Mənəvi xəzinəmizin saxlanc yeri

Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin 45 illik yubileyi ərəfəsində əməkdar mədəniyyət xadimi Maarif Teymur arxivdə çalışdığı illərdən danışır

Arxivlər milli-mənəvi dəyərlərimizin saxlanc yeridir. Bir xalqın tarixini, ulu keçmişi, görkəmli şəxsiyyətləri haqqında dəyərli materialları nəsildən-nəsilə ötürülməsində arxivlərin rolu danılmazdır.

Salman Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi (ARDƏİA) bu il 45 illik yubileyini qeyd edir. Ömrünün elə 45 ilini bu sahənin zənginləşməsinə həsr edən Əməkdar mədəniyyət xadimi, yazıçı-publisist Maarif Teymur arxivdə çalışdığı illər ərzində 600-dən çox sənətkarın şəxsi arxiv fondunun yaradılmasında fəal iştirak edib. Maarif müəllimlə söhbətimizdə Arxivin 45 illik fəaliyyətinə nəzər saldıq

- Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi hansı zərurətdən yaranıb?

- Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi Respublika Nazirlər Sovetinin 1965-ci il 17 iyul tarixli 496 saylı qərarı əsasında 1966-cı ilin yanvar ayından fəaliyyətə başlayıb. 1996-cı ildə ölkə Prezidentinin sərəncamı ilə ona sənətşünas Salman Mümtazın adı verilib. Arxiv XIX əsrdən bu günə qədər Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin, ədəbiyyat və incəsənət sahəsindəki dövlət idarələrinin və yaradıcılıq təşkilatlarının sənədlərini toplayır, onların mühafizəsi və istifadəsi işini təşkil edir.

Arxivdə bu sahədəki idarə və təşkilatların, Azərbaycanın görkəmli mədəniyyət xadimlərinin, milli ədəbiyyat və incəsənətimizin inkişafına verdikləri töhfələr haqqında məlumatlar özünün geniş əksini tapıb.

- Arxivin fondlarında hansı əsrdən başlayaraq xalqımızın ədəbiyyat və incəsənətini əks etdirən sənədlər toplanıb?

- Arxivdə XIX əsrdən başlayaraq günümüzə qədərki dövrə aid ədəbiyyat və incəsənətimizi özündə əks etdirən sənədlər qorunur. Ən qiymətli və nadir sənədlər arasında Mirzə Ələkbər Sabirin 1907-ci ildə «Bəhlul» jurnalının redaksiyasına göndərdiyi məktub, Cəfər Cabbarlının «Yada düşdü» şeiri, Əbdurrəhim bəy Haqverdiyevin hekayələrinin əlyazmaları, Üzeyir Hacıbəyovun 1913-cü ildə Huseynqulu Sarabskiyə və Ceyhun Hacıbəyliyə yazdığı məktubları, Səməd Vurğunun məktub və şeirlərinin əlyazmaları, Cəlil Məmmədquluzadə və Huseyn Cavidin Qurbanəli Şərifzadəyə məktubları, Cəlil Məmmədquluzadənin Təbrizdə oynanılmış «Ölülər» pyesinin əlyazması, Məmməd Əmin Rəsulzadənin Ceyhun Hacıbəyliyə göndərdiyi məktubları yer alıb. Azərbaycan yazıçı, şair, dramaturq və ədəbiyyatşünaslarının arxivdə saxlanılan şəxsi fondlarındakı sənədlər ölkəmizdə milli ədəbiyyatın təşəkkülü və inkişafı məsələlərini özündə geniş əks etdirir.

Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyat tarixini öyrənmək üçün arxivdə mühafizə olunan Yazıçılar İttifaqının, Ədəbiyyat fondunun, ədəbiyyat məsələlərinə aid nəşriyyatların «Azərbaycan», «Literaturnıy Azərbaycan», «Ədəbiyyat», «Ulduz», «Qobustan»ın fondlarında da çoxlu qiymətli sənədlər mühafizə olunur. Bu fondlarda bədii əsərlərin əlyazmaları, yazıçıların qurultay, plenum və iclaslarının stenoqrafik hesabat və protokolları, müvafiq idarə, təşkilat və müəssisələrlə yazışmaları, hesabatları və s. cəmləşdirilib.

