Qloballaşma dini özünə tabe etdirəcəkmi?

Son bir neçə onillikdə dünya gündəmini məşğul edən qloballaşma problemi cəmiyyət həyatının maddi sferası ilə yanaşı, mənəvi sferasına da ciddi şəkildə müdaxilə etməkdədir. Onun cəmiyyətlərin mənəvi həyatlarının ən mühafizəkar tərəfi olan dinlə münasibətləri isə olduqca diqqətçəkicidir. Qloballaşmanın ayrı-ayrı lokal mədəniyyətlərlə, yerli adət-ənənə, milli mentalitet, milli dəyərlərlə münasibətləri haqqında çox danışılsa da, onun dinlə qarşılıqlı münasibətləri çox vaxt diqqətdən kənarda saxlanılır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşmanın adət-ənənələrlə, milli dəyərlərlə, mentalitetlərlə uzlaşması, onları nə vaxtsa əridə bilməsi mümkün görünsə də, dinlə bağlı çox ciddi problemlərinin olacağı qaçılmazdır.

Bu yazıda sosial bir proses olaraq qloballaşmanın dinin teoloji sisteminə və ictimai tərəflərinə təsiri, dinin qloballaşmaya qarşı müqaviməti və birbaşa qlobal bir ünsür olaraq, sosial həyatı yenidən qurma təşəbbüsü məsələsi əsas diqqət yetirilən problem olacaq. Məqalədə bir sıra tanınmış dinşünas alimin, xüsusilə də Peter Beyerin mövzu ilə bağlı araşdırmalarına toxunulub.

Peter Beyer hesab edir ki, din və qloballaşma arasında münasibətlər birmənalı deyil. Başqa sözlə, qloballaşmanın hakim, dinin isə məhkum olduğu qənaətlər doğru deyil. Digər tərəfdən, qloballaşmanın, xüsusilə, ənənəvi cəmiyyətlərdə əsaslı ziddiyyətlər yaratdığı da doğrudur. Bu isə biristiqamətli proses hesab edilə bilməz; qloballaşma bir tərəfdən ənənəvi mədəni quruluş və fərdi kimlikləri dəyişdirir, digər tərəfdən də bəzi lokal kimliklərin yenidən formalaşdırılmasına təsir edir. Ümumiyyətlə, din qlobal sistemin inkişafında və ya onun cəmiyyətdən kənarlaşdırılmasında mühüm rol oynamaqdadır.

Beyerin din və qloballaşma nəzəriyyəsi iki təməl iddiaya söykənir. Bunlardan biri Talkot Parsons, Peter Berger, Tomas Lukman və Robert Bella kimi sosioloqların xüsusilə, Qərb cəmiyyətlərində dinin özəlləşdiyi (privatization of religion) iddiasını qəbul etməkdən ibarətdir. Digəri isə öz tezisi olan dinin qloballaşma nəticəsində Şeytanını itirdiyi iddiasıdır. Dinin özəlləşməsi nəzəriyyəsi ənənəvi dinlərin cəmiyyətdə mövqeyini itirərək, daha çox şəxsi müstəvidə təsirli olması mənasını verir. Bunu bir qisim sosioloqlar dinin fərdiləşməsinə, digərləri camaatın ruhunu itirməsinə və bir qismi də dinlərin əxlaqi birliyi təmin etməkdə uğursuzluğa düçar olmasına bağlayırlar. Əslində, dinin özəlləşməsi ənənəvi dini formaların bir bütün olaraq cəmiyyətə təsirli ola bilməməsi deməkdir. Beyer dinin özəlləşməsi iddiasını Lukmanın dinlə bağlı inkişaf etdirdiyi funksiya və icra anlayışlarına əsaslanaraq izah edir.

