Elektron aviabiletlər sistemi barədə

Keçən yüzilliyin 60-cı illərində mədəni intellektin sferasına məxsus tədqiqatçılar A.Nyuell və Q.Saymon göstərirdilər ki, insan mühakimələri bir çox hallarda məntiqli təkliflər formasında fəaliyyət göstərir, yəni əgər (şərti) zaman (fəaliyyət) formasıdır.

Bu baxımdan, bir başa nağdsız hesablaşmaların tarixi inkişafında keçən yüzilliyin 50-60-cı illəri böyük rol oynayır.

Hələ o vaxtlar ümumi məsələlərin həlli üçün kredit kartı, (bankomatlar), bank terminalları sahələrin birləşdirilməsi qabiliyyətinin nümayiş etdirilməsi tarixi hadisə idi və aviabiletlərin bronlaşdırılmasında vahid məlumat bazasının inkişafı bazar münasibətlərini konkret olaraq texnoloji əsaslarla başqa bir modeldə yenidən qurulmasını təmin etməyə çalışırdı.

Burda iki güclü rəqabətin barışmaz mübarizəsi mövcud idi və bu əvvəlcə xidmət sferasının üstünlüyünə və sonra isə ərazi miqyasında texnoloji birliyin meydana gəlməsinə gətirib çıxartdı. Bütövlükdə İT-nin istifadə edilməsində konkret üstünlüklərin əldə edilməsində "SABRE"-nin tarixi bizə daha geniş məlumdur. Mövcud kompaniya öz bazarlarında uzunmüddətli vahid nəzarət sisteminin həyata keçirilməsini bacara bildi.

Bütün bu əfsanələr 1954-cü ildə başladı. Həmin dövrdə Nyu-Yorkdan Los-Ancelesə uçan təyyarənin qonşu salonlarında "İVM" kompaniyasının yüksək təbəqəli ticarət nümayəndəsi və “Amerikan Airlines” II şirkətinin ali-meneceri S.R.Smit və Bler Smit kimi bir-birinə tanış olmayan naməlum şəxslər əyləşmişdilər. S.R.Smit aviabiletlərin sifarişi zamanı göstərilən xidmətlərin çətinliyindən və biletlərin işlənib-hazırlanmasından şikayətlənmişdi. Bler Smit isə bir aydan sonra "İVM" kompaniyası adından mövcud problemin aradan qaldırılması üçün onu əməkdaşlığa dəvət etdi və əsas ideyanın konturları cızıldı. Bir sözlə hər iki kompaniyanın əməkdaşlığı beş il müddətində boş danışıqlardan başqa bir şey olmadı, belə ki, o vaxta kimi sadəcə olaraq lazımi texnologiya mövcud deyildi.

Ciddi işə ancaq 1959-1960-cı illərdə başlanıldı və bu layihə Semi Autatik Busines Environment Research "biznes vasitələrinin yarımavtomatlaşdırılmasının tətbiqi" adını aldı. İnsan istəyindən və düşüncələrindən asılı olaraq çətin oxunan söz "SABRE" kimi tələffüz edilməyə başlandı. Birinci layihə sistem çərçivəsində 1962-ci ildən fəaliyyətə başlandı. Bir çox illər "İVM" və "Amerikan Airlines" aviasiya kompaniyası arasında realizasiya edilən layihə rabitə xətləri elementlərini, kommunikasiya saxlanılması qurğusunu, böyük tutumlu transaksiya hazırlıq qurğularını və mövcud meynfreyn üçün onlayn sisteminin təkmilləşdirilmə prosesləri də daxil olmaqla qabaqcıl informasiya texnologiyalarının inkişafını daha geniş formada təmin etmiş oldu.

"Delta", "United" və "PanAm" kimi başqa Amerika kompaniyaları da bəzi hallarda həmin İVM-lə əməkdaşlıq edərək aviabiletlərin bronlaşdırılması sisteminin xüsusi hazırlığını həyata keçirirdilər. İşin paralel hazırlığı 1970-ci ilə kimi davam etdi və müəyyən edildi ki, "Amerikan Airlines" istifadə etdiyi sistem rəqabətə davamlı bir sistemdir.

