“Mən arzumdan çox qabağa getmişəm”

Artıq 60 yaşını haqlayan professor, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü Adil Qəribov məşğul olduğu elm sahəsində daha böyük uğurlar qazanmaq arzusu ilə yaşayır

Aşıb-daşan, tükənməz enerji ilə çalışdığı və bütün həyatını həsr etdiyi işinə çox bağlıdır. İllərini sərf edib elmi tədqiqatlara. İstirahətindən, dincliyindən kəsib, gecəsini, gündüzünə qatıb. Seçdiyi yola bütün varlığıyla inanıb, elə bu inam və cəfakeşliklə də istədiyinə nail olub. Azərbaycan elminə zaman keçsə də, dəyərini itirməyəcək sanballı töhfələr verib, davamçılarını yetişdirib. Həyatının mənası sayılan bu xidmətlər onun ömrünün məğzini dəqiq ifadə edir. Bu yaxınlarda 60 yaşı tamam olan kimya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, AMEA-nın Radiasiya Problemləri İnstitutunun direktoru Adil Qəribov məşğul olduğu elm sahəsində daha böyük uğurlar qazanmaq arzusu ilə yaşayır.

Mühüm tədqiqatlar

- Siz böyük bir instituta rəhbərlik edirsiniz. Elmi fəaliyyətinizin, tədqiqatlarınızın hamısı bu sahə ilə bağlıdır. Necə deyərsiniz, ömrünüzü həsr etdiyiniz bu sahə cəmiyyətə nə verir?

- Hazırda dünyanın ən böyük problemi enerji təchizatıdır. Bu, artıq iki əsrdir ki, dünyada bütün problemlərin, konfliktlərin əsası kimi özünü göstərir. Keçən əsrin 70-ci illərindən karbohidrogen mənbələrinin tükənməsi gedirdi. Dünya yeni energetik krizis mərhələsi qarşısında qalırdı. O zaman enerji təminatı üçün yeni mənbələr axtarılırdı. Bu axtarışın bünövrəsi isə çox qədimdən başlamışdı. Heç şübhəsiz, bu cür istifadə üçün yeni kəşflər, tədqiqatlar aparmağa ehtiyac vardı. Mənim məşğul olduğum sahə də nüvə enerjisinin dinc məqsədlərlə istifadəsi istiqamətindədir. Dinc məqsədlərlə istifadənin özü də inkişaf dövründən asılı olaraq müxtəlif sahələrə həsr olunub. Mənim ilk tədqiqatlarım neftin emalı proseslərində atom enerjisindən istifadə etmək və bu cür komplekslərin yaradılmasına həsr olunmuşdu. Bu sahədə həm namizədlik işim, həm də patentlərim var. O zaman aldığımız nəticələr sovetlər birliyində çox gözəl qarşılanmış və iki dəfə SSRİ Elmlər Akademiyasının ən mühüm nəticəsi kimi illik hesabatlarda qeyd olunmuşdu. İkinci mərhələ tədqiqatım atom hidrogen energetikası sahəsi ilə bağlı olub. Bu sahədə aldığım nəticələr isə yəqin ki, təkcə bu gün deyil, gələcəkdə də böyük əhəmiyyət kəsb edəcək. Bu sahədə tədqiqatlarım indi də davam edir. Doktorluq işim də atom hidrogen energetikası sahəsindədir. Bu sahə indi də dünyanı maraqlandırır. Çünki hazırda dünyada yüksək enerjili nüvə reaktorları işlənilir. Mənim o sahədə apardığım tədqiqat işləri o zaman Rusiya Kurçatov adına Atom Enerjisi İnstitutunun birbaşa maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilirdi. Hər il həmin tədqiqatları həyata keçirmək üçün bizə yarım milyona qədər vəsait keçirirdilər. 1977-ci ildən sovetlər birliyi dağılana qədər mən həmin institutla birgə işlər aparmışam. Bu tədqiqatların nəticəsində onlarla yeni üsullar işlənib. Mən bu işləri keçmiş SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti Aleksandrov və akademik Valeri Alekseyeviç Leqasovun birbaşa rəhbərliyi altında aparmışam. 1986-cı ildən elmi istiqamətimin bir hissəsi də su ilə soyudulan nüvə reaktorlarının hidrogen təhlükəsizliyinə həsr olunub. 1987-ci ildə dünya alimləri Süxumidə Çernobıl qəzasına həsr olunan xüsusi konfransa yığışdı. Həmin konfransda dünya üzrə su ilə soyudulan nüvə reaktorlarının rəisləri iştirak edirdi. Mən də həmin konfransda çıxış edərək bir ildə aldığım nəticələri diqqətə çatdırdım. Konfransda bu sahədə elmi tədqiqat işlərinin həmin il mənə verilməsi qərara alındı. Maraqlıdır ki, 1991-ci ildə sovetlər birliyi dağılsa da onlar mənə 1992-ci ildə də vəsait köçürürdülər ki, bu işləri davam etdirim. Bu sahədə çox mühüm nəticələr aldıq. Bu gün də mənim həmin işlərimə yüzlərlə, minlərlə istinadlar var. Cəmiyyətə nə vermək baxımından apardığım bu tədqiqatlar cox mühümdür.