Lukman ibadət, mənəvi rahatlıq və Qurtuluşa (cənnətə getməklə cəhənnəm zülmündən qurtulma) çatma kimi dinin şəxsi tərəfinə, yəni səmimi dini ünsiyyətə funksiya, dinin təhsil, sağlamlıq, sosial rifah kimi sosial məkandakı fəaliyyətinə də icra adı vermişdir. Məhz dinin özəlləşməsi onun icra tərəfinin zəifləyərək sadəcə, bir funksiya olaraq dərk edilməsilə əlaqəlidir. Digər tərəfdən, dinin şəxsiləşməsi ilə əxlaqın cəmiyyətdəki qurucu rolunun azalması arasında da birbaşa əlaqə var.

Modernizm və qloballaşmanın dinə müsbət və eyni zamanda da mənfi təsirləri olduğu məlumdur.

Modernizm öncəsi cəmiyyətlərdə din iqtisadi, sosial, siyasi və elmi sferaları əhatə edirdisə, modern cəmiyyətlərdə din marginallaşdırılmışdır. Bu sferaların qloballaşması ilə birlikdə dinin sosial sferadakı təsiri zəifləmişdir. Lakin bu proseslərə dinlərin, xüsusilə, xristianlığın cavabı fərqli olmuş, öz-özünü funksional alt sistem halına gətirərək bu prosesə müsbət cavab verməyə çalışılmışdır. Məsələn, protestantlar və katoliklər yeni formalaşan modern təhsil sistemi içində yer almağa çalışmışlar.

Peter Beyerə görə, elm, iqtisadiyyat və siyasətin həddən ziyadə dünyəviləşməsi nəticəsində xristianlıq özünü sosial sferada təsirli funksional bir alt sistem etmə səylərində müvəffəqiyyətsiz olmuş və beləliklə, din sadəcə, iman sferasına sıxışdırılmışdır. Bu baxımdan bir inanc obyekti olaraq deyil, amma bir sistem olaraq dinin gələcəyi qloballaşmanın doğuracağı nəticələrə bağlıdır. Beyer hesab edir ki, din funksional alt sistemlərin bacardığını öz struktur və öz tarixi səbəbiylə bacara bilməmiş və bu səbəbdən qloballaşma ilə bir uyğunlaşma təmin etməmişdir. Dinin təbiəti və funksional münasibətləri baxımından kapitalist iqtisadi sistem və ya modern dövlət sistemi yeni qlobal bir dini sistemin formalaşmasını qloballaşmanın bu andakı səhifəsi prizmasından çox da mümkün etməməkdədir. Lakin Beyerə görə, bu, əlbəttə, heç bir dini qlobal sistemin olmayacağı və ya dinin sadəcə, azlığın şəxsi marağı halına gələcəyi anlamına gəlməməlidir. Modern və qlobal mühit dinə bir tərəfdən neqativ sanksiyalar yükləyərkən, digər tərəfdən yeni potensiallar da yaratmaqdadır. Bu andakı biliklərdən çıxış edərək dinin güclü və qlobal bir alt sistem ortaya qoyması mümkün görünməməklə birlikdə, qlobal cəmiyyətdə hər şeyin qanunauyğun və stabil olduğu da deyilə bilməz.

Qlobal cəmiyyətin hər ötən gün gücünün artmasına, cəmiyyətin hər sahəsinə uyğun vasitələr formalaşdırmasına rəğmən, sosial həyatda nüfuz etmədiyi təbəqələr və bu təbəqələrə aid problemlər var. İndi qlobal dünya fərdi və qrup kimliklərinin formalaşmasında ortaya çıxan problemlər, ekoloyi təhdid, gəlir dağılımında getdikcə artan bərabərsizlik, güc disbalansı kimi təməl problemlərlə qarşı qarşıyadır.

Beləliklə, dinin gələcəyini bu arzu olunmayan durumdan özünə necə bir dərs çıxaracağı təyin edəcək. Bu səbəbdən məsələyə ideoloji prizmadan baxmamaq lazımdır. Çünki Beyerə görə, məsələ ideoloji deyil, struktural və praktikidir. Əgər məsələ həqiqətən də strukturaldırsa, dinin nativi yoxdur və edəcəyi şeyi zorla edəcək.