Mövcud proseslərin maraqlı tərəfi bundan sonra başladı. Belə ki, "Amerikan Airlines" kompaniyasının marketinq qrupuna kompüter sənayesindən çıxmış və məhsulun rəqabətə davamlılığının artırılması planında İT-nin imkanlarını çox yüksək səviyyədə bilən Bob Krendoll rəhbərlik etməyə başladı. Amerikanın bronlaşdırma sisteminin acınacaqlı vəziyyətini aradan qaldırmaq məqsədilə Krendoll bu işin təkmilləşdirilməsi uğrunda ardıcıl olaraq mübarizə apardı. Özünə və kompüter bölməsinin rəhbəri Maks Xopperə maliyə artımını təmin etməyə çalışaraq "SABRE" sisteminin daha önəmli tərəflərinin öyrənilməsinə nail olmağı davam etdirdilər. Krendoll qəbul edilmiş "SABRE" sisteminin yeni ümummilli bronlaşdırma sistemi əsasında daha bir keyfiyyətdə başqa aviakompaniyalar tərəfindən qəbul edilməsini həyata keçirməyə çalışırdı. Ancaq "United" kompaniyasının aviadaşımalarının ümumi lideri kimi tanınan "Apollo" sistemi ən yaxşı və perspektivli sistem hesab edilərək ümumamerika liderliyini həyata keçirirdi.

"SABRE" sistemini öz yolundan yayındırmağa çalışaraq maneçilik etməyə başladılar. Onda Krendolun ağlına gələn başqa bir ideya ondan ibarət oldu ki, marketinq strategiyasını dəyişərək "SABRE"-ni turizm operatorları ilə davam etdirməyə başladı. "Apollo" ilə mübarizə bir neçə il davam etsə də nəticədə "SABRE"-nin qələbəsi ilə yekunlaşdı.

Həmin dövrdə "SABRE" bazar münasibətlərində turizm biznesinin texniki müdafiəsinə görə hakim mövqeydə duraraq, ABŞ-ın antiinhisar təşkilatlarının və Elektron sisteminin diqqətini özünə cəlb edə bildi. Həmin anda başqa aviakompaniyalar "Amerikan Airlines"indən "SABRE" sistemində onlar üçün də xüsusi reyslərin həyata keçirilməsini tələb etdilər. Proseslərin baş vermə formasından asılı olmayaraq 1980-1990-cı illərdə marketinq çoxluğuna və maliyyə üstünlüklərinə əsasən "SABRE" axıra kimi konkret faktorlar əsasında İT-də bir çox dəyişikliklərin çevik inkişafını təmin etmişdir.

Bu gün bazar sistemində aviabiletlərin beş iri onlayn sistemində bronlaşdırılması təqdim edilmişdir. "SABRE", "APOLLO", "QALİLEO" (Gendont kompaniyasına məxsusdur), "AMADEUS" (1987-ci illərdə Avropanın aparıcı kompaniyaları tərəfindən yaradılmışdır) və "WORLDSPAN" (Delta və Northwest kompaniyalarının nəzarəti altındadır). Ona görə də Şimali Amerikada sifarişlərin təxminən yarısından çoxu "SABRE"-nin payına düşür. 2000-ci illərdə "Amerikan Airlines" kompaniyası "SABRE"-nin elastik və sərbəst hərəkətini buraxaraq, onu açıq səhmdar cəmiyyəti ilə əvəz etdi və səhmlərini satışa çıxartdı.

2001-ci ildən etibarən "Amerikan Airlines", "Unitet", "Delta", "Continental" və "Northwest" kompaniyaları aviabiletlərin bronlaşdırılmasında vahid Web-sayt Orbit yaradılması barədə danışıqlar apardılar və nəticədə mövcud xidmət servislərinin rəqabət mübarizəsi ilə qarşılanıldı: Expedia (bir hissəsi ABŞ Network, İnc), Travelogity (70% "SABRE"-yə məxsusdur) çox sürətlə inkişaf edən Priçeline və satışı güzəştli qiymətlərlə həyata keçirən başqa sistemdir.

