərkən yalnız yurd yerlərimizə qarşı deyil, eyni zamanda həmin yerlərdə xalqımızın özünəməxsus şüurunun, milli kimliyinin, o cümlədən toponimikasının məhvinə çalışıldığını da elmi əsaslarla gözlər önünə sərir.

Etimologiya sahəsi Mahirə Hüseynovanın qələmində həm tarix, həm poeziya, həm də vətənpərvərlik fəlsəfəsidir. Bunu həm də silsilə şeirlər kitablarının müəllifi olan şairə Mahirə Nağıqızının poetikasında açıq-aşkar görmək mümkündür. O, sözün kökünü axtararkən əslində xalqın kökünü tapır. Onun “sözün mənşəyi”ni araşdırmaqda məqsədi sadəcə dil faktlarını üzə çıxarmaq deyil, dil ruhunun Vətənlə vəhdətini göstərməkdir. “Torpaq”, “yurd”, “ana”, “od”, “el”, “söz”, “namus” kimi arxaik köklər onun tədqiqatlarında yalnız leksik vahid deyil, həm də mənəvi simvollardır - xalqın özünüifadəsinin kodlarıdır.

Professor Hüseynova öz araşdırmalarında etimoloji paralellər vasitəsilə türk dilləri ailəsinin ortaq yaddaşını bərpa edir. Bu istiqamətdə onun semantik təbəqələşmə, leksik invariantlıq, arxaik kök modelləri, qədim türk morfem sistemi kimi anlayışlara gətirdiyi yanaşmalar Azərbaycan etimologiya məktəbinin nəzəri əsaslarını möhkəmləndirib.

Bu elmi səviyyənin arxasında təkcə zəhmət yox, həm də Vətən sevgisi dayanır. Mahirə Hüseynova üçün Vətən yalnız coğrafi anlayış deyil, dil müstəvisində yaşayan mənəvi dəyərlər məkanıdır. Onun üçün Vətən “torpaq” deyil, “söz”dür; xalqın nəfəsi, danışığı, düşüncə tərzi və mənəvi enerjisidir.

Mahirə Hüseynovanın tədqiqatlarında mənşə və məna birləşir, səs və simvol bir olur, dil və tarix eyni cizgidə görüşür. O, etimologiyanı tarixin poetik oxunuşuna çevirir. Onun elmi dili bəzən sanki poeziya dilinə çevrilir, hər termin arxasında bir duyğu, hər fakt arxasında bir fikir var.

Professorun yazılarında tez-tez rast gəldiyimiz etimoloji enerji, semantik dərinlik, dil arxetipi, genetik bağ kimi fəlsəfi nüanslar təsadüfi deyil. Bu anlayışlar yalnız elmi nəticələr deyil, həm də dil fəlsəfəsinin bədii obrazlarıdır.

Mahirə Hüseynovanın elmi üslubu bir məktəbdir - Mahirə Hüseynova məktəbi. Burada elmi düşüncə ilə bədii təfəkkür qovuşur. O, dilin kökünü öyrənməklə xalqın ruhunu oxuyur, sözün mənşəyini izah etməklə Vətənin mənasını açıqlayır.

Bu məktəbin əsas ideyası sadə, amma dərin bir həqiqətə əsaslanır:

“Söz varsa, Vətən var. Vətən varsa, dil yaşayır.”

Mahirə Hüseynova dilin köklərindən Vətənə körpü salan alimdir. Onun etimoloji tədqiqatları yalnız filoloji nəticələr deyil, həm də mənəvi bərpa prosesidir. O, sübut edir ki, xalqın ruhu sözün içində, sözün ruhu isə Vətəndə yaşayır.

Bu gün Azərbaycan dilçiliyində Mahirə Hüseynovanın adı etimologiyanın təməl sütunlarından biri kimi çəkilir. Onun elmi irsi bir tərəfdən sistemli terminoloji düşüncə, digər tərəfdən isə bədii duyumun elmdə təcəssümüdür. Bu sintez onun tədqiqatlarını həm müasir, həm də əbədi edir.

Sözün səsi Vətənin səsidir. Mahirə Hüseynova bu səsi eşidən, qoruyan, gələcəyə daşıyan elmi və mənəvi bir körpüdür. Onun araşdırmaları bir daha sübut edir ki, sözün kökü Vətəndə, Vətənin kökü isə sözdədir.

Leyla Səfərova,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

ADPU Xarici Dillər Mərkəzi

İki sahil.- 2025.- 4 noyabr, №200.- S.7.