Beyerin qloballaşma - din münasibətlərinin təhlilində digər önəmli nöqtə də dinin öz strukturu üçün zəruri olan Şeytanı itirdiyi iddiasıdır. Beyerə görə, qloballaşma 1960-cı illərdəki bəzi teoloqların düşündüyü kimi Tanrının ölümünə deyil, Şeytanın naməlumlaşmasına səbəb olmuşdur. Qlobal cəmiyyətlərdə Tanrı bu gün də diridir, amma ondan insanların qorxması zəifləmişdir. Beyerə görə, qloballaşma şərin və Şeytanın dini strukturdan çıxarmaqla dinin yenidən strukturlaşmasını zəruri hala gətirmiş və bu səbəbdən ənənəvi imanı daşıyan dindar təbəqələri ciddi bir dilemma qarşısında qoymuşdur. Əslində, bir tərəfdən müasir qlobal problemlər, digər tərəfdən ənənəvi teoloji strukturu dəyişdirmə zərurəti Beyerə görə, dinlə maraqlanan insanları mühafizəkar və liberal seçimlərə məcbur etməkdədir.

Mühafizəkar seçim şərin və Şeytanın mövcud olduğu ənənəvi dini strukturun davamını təsəvvür edirsə, liberal seçim şəri fərdiləşdirmədən və konkretləşdirmədən daha çox mücərrədləşdirərək ənənəvi strukturun yenidən qurulmasını düşünməkdədir. Liberal seçimə görə, ənənəvi dini qeyri-tolerantlıq şəri ortaya çıxmaqdadır. Beyerə görə, qlobal cəmiyyət daha konkret bir gerçəklik halına gəldikcə, liberal dini seçim gələcəyin meyli olaraq daha da diqqətəçarpanlaşmışdır.

Digər tərəfdən mühafizəkar seçim isə sosial sahədə ənənəvi ilahi məhəbbət anlayışını yenidən hakim etmək və cəmiyyəti ənənəvi normativ əsaslar ilə strukturlaşdırmaq istəməkdə və bu təşəbbüsü ilə də, Beyerə görə, təhlükəli olmaqdadır.

Qloballaşan dünyada hələ də bir yol olaraq qəbul edilən mühafizəkar seçimin qlobal sosial strukturlardakı hakim istiqamətlərlə ciddi problemləri var. Mühafizəkar seçimin konkret təmsilçisi kimi Amerikadakı bəzi fundamentalist xristian qruplar və İran göstərilə bilər. Təkrar edəcək olsaq, qloballaşma şəri, təhlükə və fitnəni təmsil edəcək kafirləri və "özgələr"i olmayan bir cəmiyyət yaratmaqdadır. Halbuki əxlaqi qaydaların ontoloji əsasları və ən önəmlisi də digər dünyada qurtuluş anlayışı, xeyir-şər ayrı-seçkiliyinin qətiliyinə və güclülüyünə bağlıdır. Bu səbəbdən qloballaşma xeyir və şər ayrı-seçkiliyini qeyri-müəyyən edir, şər və fitnənin konkretləşəcəyi cəmiyyətləri yox edirsə, bu, uzun dövrdə dinin ontoloji əsaslarının təxribi anlamına gəlməkdədir.

Qısa ifadə etmək istəsək, qloballaşma dinə iki istiqamətli bir proses olaraq təsir etməkdədir. Bir tərəfdən qloballaşma və onu mümkün edən iqtisadi və siyasi strukturlaşmanın sosial və əxlaqi problemlər ortaya çıxarması, yeni dini hərəkatların meydana çıxmasına imkan yaradaraq, qlobal arenada dinə manevr imkanı verməklə, digər tərəfdən isə bu dini hərəkatları qlobal şərtlərdə ciddi ünsiyyət vasitəsi ola bilməməsini təmin edəcək ictimai şərtlərə məruz qoyaraq çərçivələndirməkdədir. Başqa sözlə, qloballaşma həm dinin icra tərəfini canlandıracaq sosial mühit hazırlamaqda, həm də funksional əsasında (teoloji və ibadət) ciddi təxribat edərək onun qlobal bir sistem olmasını əngəlləməkdədir.