Yeni bir elmi istiqamətin bünövrəsi

- Məlum məsələdir ki, sovetlər birliyi dağılanda müstəqil ölkə kimi Azərbaycanın nə atom energetikası, nə də nüvə texnologiyası vardı. Bu sahənin alimi kimi siz nə etdiniz?

- O qarmaqarışıq dövrlərdə biz bu cəmiyyətdə artıq insanlara çevrilmişdik. Bir çox ölkələrdən dəvətlər alsam da, mən heç yerə getmədim. «Bu ölkədə nə yarada bilərik?» problemi məni düşündürürdü. Ulu öndərimiz hakimiyyətə gələndən sonra elmə maraq da artdı. Bizdən də “siz bu cəmiyyətin yararlı bir hissəsi, düşünən beynisiniz” deyə tələb etdilər. Daha çox elmi-praktiki məsələ olan Azərbaycanın radio ekologiyası, nüvə və radiasiya təhlükəsizliyi problemi məni maraqlandırdı. Ancaq bunları tədqiq etmək üçün bizdə heç bir avadanlıq yox idi. NATO, MAQATE və digər qurumların və Amerika fondlarının köməyi ilə yeni layihələr verdik. Mən bu addımı öz labarotoriyamdan atdım. Həmin qrantlar nəticəsində ən müasir avadanlıqları gətirdik. Respublikamızın ərazisi, heç olmasa Abşeron yarımadasının radiasiya və nüvə təhlükəsizliyi sahəsindəki durumu üzrə elmi araşdırmalar apardıq. Həmin araşdırmalar bu gün də davam edir. Demək olar ki, respublikada yeni bir elmi istiqamətin bünövrəsi qoyuldu. Bu gün artıq institutumuzun nəzdində bu sahəyə xidmət edən iki mərkəz fəaliyyət göstərir. Ətraf mühitin fizika və kimyası mərkəzi və nüvə və radiasiya təhlükəsizliyi üzrə ekspertiza mərkəzi. Bizdə 20-dən artıq gəncdən ibarət klublar yaranıb. Mən həmin gəncləri tədris keçmək üçün dünyanın bütün inkişaf etmiş elmi mərkəzlərinə göndərmişəm. Artıq onlar tam şəkildə yüksək kvalifikasiyalı kadrlar siyahısına daxil olunacaq səviyyədədirlər. Bu gün ölkəmiz üçün nə etmişəm deyəndə onu da qeyd edə bilərəm ki, mən Azərbaycan üçün yeni olan radiasiya və nüvə təhlükəsizliyi istiqamətinin bünövrəsini qoyub inkişaf etdirmişəm. Tam əminliklə deyə bilərəm ki, radioekologiya və radiokimya istiqamətinin əsasını qoyub dünya səviyyəsində elmi tədqiqat işləri aparmışıq. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq transsərhəd sularının radionuklit tərkibinə görə MAQATE ilə birlikdə beynəlxalq ekspedisia keçirmişəm. 2006-cı ildə yenə də MAQATE ilə birgə Xəzərin Azərbaycan sektorunda böyük bir ekspedisiya keçirdik. Artıq bunların hesabatı əlimizdədir. Ona görə özümə hesabat verib «bu günə qədər nə etmisən?» deyə soruşanda «Şükürlər olsun ki, bunları etmişəm» – deyə cavab verirəm. Aldığım nəticələrin hamısı ümumbəşəri xarakterli enerji təminatında, nüvə radiasiya təhlükəsizliyində mühüm əhəmiyyət kəsb edən nəticələrdir.

