Təbii, amma çox təhlükəli problem - sürüşmə

Geologiya-minerologiya elmləri doktoru Yusif İsrafilov: “Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış dağları mövcud olduqca, torpaq sürüşməsi problemi qarşımızda duracaq”

Son zamanlar ölkənin müxtəlif rayonlarında torpaq sürüşmələrinin baş verməsi məsələyə diqqəti bir qədər də artırıb. Vəziyyət ilk baxışdan sürüşmələrin artması təəssüratını yaratsa da, Elmi-Tədqiqat Geologiya İnstitutunun Hidrogeologiya və mühəndis-geologiya şöbəsinin rəhbəri, geologiya-minerologiya elmləri doktoru Yusif İsrafilov isə bunun əksini deyir: ” Torpaq sürüşməsi tarix boyu mövcud olub və onun sxemi çox sadədir. Prosesin mövcud sxematik variantları da elmi-geoloji, mexaniki cəhətdən çoxdan öyrənilib. Ümumiyyətlə, sürüşmələr ekzogen proseslərin nəticələridir. Təbii halda sürüşmə hansısa bir təsirin nəticəsində baş verir. Məsələn, kütlə gilin üstündə yatır, gilə də su dəydikdə onun mexaniki, fiziki parametrləri dəyişərək çox yumşalır. Gilin üstündə neçə min, milyon illərlə yatan kütlədə ekzogen proses nəticəsində tarazlıq dəyişir, leysan, zəlzələ və s. nəticəsində torpaq sürüşməsi baş verir”.

Sürüşmədə təbii və antropogen amillər

Mütəxəssis torpaq sürüşməsi ilə zəlzələ arasında birtərəfli əlaqə olduğunu da vurğulayır: ”Zəlzələnin nəticəsində torpaq sürüşməsi baş verə bilər. Ona görə ki, zəlzələ kütləyə təkan verir, kütlə də gilin üzərindən axmağa başlayır. Amma torpaq sürüşməsinə səbəb olan başqa amil də var. Belə ki, insan fəaliyyəti nəticəsində antropogen amillər də bu prosesə təsir göstərir. Paytaxtda Bayılda, digər bir neçə obyektdə də bunun şahidi olmuşuq. Bakıda “Lukoyl” yanacaqdoldurma stansiyasının yaxınlığında yol inşası zamanı da bu proses yaranmışdı. Bundan əvvəl isə “Kirov” adlandırılan parkda, Montin qəsəbəsi və bir çox yerlərdə bu hal baş verib. Torpaq sürüşməsinin baş verməsi təbii proses olduğundan burada problem yoxdur. Amma prosesi kənardan izlədikdə hər hansı birimizin evi sürüşməyə məruz qalsa, bu, bizim üçün problem yox, dəhşət ola bilər. Ona görə də bu problemin öyrənilməsi, onunla bağlı müşahidə aparılması, bir neçə istiqamətdə monitorinqi vacibdir”. Y.İsrafilovun sözlərinə görə, əvvəllər respublikada Geologiya idarəsi adlanan orqanın nəzdində ekzogen proseslərlə bağlı qurum fəaliyyət göstərirdi. Bu qurum tərəfindən bütün Azərbaycanda, əsasən də sürüşmələrin çox olduğu dağlıq ərazilərdə işləri aparılıb, sürüşmə olan yerlər sxemləşdirilib, ehtimal olunan yerlər proqnozlaşdıraraq xəritələr hazırlanıb: ”Respublikada bu məsələ hazırda da diqqət mərkəzindədir. Hazırda Fövqəladə Hallar Nazirliyinin növbətçi qurumları tərəfindən sürüşmə baş verən ərazilər və onların parametrləri ilə bağlı mütəmadi olaraq bizə məlumatlar verilir”.

