İstiləşmənin əhalinin sağlamlığına təsirləri ilə bağlı geniş tədqiqatlara ehtiyac var

Xəzərin səviyyəsinin artması, içməli su resurslarının deqradasiyası baş verə biləcək itkiləri artıra bilər

Hazırda bütün dünyada, o cümlədən də Azərbaycanda anomal hidrometeoroloji hadisələrin sayı artmaqdadır. Bu isə həmişə təbii proseslər üzündən baş verən iqlim tərəddüdlərinə antropogen təsirlərin sürətləndiyini təsdiqləyir. Bəs artıq qlobal səviyyədə qəbul edilən iqlim dəyişmələrinə qarşı lazımi tədbirlər görülməzsə, hansı fəsadlar qaçılmaz olacaq? Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Hidrometeoroloji Proqnozlar Bürosunun (HPB) direktor əvəzi, İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının milli əlaqələndiricisi Umayra Tağıyeva ilə söhbətimizə bu dəyişmələrin ölkəyə təsiri ilə başladıq:

- Azərbaycanın qlobal tullantılarda payı 0,3 faizdir. Bu payın çox az olmasına baxmayaraq, bizim olkə də artıq iqlim dəyişmələri təsirlərinə məruz qalır. Aparılan təqqiqatlara görə, Azərbaycanda 1961-2000 illər ərzində 1886-1960-i illərə nisbətən orta temperaturun 0,70- dək yüksəlməsi müəyyən olunub. Bu səbəbdən də, Milli Məclis 1995-ci ildə BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasını, 2000-ci ildə isə bu konvensiyaya əlavə olan Kioto Protokolunu ratifikasiya edib. Azərbaycan hazırda Kioto Protokolunun yalnız Təmiz İnkişaf Mexanizmi layihələrində iştirak edə bilər.

- Yaxın illər üçün Azərbaycanda iqlim şəraiti ilə bağlı vəziyyət necə proqnozlaşdırılır?

-Milli Hidrometeorologiya Departamentində atmosferə atılan karbon və digər istilik effekti yaradan qazların indiki templə artacağı vəziyyətdə ölkəmizdə və Qafqaz regionunda iqlimin necə dəyişiləcəyinin mümkün ssenarilərindən birinin hazırlanması üçün model hesablamaları aparılıb. Hesablamalar ən müasir iqlim modellərindən biri sayılan Böyük Britaniyanın Hadli Elmi-Tədqiqat Mərkəzinin PRECİS modeli əsasında həyata keçirilib. İstilik effekti yaradan qazların emissiya ssenarisi kimi İqlim dəyişmələri üzrə Dövlətlərarası Ekspertlər Qrupunun müəyyən etdiyi ən sərt ssenari götürülüb. Bu ssenariyə əsasən, XXİ əsrdə Yer kürəsində istilik effekti yaradan qazların emissiyası yüksək templə davam edir. Alınmış ssenariyə görə, 2070-2100-cü illərdə regionda orta illik temperaturların indikindən 3-60, ölkəmizdə isə 50 yuxarı olacağı gözlənilir. Bu zaman maksimal temperaturlar 5-70 artacaq. Yağıntıların bir qədər yüksələcəyi, amma buxarlanmanın yağıntılara nisbətən daha sürətlə artacağı gözlənilir. Külək rejimində və nisbi rütubətdə ciddi dəyişikliklər baş verməyəcək. 2020-2050-ci illərdə isə qlobal istiləşmənin ölkəmizə təsiri orta temperaturların 1.50C artması ilə biruzə verəcək. Alınmış nəticələr nəinki respublikamızda, eləcə də regionda böyük maraq kəsb edir. Respublikamızda belə geniş miqyasda iqlim modelləşməsi ilk dəfə olaraq həyata keçirilib. Alınmış nəticələr sənayedə, kənd təsərrüfatında , iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində bu ssenarilərə uyğun olaraq iqlim dəyişmələrin təsirinin yumşaldılması və adaptasiya təbdirlərinin işlənilməsi üçün istifadə ediləcək.

-Atmosfer anomaliyalarından zərər çəkəcək əsas sahələr müəyyənləşidirilib?