Arxivdə mühafizə olunan ən zəngin fondlardan biri, uzun illər Moskva Dövlət Universitetinin professoru olmuş ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Əziz Şərifin fondudur. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin təxminən 100 ildən yuxarı tarixini əks etdirən bu fondda Əziz Şərifin atası Qurbanəli Şərifzadənin Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Rza Təhmasib, Ömər Nemanzadə və başqaları ilə, eləcə də Əziz Şərifin dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri ilə yazışmaları, habelə Əziz Şərfiin arxivində onlar haqqında saxlanılmış kitablar və digər materiallar və s. xalqımızın bu dövr mədəniyyət tarixini öyrənməkdə qiymətli məxəzdir.

- Ölkəmizin teatr, kino və musiqi tarixi barədə sənədlər necə, arxivdə qorunurmu?

- Azərbaycan teatr tarixi arxivində mühafizə olunan Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti yanında İncəsənət İşləri İdarəsi və Mədəniyyət Nazirliyi, Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Milli Opera və Balet teatrı, Akademik Milli Dram Teatrı, Rus Dram Teatrı, Musiqili Komediya Teatrı, Gənc Tamaşaçılar Teatrı və teatr işi sahəsində fəaliyyət göstərən digər müəssisələrin fondlarındakı sənədlərdə əks olunur. Bu fondlarda teatrların yaradılması və təşkili haqqında hökumət qərarları, tamaşaya qoyulan əsərlərin qəbulu və onların məşqləri haqqında məlumatlar, teatrların fəaliyyəti haqqında hesabatlar və digər sənədlər saxlanılır.

- Görkəmli şəxsiyyətlərin şəxsi fondlarını əldə edə bilmisinizmi?

- Arxivdə Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuş görkəmli rejissor və aktyorların şəxsi fondları da mühafizə olunur. Eləcə də Azərbaycanda milli və klassik musiqi mədəniyyətinin inkişafı məsələləri Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının və Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının, Asəf Zeynallı adına Musiqi Texnikumunun, Azərbaycan Dövlət Musiqi nəşriyyatının, habelə görkəmli müğənni və musiqi ifaçılarının şəxsi fondlarında öz əksini tapıb. Bu fondlarda təkcə Bəstəkarlar İttifaqı və konservatoriyanın tarixinə aid sənədlər deyil, həm də not əlyazmaları, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin görkəmli xadimlərinin həyat və fəaliyyətinə aid çoxlu qiymətli sənədlər toplanıb.

Azərbaycanda rəngkarlıq və memarlıq sənətini özündə əks etdirən sənədlər Respublika Rəssamlar İttifaqı, Respublika Memarlar İttifaqı, Azərbaycan Dövlət rəssamlıq məktəbinin fondlarında cəmləşdirilib. Arxivdə həmçinin kino sənətinin inkişafına dair dəyərli məlumatlar əldə etmək olar. Kinematoqrafiya Komitəsinin, «Azərbaycanfilm» kinostudiyasının, kinolaşdırma idarəsinin, görkəmli kinorejissorların fondlarında respublikamızda kino sənətinin inkişafı ilə tanış olmaq mümkündür.

Azərbaycanda xalq yaradıcılığının inkişafı ilə bağlı, habelə bu sahədə mədəni-maarif işlərinin təşkili məsələlərinə aid sənədlər xalq yaradıcılığı üzrə Respublika elmi-metodiki mərkəzin (xalq yaradıcılığı evi) fondunda cəmləşdirilib. Arxivdə Azərbaycan sirkinin yaranması və inkişaf tarixi ilə bağlı sənədlər isə Bakı Dövlət Sirkininin fondlarında öz əksini tapıb. Eləcə də bir sıra sənəd toplularından ibarət fondlar yaradılıb. Bunlar ədəbiyyat, incəsənət xadimləri, afişalar, proqramlar və foto şəkillərdən ibarət sənəd toplularıdır.

- Qorunan sənədlər arasında mühacirətdə yaşayan görkəmli .şəxsiyyətlərin fondları çoxdurmu?

- Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ilk dəfə olaraq xaricə mühacirət edərək uzun illər vətən həsrəti ilə yaşayıb-yaratmış Ceyhun Hacıbəyli, Abay Dağlı, Almaz İldırım, Əlibəy Hüseynzadə, Timuçin Hacıbəyli, Səlim Turan, Yusif İsmayıl, Ümbülbanu və başqalarının sənədləri də ədəbiyyat və incəsənət arxivinə qəbul edilib.

Arxiv bu gün də müntəzəm olaraq ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin, respublikanın mədəniyyət sahəsindəki dövlət idarələri və yaradıcılıq təşkilatlarının sənədlərini dövlət mühafizəsinə qəbul edərək öz fondlarını daha da zənginləşdirməyə xidmət edir.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi. – 2010. – 4 iyun. – S.13.