Gələcək üçün kadrlar

- Siz bu instituta rəhbər təyin olunandan sonra fəaliyyət istiqamətində hansı dəyişikliklərə nail oldunuz?

- Hazırda bu institut respublikanın ümdə problemləri ilə məşğul olur. Tam əminliklə deyə bilərəm ki, fəaliyyətimizi respublikanın iqtisadi sahələrinin texnologiyaları ilə uzlaşan elmi problemlərin həllinə həsr eləmişik. Bu sahədə institutumuzun beynəlxalq əlaqələri də genişdir. NATO, MAQATE, Avropa İttifaqı, Amerikanın bir neçə elmi mərkəzi ilə layihələrimiz var. Moskvanın, Türkiyənin ən aparıcı qurumları ilə birgə fəaliyyət göstəririk. Həmçinin MDB-nin atom enerjisi üzrə dövlətlərarası komissiyasında, Avropa İttifaqı ilə apardığımız müqavilədə, NATO-nun ekoloji təhlükəsizliyi üzrə «Panel» qrupunda Azərbaycanı təmsil edirəm. Bir neçə başqa beynəlxalq qurumlarda ölkəmizi institumuzun başqa nümayəndələr təmsil edirlər. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin enerji tələbatını analiz etsək, 20 ildən sonra dünyada enerji çatışmazlığı problemi yaranacaq. Güman edirəm ki, 50 ildən sonra istəsək də, istəməsək də biz atom enerjisini birinci yerə çıxaracağıq. İndi atom enerjisi nativ enerji mənbələri siyahısında gedirsə, 20 ildən sonra bu əsas enerji təminatına çevriləcəkİnstitutun digər sahələrindən biri bərpa olunan enerji mənbələrindən – günəş və külək enerjisindən istifadə sahəsidir. Gələcəkdə hidroenergetikanın istifadəsi üzrə Azərbaycanın perspektiv planları var. . Bütün bunları həyata keçirmək üçün bizə gənc kadrlar lazımdır. MAQATE ilə həyata keçirdiyimiz yeni bir layihə çərçivəsində onlarla gənc mütəxəssislərimiz dünyanın aparıcı müəssisələrində tədris kursları keçir. Uzaqgörən hər bir müəssisə gələcək üçün yeni kadr potensialının yaranmasına çalışmalıdır.

Xüsusi insanlar

- Maraqlıdır, hansısa bir tədqiqatınızın sizə şöhrət, ancaq insanlara fəlakət gətirəcəyini bilsəniz belə, onun uğrunda çalışarsınız?