Potensial sürüşmə zonaları

Torpaq sürüşməsinin qarşısının alınmasına gəlincə, mütəxəssis bunun problem olduğunu deyir: ”Hətta proqnozlaşdırılan ərazilər müəyyən olunsa belə, torpaq sürüşməsinin qarşısını almaq mümkün deyil. Çünki bunun üçün çox böyük vəsait tələb olunur. Məsələnin maliyyə tərəfi hesablansa, torpaq sürüşməsinin qarşısını almaqdansa, həmin ərazilərdə məskunlaşan əhalinin başqa yerə köçürülməsi dəfələrlə daha az xərc tələb edər. Torpaq sürüşməsinin qarşısını almaq üçün milyardlarla vəsait lazımdır. Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış dağları potensial sürüşmə zonalarıdır. Proqnozlara görə, hər dəqiqə orada torpaq sürüşməsi baş verə bilər və bu proses intensivləşir. Böyük, Kiçik Qafqaz dağ silsilələri mövcud olduqca, o qədər də bu problem qarşımızda duracaq. Dağların qabağını tutmaq mümkün deyil axı. Bu problemi də həll etmək imkanı yoxdur, onu nəzarətdə saxlamaq olar”. Y.İsrafilov Fövqəladə Hallar Nazirliyinin (FHN) sürüşmə baş verən ərazilərə daim nəzarət etdiyini deyir. Amma nazirliyin buna maddi-texniki bazası imkan versə də, Elmi-Tədqiqat Geologiya İnstitutunun prosesin izlənilməsinə imkanı çatmır: ”Mən geologiya-minerologiya elmləri doktoruyam, Hidrogeologiya və mühəndis geologiya şöbəsinin rəhbəriyəm. Bu institutda yüksək vəzifələrdən biridir. Müəyyən doktorluq dərəcələri olmasına da baxmayaraq, maaşım 282 manatdır. Elmi işçilər isə 150-170 manat maaş alırlar. Yəni bizim imkanımız yoxdur ki, sürüşmə olan rayonlara gedib iş aparaq. İnstitut bunu elmi cəhətdən öyrənməlidirsə, nazirliyin işi belə hallar baş verdikdən sonra başlayır. Nazirlik də bu işin öhdəsindən kifayət qədər gəlir”.

Problemin həllində ağaclar hər zaman səmərə vermir

Mütəxəssis deyir ki, təbii torpaq sürüşməsinin qarşısını almaq çətin olsa da, antropogen təsirlərdən qorunmaq mümkündür. Bunun üçün ağac əkilməsi müəyyən səmərə verə bilər. Belə ki, ağacın əkilməsi də kütlənin hansı qalınlıqda olması ilə bağlıdır: “Ağacların kökləri torpağın yuxarı hissəsini bərkidir. Hazırda respublikada da son zamanlar xeyli sayda ağac əkilir. Əgər əkilən 100 ağacın heç olmasa, 30-40-ı əmələ gələrsə, onun çox böyük təsiri ola bilər. Bu ağacların kökləri yarım, bir metrə qədər torpaq təbəqəsini bərkidir. Amma qalınlığı 20-30 metr olan sürüşmələr də var ki, burada artıq ağacların təsiri azdır. Ümumiyyətlə, eroziya proseslərinin qarşısının alınmasında ağacların çox böyük əhəmiyyəti var ”. Bundan başqa, torpaq sürüşməsinin qarşısını almaq üçün bəzi addımlar da atıla bilər. Belə ki, həmin ərazilərdə strateji obyektlər yerləşərsə, mühəndisi qurğu-qruntda divarlar yaradılır, betonla sürüşmənin qarşısı alınır. Qruntda divarları yaratdıqda isə köklü süxurlara gedib çatmaq lazımdır ki, orada divarlar bərkisin. Bunun üçün isə hesabatlar, təhlillər aparılmalıdır. Sürüşmə zamanı kütlənin gücü müəyyənləşdirilməli, qrunt divarları bu gücə uyğunlaşdırılmalıdır: ”Gilçə-qumça olduqda, qrunt asfaltçəkən maşınlarla bərkidilir, sonra suyun təsirinin aradan qaldırılması, onun qrunta getməməsi üçün su yerin üstü ilə aparılır. Bununla da suyun təsiri bir neçə dəfə azaldılmış olur”.

