Muğamatımızın
ağsaqqalı
1924-cü ilin yay konsert
mövsümü yenicə başlanmışdı. Bir
gün bakılılar şəhərin küçələrinə
vurulmuş afişalarda o vaxtadək əsla
tanımadıqları bir xanəndənin adına rast gəldilər:
İsfəndiyar Cavanşirov.
Şuşadan gəlmiş
22 yaşlı xanəndəni dinləmək üçün
axşam şəhərin bütün incəsənət
xadimləri və musiqi həvəskarları Filarmoniyanın
binasına toplaşdılar.
O vaxtadək İslam
Abdullayev, Cabbar Qaryağdıoğlu, Ələsgər
Abdullayev və Seyid Şuşinski kimi xanəndələri dəfələrlə
dinləmiş Bakı tamaşaçıları
qarşıdakı konsertə böyük maraq göstərdilər.
Nəhayət səhnədən elan olundu:
-
"Kürd-Şahnaz", oxuyur İsfəndiyar Cavanşirov.
Salonu tam sakitlik
bürüdü. Bu sakitlik tarzənin vurduğu son mizrabadək
davam etdi. Xanəndə oxuyub qurtardı, yerindən qalxdı və tərəddüd içində bir neçə dəfə tamaşaçılara tərəf
baş əydi. Elə bu an salon təlatümə
gəlmiş dəniz
kimi gurladı: "Sağ ol!", "Afərin!" səsləri
sürəkli alqış
sədalarına qarışdı.
İsfəndiyar nə edəcəyini
bilmədən yerində
donub qalmışdı.
Bunu görən təcrübəli tarzən
ona tərəf dönüb gülər üzlə dedi:
- Di durma, bir mahnı
da oxu.
İsfəndiyar yalnız bundan sonra özünə gəldi. O, "
İllər keçəndən
sonra Xan əmi Cıdır düzündə, Qaya başında, İsa bulağında, Qızıllı
qayada cilovsuz səsiylə asudə, qayğısız zəngulələr
vurduğu günləri
belə xatırlayardı:
"Balaca uşaq idim. Əmim bir qrammafon alıb gətirmişdi.
Cabbarın, Seyid Şuşinskinin,
Ələsgərin vallarını
oxudardım, qulaq asmaqdan doymazdım. Deyərdilər ki, bu oxuyanlar, çalanlar qrammafonun içərisindədir
- inanardım. Sonralar bu
səslərin vurğununa
çevrilib özüm
də oxumağa başladım. Şuşanın dağlarında, düzlərində
səsim aləmə yayıldı".
Bir neçə ildən sonra o, Filarmoniyanın səhnəsinə, uşaqlıqdan
həsəd apardığı
Cabbarla, Seyidlə, Zülfü ilə, Yavərlə birgə çıxacaqdı. Cabbarla "Heyratı" oxuyacaqdı. Və bu xatirə heç zaman zehnindən silinməyəcəkdi:
"Əvvəl Cabbar
əmi başladı.
Elə oxudu ki, indiyədək
o cür oxumaq eşitməmişdim. Heç
kəs "Heyratı"nı o qədər zildə oxumamışdı.
Bərk həyəcanlanmışdım. Axı, Cabbar gedən yolla mən geri qayıtmalı idim. Helə eləməsəydim, olardı biabırçılıq.
Oxudum.
Elə Cabbar əmi oxuyandan iki pərdə
zilə gedib qayıtdım. Bir gurultu
qopdu zaldan gəl görəsən.
Cabbar əmi əyilib Qurbana pıçıldadı
ki, Xana qıymazdım, a Qurban, sınayırdım onu".
Xan Şuşinski hamının
qəlbini oxşayan mahnılar oxuyurdu. Muğam, təsnif
aləmi onun sirli bir dünyası
idi. 200-dən artıq xalq havası bilirdi. Sinədəftər idi Xan əmi. Oxuduğu mahnıların çoxunu
da oba-oba, el-el gəzib yığmışdı.
Məşhur tarzən
Qurban Primov onun haqqında danışanda deyirdi:
"Mən belə gözəl, şirin, nə təhər deyim, ipək kimi yumşaq səsi təkcə Hacı Hüsüdə eşitmişəm. Çox zərif,
həm də güclü səsdir.
Özü də rezin kimi çəkdikcə uzanır. Nə olsun, həmişə
məni yorur, oxumaq istəmir. Cabbara 4 saat "Mahur" çalmışam, yorulmamışam.