Qloballaşma dini həm məhdudlaşdırmaqda, həm də inkişafına imkan hazırlamaqdadır. Önümüzdəki əsrdə din qloballaşmanın özü üçün uyğun bildiyi mövzuya, nisbiləşdirməyə və özəlləşdirilməyə razı olacaqdırmı? Yoxsa özünə xas qlobal modellər istehsal edərək ictimai strukturu və mədəniyyəti bütövlükdə inşa etməyimi sınayacaq?

Dinin qlobal cəmiyyətdəki mövqeyini müəyyənləşdirməyə cəhd etsək, aşağıdakılara xüsusilə diqqət yetirmək zəruridir:

1. Modern dünyanın meydana gəlməsi dindar cəmiyyətləri böhrana sürükləmişdir. Ənənəvi inanclar elmi tənqidlərə tabe edilmiş və fərqli dünyagörüşləri ortaya çıxmış, ideoloji mənada din bunlarla mübarizə apara bilməmişdir.

2. Dünyanın çoxmədəniyyətli qlobal bir kənd vəziyyətinə gəlməsi bir-biriylə toqquşan vəziyyət yaratmış və meydana çıxan bu xaos vəziyyəti bir tərəfdən antik ənənələrin canlanmasına, fundamentalizm formasında yenidən dirilməsinə imkan verərkən, digər tərəfdən sivil din və millətçilik kimi hərəkatlar ortaya çıxmışdır.

3. Bu vəziyyət insanlığı məcburi bir seçimlə qarşı-qarşıya gətirmiş, qlobal kənddə dini adətlə ya bir xaos mühiti, ya da stabil bir cəmiyyət yaratma, ya da sülhpərvər bir dünyanın yaradılmasına təşəbbüs, ya da sosial qruplar arasındakı qarşıdurma və vəhşiliyi haqlı hesab etmə kimi həyati bir seçimə məcbur edilməkdədir.

Bəs, XXI əsrdə nələr olacaq? Məsələn, Robertson ənənəvi dinlərin və lokal mədəniyyətlərin qloballaşmanın təhdidi altında olduğu iddialarına rəğmən, dinin və mədəniyyətin gələcəyinin parlaq olacağı fikrini müdafiə edir və hətta qloballaşmanın ənənəvi mədəniyyəti gücləndirdiyini bildirir. Digər tərəfdən isə əsrin tanınmış sosioloqlarından Peter Berger isə qeyd edir ki, XXI əsrin dövrümüzdən daha az dindar olacağını söyləmək üçün heç bir səbəb yoxdur. Köhnə sekulyarlaşma (dünyəviləşmə) nəzəriyyələrini müdafiə edən bir qrup din sosioloqları modernləşmənin sekulyarlaşmanı reallaşdırdığını, İslam və Yevangelik xristianlığın isə dinin son müdafiə xətti olaraq uzun müddət müqavimət göstərə (dözə) bilməyəcəyini bildirməkdədir. Lakin Bergerin fikrincə, sekulyarlaşmanın qələbəsi iranlı mollaların, dindar xristian keşişlərin və tibetli lamaların Amerika universitetlərindəki dünyəvi professorlar kimi düşünüb, onlar kimi davranış sərgiləyəcəkləri deməkdir. Bu isə inandırıcı deyil Bergerə görə, yaşadığımız XXI əsrdə din siyasi hərəkatlar üçün də önəmli bir ilham qaynağı olmağa davam edəcəkdir.

Dadaşov T.

Kaspi. -2010. – 2 fevral. – S.9.