Nağdsız hesablaşmaların həyata keçirilməsində mühüm rol oynayan informasiya texnologiyalarının inkişafı proseslərində fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, əvvəlki texnoloji inqilablar nəticə etibarilə məhdud ərazilərdə daha çox müddətə qala bilmişdi, yeni texnoloji proseslər isə öz yumşaq inkişaf tempi ilə bütün dünyanı informasiya texnologiyası ilə bağlayaraq daha bariz imkanlar yarada bilmişdir.

Hər şeydən əvvəl informasiya texnologiyasının adekvat yaradılmasının əlaqə bağlılığının kommunikasiya texnologiyasına nisbətən daha çətin və mürəkkəb olduğu özünü biruzə verdi. Hal-hazırki əlaqə bağlılığı onlayn texnoloji proseslərindən bir qədər uzaq olması da bunu bir daha təsdiq etdi. Çünki elektron kommersiya da bir qədər başlanğıc qoyuluş tələb etdiyindən çətin və mürəkkəb forma kimi özünü biruzə verdi. Bank texnologiyası, sığorta işi, pərakəndə ticarət və s. sferada radikal inkişaf quruculuğunun bir günün işi olmadığı özünü göstərdi.

Ulu öndərimiz H.Əliyevin müstəqilliyimizin 93-cü illərindən sonra hakimiyyətə gəlməsi ilə bağlı olaraq, Azərbaycan Aviasiyası Beynəlxalq standartlara cavab verən yeni texnoloji aspektdə quruldu. Texnoloji dəyişikliklər hava daşınmalarını müasir intellektdə həyata keçirməyə başladı. Qeyd edildiyi kimi: "Qlobal şəhər və yer deyil, bu prosesdir". Bu prosesi Ulu öndərimizin davamçısı, ölkə Prezidenti İ.Əliyev daha qabarıq şəkildə davam etdirdi. Ölkə Prezidenti başda olmaqla "AZAL" Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin rəhbərliyi tərəfindən aparılan kadr siyasəti Aviasiya daşınmalarında Beynəlxalq Standartlara cavab verən yeni və müasir texnologiyaların tətbiqini genişləndirdi. Hal-hazırda "Qabriel", "Amadeus" və s. forma daşıyan elektron aviabiletlərinin elektron nağdsız hesablaşma üsulunda sifariş edilməsi, bronlaşdırılması mühüm rol oynayır.

Xarici kompaniyaların və İATA-nın məlumatına əsasən aviabiletlərin elektron nağdsız hesablaşma yolu ilə hərəkət mexanizmi 75% səmərə ilə başa çatır. Ona görə də qeyd etmək lazımdır ki, istənilən təşkilatın avtomatlaşdırılması qismən əmək və material xərcləri tələb edən müasir texniki vasitələrin mütləq mənada iqtisadi səmərəliliyinin əldə edilməsini təmin edir.

Azərbaycan Aviasiyasının Beynəlxalq iqtisadiyyata inteqrasiyası yeni bazarların meydana gəlməsində mütərəqqi rol oynamaqdadır. Kim deyə bilərdi ki, 1980-ci illərdə Toybey, Madrid yaxud Buenos-Ayres dünyanın beynəlxalq maliyyə və işgüzar mərkəzi hesab ediləcək və artıq inanmaq olar ki, meqapolis Honkonq, Şenç-jen, Qaunçjen, Qjuxau, Makao XXI əsrin ən iri maliyyə və işgüzar paytaxt şəhərlərinə çeviriləcək və xidmət sferasının ən iri qlobal coğrafiyası kimi formalaşacaq, yəni yuxarıda qeyd edildiyi kimi "Qlobal şəhər və yer deyil, bu prosesdir".

Beləliklə, yeni texnologiyaların tətbiqinin əmək və dəyər xərclərinin aşağı salınmasında, iqtisadi səmərəliliyin əldə edilməsində müsbət təsiri vardır.

F.M.Quliyev

Milli Aviasiya Akademiyası

İqtisadiyyat.- 2009.- 12-18 fevral.- S. 6.