Həssas zonalarda ev tikintisinə icazə verənlər məsuliyyətə cəlb olunmalıdır

Mütəxəssisin fikrincə, son illər sürüşmələrin intensivləşməsi deyil, informasiya bolluğunda bu problemə diqqət artıb: “Torpaq sürüşmələrinə sensasiya kimi baxmaq düzgün deyil. Bu proses təbiidir, amma çox təhlükəlidir. Adama elə gəlir ki, bu il torpaq sürüşmələri bir qədər artıb. Mən də bu məsələnin üzərində düşünməyə başladım. Düzdür, sürüşmələrin çoxalıb-çoxalmamasını dəqiqləşdirmək, bunu hələ təhlil etmək lazımdır. Amma torpaq sürüşmələrinin artması təəssüratını yaradan informasiya bolluğudur. Əvvəllər FHN yox idi, onlar fəaliyyət sahələrindən biri kimi bu işi çox operativ aparırlar. Bu operativliyin nəticəsində də sürüşmə ilə bağlı informasiya çoxalıb. Amma bu o demək deyil ki, əvvəllər sürüşmələr yox idi. Dağ zonalarında elə yerlər var ki, sürüşmə baş verir, heç kimin xəbəri də olmur. Çünki boş ərazilərdə baş verdiyi üçün proses heç kimə zərər vermir”.

Yüksək gərginlikli elektrik xətlərinin altında, palçıq vulkanları ətrafında, eləcə də zəlzələyə, torpaq sürüşməsinə həssas ərazilərdə əhalinin məskunlaşmasına gəlincə, mütəxəssis oralarda əhalinin ev tikməsinə icazə verən qurumların məsuliyyət daşıdığını deyir: “Həmin qurumlar bu məsələlərlə bağlı məlumatlı olmalıdırlar və məlumatları da var. Burada problemə qanuni nöqteyi-nəzərdən baxmaq lazımdır. Həmin qurumlar belə ərazilərdə ev tikilməsinə icazə verməməli idilər. Vulkanın da üzərində ev tikərlər? Buna icazə verənləri, göz görə-görə qanunu pozanları məsuliyyətə çəkmək lazımdır. Belə insanlar öz cəzasını alsalar, bəlkə ondan sonra gələn bunları təkrarlamaz”.

İqlim dəyişmələri də torpaq sürüşməsinə təsirsiz ötüşməyəcək

İqlim dəyişmələrinin torpaq sürüşməsinə təsirlərinə gəlincə, Y.İsrafilov deyir ki, bu dəyişmələrin ölkəyə təsiri hələ öyrənilməkdədir: “Bu məlumatlarda göstərilir ki, son 10 ili götürsək, orta illik temperatur təxminən 0,6-0,7 dərəcə artır. Amma mənim fikrimcə, bu o demək deyil ki, iqlim dəyişir. Temperaturun artması faktdır. Biz iqlimin bir forması olan arid zonada yaşayırıq. Burada buxarlanma yağıntıların miqdarından 3,5-3,6 dəfə çoxdur. İstilik nəticəsində buxarlanma yağıntılardan çox olduğu üçün bizdə iqlimin təsirləri öyrənilməlidir. İqlim, yeraltı, yerüstü sular sürüşməyə, eləcə də zəlzələyə təkan verir, onu fəallaşdırır. Elmə məlum olan bu faktlar hazırda da öyrənilir. Ona görə də təbii ki, iqlimin dəyişməsinin bütünlükdə ekzogen proseslərə təsiri olacaq”. Belə ki, iqlim dəyişməsinin yağıntıların miqdarına təsiri olarsa, yağıntılar çoxalarsa, ekzogen proseslərin də fəallaşması qaçılmaz olacaq: ”Onun nəticəsində isə sürüşmələr də bir az çoxala bilər. Eləcə də iqlim dəyişmələrindən asılı olan bütün proseslər fəallaşa bilər. Amma hələ ki, iqlimin dəyişməsinin nəticəsini biz görmürük. Respublikada bu prosesi cihazlar qeyd edir, faktiki olaraq təsiri hiss olunmur”.

Qismətqızı Həqiqət

Kaspi. -2010. – 7 aprel. – S.11.