- Alimlər xüsusi insanlardır. Onlar ilkin mərhələdə tədqiqatı zərərli kimi qiymətləndirmirlər. Ona öz övladı kimi yanaşırlar. Ola bilər ki, hansısa bir işimi araşdırsaq ondan o cür nəticə də çıxa bilər. Ancaq xəstə övlad olanda onu öldürmürlər ki? Əksinə, onu daha çox istəyirlər. Ona görə də alimlər hər bir işi özünün elmi nəticəsi kimi qəbul edirlər. Mən də yəqin ki, o işimi davam etdirərdim. Ancaq şükürlər olsun ki, qlobal problemli tədqiqatlarım yoxdur. Yoxsa sonra rəhmətlik Saxarov kimi özüm-özümü danlayardım ki, nə üçün bu işi etmişəm. Ancaq inanın ki, bunu əvvəlcədən heç bir alim düşünmür.

- Sədi Şirazi insan ömrünü 3 hissəyə bölür. Birinci 30 ilə oxumaq, təhsil almaq, ikinci 30 ilə gəzmək, səhayət və istirahət etmək, üçüncü 30 ilə isə yaratdıqlarının gələcək nəsil üçün qoymaq, xatirələrini yazmaq. Bu bölgü ilə razısınızmı?

- Sədi Şirazi ədəbiyyat adamıdır. O, poetik, bədii hisslərlə oynayıb və onun üçün səyahət, gəzmək lazım olub. Ancaq mən də Sədi Şirazi ilə razıyam ki, birinci 30 il öyrənməkdir. İkinci 30 il mənim kimi təcrübi işlərlə məşğul olan alimlər üçün elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olmaqdır. Əgər üçüncü 30 ilə qalarıqsa, bizim də Sədi Şirazinin yazdığı poetik yazılara oxşar yaradıcılıq dövrümüz olmalıdır.

- 60 il tezmi gəlib keçdi?

- Mənim üçün bu illər tez gəlib keçmədi. Mən 51 yaşına qədər gecə saat 11-dən tez evə getməmişəm. Təcrübi işlərlə məşğul olmuşam. Mənim üçün hər bir gün aldığım nəticələrə görə çox mənalı idi. Hər günüm, hər həftəm üçün günlərlə düşünməli olmuşam. Elmi dairə genişləndikcə alim üçün məkan və zaman anlayışı pozulur. Buna görə də mənim üçün bu 60 il çox uzun gəldi.

- Özünüzə nə arzulayırsınız?

- Mən Şəkinin Kiçik Dəhnə kəndində oxuyurdum. 9-cu sinif şagirdi olanda fiziki problemlərin tədqiqi ilə məşğul olmaq arzusunda idim. Məktəbdə oxuyanda hamı öz arzularını dilə gətirəndə mən də laboratoriyada çalışmaq istəyimi bildirirdim. Amma indi hərdən söhbət edəndə deyirəm ki, mən arzumdan çox qabağa getmişəm. Çünki laboratoriya müdiri olmaq istəmişdim, ancaq institut direktoruyam. Əlbəttə, arzularımın çoxu elmi nəticələrlə bağlıdır. Ailə də mənim üçün əsasdır. Yükümün çox hissəsini həyat yoldaşım öz çiyinlərinə götürmüşdü. Ona görə də məişət xırdalıqları ilə məşğul olmadığım üçün özümü daha çox elmə sərf etmişəm. Arzum budur ki, Azərbaycan elmə görə dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasına getsin! İstəməzdim ki, ölkəm dünyanın bir nömrəli problemi olan nüvə elmləri sahəsində axırıncı siyahıda olsun! Biz heç kəsin torpağına göz dikməmişik. Heç kəs üçün atom bombası düzəltmək niyyətində deyilik. Amma mənim ən böyük arzumdur ki, dünyada Azərbaycanın özünün tədqiqat nüvə reaktoru olsun və o tədqiqatları öz ölkəmizdə edək. Dünyanın gözü bizim elmi nəticələrdə olsun. Özümə isə məşğul olduğum sahədə elmi işlərimlə daha çox məşğul olmaq üçün imkan olmasını arzulayıram!

Təranə MƏHƏRRƏMOVA

Kaspi. -2010. – 3-5 aprel. –S.6.