Amma Xana cəmi vur-tut 30 dəqiqə
"Zabul" çalanda
yoruluram. Çünki Xan bir balaca
tənbəldir, özünə
qıymır. Amma Xan səsinin qədrini bilən xanəndədir".
Görkəmli xanəndəni yaxından
tanıyanlar danışırlar
ki, Xanın çox həlim, yumşaq xasiyyəti varmış. Xan əminin görkəmini,
hərəkətlərini, papağı şövqlə
qoymasını, damağındakı
qəlyanı sağ əlinin şəhadət
barmağı ilə həvəslə körükləməsini
çoxları təqlid
edirdi. Oxuduğu illər ərzində
onun nə səsində, nə sənətkarlığında, nə də şuxluğunda geriləmə
olmamışdı. O, istedadını, səsinin
gözəlliyini ömrüboyu
qoruyub saxlaya bilmiş, səsinə xələl gəlməyə
qoymamışdı.
Xan Şuşinskini tarda müşayiət edən
məşhur tarzən
Sərvər İbrahimov
danışırdı ki,
Xan əmi ömrü boyu xeyirxah, nəcib hisslərlə yaşayıb. Sənətə təzə gələn gənclərə məsləhətlərini
əsirgəməzdi. Cavanlar məsləhət üçün
tez-tez Xanın qapısını döyürdülər.
O da musiqi dünyasının sirlərini
onlara açırdı.
Xan əmi ahıl vaxtlarında üzünü gənc oxuyanlara tutub sənətkar öyüd-nəsihəti
ilə deyərdi:
"Mənim yaşım
70-i keçib, bu şəkərim olmasa yenə lazım gəlsə, oxuya bilərəm. Bir az şəkər
qoymur oxumağa, boğazım quruyur. Səsin üstündə əsmək
lazımdır. Cavanlara bir
sözüm də odur ki, təqlidçilikdən
qaçsınlar. Cavanların arasında
elələri var ki, hiss eləyirəm, mənə bənzəməyə
çalışır. O qədər çalışır
ki, hətta mənim kimi dəmi çəkir, dəmini də elə mən tutan kimi tutur.
Deyirəm, a bala, bununla
Xan olmayacaqsan ki. Öyrənməyinə öyrən, mən
bildiyimi verməyə
həmişə hazıram.
Ancaq çalış öz yolun olsun. Öz yolun olsa, lap böyük sənətkar
olmasan da, heç kimə bənzəmədiyinə görə
tanınacaqsan".
Xan Şuşinski Moskvada keçirilən Azərbaycan
incəsənəti ongünlüyünə
gedəndə çoxları
tərəddüd etmişdi. Kremlin Qurultaylar
Sarayında toplaşan
tamaşaçıları üçün Xanın səsi o qədər doğma, o qədər ürəyəyatan səslənmişdi
ki, sürəkli alqışlar uzun müddət ara
verməmişdi. Sonralar
dekada günlərini Xan əmi belə
xatırlayırdı: "Bir axşam Bülbül məni çağırtdırdı ki,
gedək səni bir-iki nəfər doktor, professor var, onların yanına aparacağam. Zarafata salıb dedim ki, ay Bülbül xəstə deyiləm. Dedi: "Əşşi, bunlar sənin səsini, oxumağını
eşitmək istəyirlər.
Nə isə, getdik, onlara bir muğam
oxudum, gördüm höcətləşirlər. Bülbül dedi: "Bir də oxu".
Bu dəfə ondan da yaxşı
oxudum. Bu səfər
Bülbül mənə
gülə-gülə dedi
ki, bunlar deyirlər adamda bu qədər güclü səs olmaz, yəqin onun ağzında səsi artıran bir şey var. Dedim, boy, ağzımda nə olacaq ki, səsdən başqa. İnanmırsınız, gəlin baxın.
Hamısı gülüşdülər".
Görkəmli xanəndə
78 il ömür
sürdü. Həmişə də belə şövqlə oxudu.
Muğamatımızın ağsaqqalının
köhnə lentlərdə
əbədiləşən səsini dinlədikcə sanki düşmən əlində inləyən
yurd yerlərimizin harayını eşidirsən:
Əslim Qarabağlıdır,
Sinəm çarpaz dağlıdır.
Nə gələn
var, nə gedən,
Məgər yollar bağlıdır?
Təranə Məhərrəmova
Kaspi. -2010. -21-23 avqust. – S.4.