-Təbii ki, iqlim dəyişmələri tək temperatur rejiminin artması ilə səciyyələnmir. İqlimdə baş verən dəyişmələr artıq iqtisadi və sosial itkilərə gətirib çıxarır, ölkədə baş verən daşqınların, sellərin, quraqlıqların və s. anomal hidrometeoroloji hadisələrin sayı artmaqdadır. Proqnozlara görə, Xəzər dənizi səviyyəsinin artması, eyni zamanda içməli su resurslarının deqradasiyası da baş verə biləcək itkiləri artıra bilər. Azərbaycanın əsas çay hövzələri üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, iqlim dəyişmələri və antropogen təsirlər ölkənin su ehtiyatlarının azalmasına, müvafiq olaraq, su təminatında defisitlərin artmasına gətirib şıxarır. Su təminatının vəziyyətinin qiymətləndirməsinə əsasən, demək olar ki, bu gün artıq səth su mənbələrinin defisiti mövcuddur. Eyni zamanda, su ilə bağlı ağır ekoloji vəziyyət - torpaqların şoranlaşması, onların kimyəvi elementlərlə çirklənməsi, çayların ağır ekoloji vəziyyəti yaranıb ki, bunların həlli tələb edilir. Əgər nəzərə alsaq ki, gələcəkdə atmosferə atılan karbon qazının iki dəfə artması göstərilən su defisitini də iki dəfə artıra bilər, onda respublikanın əsas iqtisadi sahələri üzrə -energetika, kənd təsərrüfatı, su nəqliyyatı və s. su təminatının kompleks problemlərinin həllinə yönələn adaptasiya strategiyasının hazırlanması olduqca aktualdır. Azərbaycanın çaylarının axımından 1,4 milyon hektara yaxın sahədə kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarılması üçün geniş istifadə olunur. Bu məqsədlə hər il 10-12 kub km su tələb olunur. Sudan istifadənin, çayların aşağı axınında naviqasiyanın, balıqçılığın və ümumi ekosistemin də su təlabatını nəzərə almaqla demək olar ki, bu gün ölkədə su çatışmamazlığı mövcuddur və su defisiti ayrı-ayrı illərdə bir neçə kub kilometr təşkil edir. Nəzərə alsaq ki, iqlim dəyişmələri modellərinə görə, su ehtiyatlarının 15-20 faiz azalması gözlənilir, onda bu defisit daha da artacaq. Hazırda iqlim dəyişmələri və antropogen təsirlər nəticəsində ayrı-ayrı illərdə faktiki su defisiti 2-3 kub km təşkil edir. Ssenarilər üzrə isə bu rəqəmin 7,5-9,5 kub km olacağı gözlənilir ki, bu da təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Aparılan hesablamalara görə, adaptasiya tədbirləri nəticəsində su təminatı problemlərini 90-95 faiz həll etmək olar. Ona görə də əsas məqsədimiz yaxın gələcəkdə Azərbaycanın öz maraqları və imkanları çərçivəsində tullantıların azaldılması, iqlim dəyişmələri təsirlərinin yumşaldılmasına töhfə verməklə yanaşı, ayrı-ayrı sahələr üzrə adekvat adaptasiya tədbirlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsidir. İqlim dəyişmələri sahəsində beynəlxalq danışıqlar prosesi isə çox mürəkkəbdir. Konvensiyanın 4-cü maddəsinə uyğun olaraq Azərbaycan Əlavə 1-ə daxil olmayan ölkə kimi ümumi məqsədlərə nail olmaqda differensial cavabdehliyin tərəfdarıdır. Bu sahədə əsas prioritetlər digər ölkələrlə iqlim dəyişmələri sahəsində düzgün və faydalı əməkdaşlığın qurulmasına köməklik etməkdir. Kioto Protokolunun Təmiz İnkişaf Mexanizmi çərçivəsində inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən istilik effekti yaradan qazların azaldılması öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə dəstək verilməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, bu sahədə həyata keçiriləcək layihələrə lazimi şərait yaratmaqla yeni texnologiyalarının əldə edilməsi və istifadəsinə nail olmaq, nativ enerji mənbələrindən istifadəsi üçün mövcud geniş potensialı nəzərə alan, xüsusən günəş, külək və kiçik su elektrik stansiyaları kimi layihələrin reallaşmasına yardım göstərmək lazımdır. 2015-ci ilədək qəbul olunmuş «Enerji Təhlükəsizliyinin təmin edilməsi» Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan enerji effektivliyinin artırılmasına yonələn tədbirlərin həyata keçirilməsi, köhnəlmiş avadanlıqların müasir avadanlıqlarla əvəz olunması da iqlim dəyişmələrinin təsirlərinin yumşaldılmasına töhfəsini verəcək. İqlim dəyişmələri ilə əlaqədar mənfi təsirlərə qarşı müvafiq adaptasiya tədbirlərinin görülməsi, karbon qazının uducuları olan meşələrin bərpası üzrə müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi də zəruridir.

- Ssenarilərdə yaxın gələcəkdə Xəzərin səviyyə tərəddüdləri ilə bağlı vəziyyət necə qiymətləndirilir?

-Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin çoxillik dəyişmələri təbii tsiklik proses olub, əsasən onun hövzəsində və atlantik–avropa sektorunda atmosfer sirkulyasiyaları ilə əlaqədardır. Bu proseslər nəticəsində dənizin su balansı dəyişir ki, bu da səviyyənin qalxıb – enməsinə səbəb olur. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişmə xarakteri instrumental müşahidələr müddətin-1830 – cu ildən belədir: səviyyə 1830 – 1929 –cu illərdə nisbətən stabil qalıb. 1930 – 1941 – ci illərdə səviyyə kəskin, yzni 2 m, 1942 – 1977 – ci illərdə isə tədricən 1m enib. 1978 – 1995 – ci illərdə kəskin, yəni 2.50 m qalxıb, 1996 – 2000 – ci illərdə zəif -0.40 m azalıb. 2001 – ci ildən isə dənizin səviyyəsi zəif sürətlə, ildə 3-4 sm artmaqdadır. Hazırda Xəzər dənizinin səviyyəsinin atmosfer proseslərinin inkişafına və regional iqlimin istiləşmələrinə əsaslanan uzun müddətli proqnozlara görə, onun səviyyəsinin 2020 – ci illərə qədər 80 – 90 sm yüksələcəyi gözlənilir. Xəzər dənizinin səviyyəsinin müasir yüksəlməsi sahilyanı zonada fövqaladə sosial – iqtisadi və ekoloji vəziyyətin yaranmasına səbəb olub. Dəniz sahili zonada yerləşən yaşayış məntəqələri, sosial - iqtisadi obyektlər dəniz səviyyəsinin enməsi dövründə tikildiyi üçün hazırda onların əksəriyyəti subasmaya məruz qalıb. Subasmadan əlavə sahil zonasında yeraltı suların səviyyəsi qalxıb, bataqlaşma və şoranlaşma prosesləri güclənib. Xəzərın səviyyəsinin 1978 – ci ildən başlayaraq qalxması nəticəsində Azərbaycanda dənizlə 850 km-lik bütün sahil xətti boyunca ərazi bu və digər dərəcədə subasmaya məruz qalıb. Dəniz sahil boyu zonada təqribən 50000 ha ərazi su altında qalıb ki, onun da 80 faizi Kür çayı mənsəbindən Astara çayı mənsəbinə qədər olan ərazilərinin payına düşür. Bu proses nəticəsində həmçinin 50 yaşayış məntəqəsi, 250 sənaye müəsisəsi, 60 km avtomobil, 10 km dəmir yolu xəttləri, çoxsaylı rekreasiya obyektləri və s. subasmaya məruz qalıb. Azərbaycanın iqtisadiyyatına təqribi hesablamalara görə 2–2,5 millyard ABŞ dolları ziyanlar dəyib. Hesablamalar göstərir ki, dənizin səviyyəsinin hazırkı vəziyyətdən 1.5 – 2.0 m yüksələcəyi halda, əlavə olaraq 100000 ha qədər sahilyanı ərazi subasmaya məruz qalacaq. Bunun da 90 faizə qədəri yenə də cənub ərazilərinin payına düşəcək.

- Bəs tədqiqatlara görə, iqlim dəyişmələri əhalinin sağlamlığına necə təsir edəcək?

- İqlim dəyişmələrinə həssas sahələrdən biri də əhalinin sağlamlığıdır. Əhalinin sağlamlığının mühafizəsi və yaxşılaşdırılması ilk növbədə ölkədə istər dövlət, istərsə də özəl səhiyyənin inkişaf səviyyəsindən və tibbi xidmətin keyfiyyətindən asılıdır. Son dövrlər bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində tibb müəssisələrində əhaliyə göstərilən xidmətin keyfiyyəti yaxşılaşıb və bu proses davam edir. Müşahidə edilən iqlim dəyişmələri insanın sağlamlığına, onun yaşayışına həm iqlimin istiləşməsi ilə, həm də müxtəlif təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr- daşqın, sel, tufan və s. vasitəsilə təsir göstərə bilər. Azərbaycanda iqlim dəyişmələrinin regional təzahürləri artıq faktdır. Son illər ölkədə yay aylarında güclü istilərin müşahidə edilməsi adi hala çevrilib. Kəskin yay istilərinin Bakı şəhərində əhalinin xəstələnməsi və ölüm hallarına təsirinin tədqiqi zamanı müəyyən olundu ki, çox isti yay dövründə əhalinin bütün səbəblərdən olan müraciətlərinin sayı 21,6 faiz, həmçinin qan dövranı sistemi xəstəlikləri üzrə müraciətlər 34,1 faiz artıb. Bir sıra Avropa ölkələrinin paytaxtları ilə müqaisədə anomal isti yay aylarında Bakı şəhərində əlavə ölüm halı çox deyil. Yəni 3,4 faizlə ölçülür. Paytaxtda əlavə ölüm hallarının nisbətən az olması uzun sürən isti yay şəraitinə yerli əhalinin uyğunlaşma xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Belə ki, iyul və avqust aylarında günorta vaxtı 30-320C temperaturlar adi haldır. Gələcəkdə risk qrupu sayılan yaşlı əhalinin sayının artması və şəhərlərdə «istilik adalarının» mövcud olması kəskin istilərin mənfi təsir effektini daha da artıra bilər. Ümumiyyətlə, iqlim dəyişmələrinin ölkə əhalisinin sağlamlığına mümkün təsirlərinin qiymətləndirilməsi təqribi səciyyə daşıyır. İqlimin istiləşməsinin Azərbaycan əhalisinin sağlamlığına mümkün təsirlərinə daha geniş şəkildə və onların kəmiyyət göstəricilərini də əhatə etməklə, elmi tədqiqinə ehtiyac var.

Qismətqızı Həqiqət

Kaspi. – 2010. – 3 mart. – S.13.