Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən...
İkinci Dünya müharibəsində tək 600 mindən
çox həmvətənimizin deyil, mədəniyyətimiz,
incəsənətimiz də döyüşüb
”Ana vətən
çağırır” - Böyük Vətən müharibəsi
illərinin bu məşhur şüarına o zaman
bütün ölkə tapınmışdı. Hamı Vətənin
müdafiəsi, azadlığı üçün
çalışırdı. İncəsənət
adamları da öz cəbhələrində səfərbər
olaraq ön və arxa cəbhəyə kömək edirdilər. Alman faşizminin Sovet İttifaqına qəfil
basqını hamı kimi onların da qarşısına
böyük məsuliyyət qoymuşdu. Belə
ki, Böyük Vətən müharibəsinin qəhrəmanlıq
pafosu onların yaradıcılığında ön plana
keçir.
Vətənə mahnı gərəkdir
Müharibənin ilk günlərindən
başlayaraq Azərbaycan bəstəkarları müdafiə
mövzusunda 400-dən artıq kütləvi mahnı,
marş və xor mahnısı bəstələyirlər. Azərbaycan musiqisi vətənpərvərlik hissi
ilə dolu yeni əsərlərlə zənginləşir.
Bütün respublikanı əhatə edən
yüksək vətənpərvərlik hissi Azərbaycan bəstəkarlarının
yaradıcılığında da öz ifadəsini tapır.
Vətənə sədaqətlə xidmət, çəbhədə döyüşçülərin,
arxada fəhlə və kolxozçuların misilsiz qəhrəmanlığı
faşist Almaniyası ilə müharibə illərində Azərbaycan
bəstəkarlarının yaratdığı vokal və
instrumental əsərlərin əsas mövzusuna çevrilir.
Beləliklə, Azərbaycan
musiqisi müharibənin ilk günlərindən xalqı Vətənin müdafiəsinə
səfərbərliyə alan qüdrətli vasitəyə
çevrilir.
Müharibənin
çətin günlərində istər cəbhədə,
istərsə də arxada böyük bir vüsətlə səslənən
mahnılarımızda xalqımızın şanlı
mübarizəsi, düşmənə nifrəti, Vətənə
olan böyük məhəbbət hissləri tərənnüm
edilirdi.
Qəhrəmanlıq
və vətənpərvərlik mövzusu mahnılarda, xalq
çalğı alətləri üçün
yazılmış operalarda, simfoniyalarda öz əksini
tapır. Müharibəsi illərində kütləvi
mahnı janrı dövrün tələblərinə
uyğun xüsusi inkişaf yolu keçir.
“Vətən” operası
Müharibə
illərində Azərbaycanın şəhər və
rayonlarındakı Dövlət teatrlarının
yaradıcılıq həyatının əsasını
döyüşçülər, cəbhə bölgələrindəki
əsgərlər qarşısında
çıxışlar təşkil edirdi. Müharibənin ilk günlərindən Akademik Dram Teatrı, Opera və Balet Teatrı, Azərbaycan
Dövlət Filarmoniyası, Rus Dram Teatrının artistlərindən
ibarət müştərək briqadalar yaradılır. Onlar çağırış məntəqələrində,
hərbi hissələrdə, cəbhə yollarında
döyüşçülərə xidmət göstərirdilər.
1 avqust 1941-ci il tarixli "Ədəbiyyat qəzeti" cəbhə
briqadalarından bəhs edərək yazmışdı:
"Cəbhələrə xidmət kimi əhəmiyyətli
bir işdə xalq artistləri Mərziyə Davudova, Ələsgər
Ələkbərov, Qurban Primov, əməkdar artistlər
B.Şəkinskaya, P.Əfqanlı, O.Kabiçeva və b. fəal
iştirak edirdilər".
Bir müddət
sonra bu görkəmli artistlərin daxil olduqları bədii cəbhə
briqadaları yaradılir. Müharibəni ilk
aylarında Azərbaycan teatrlarının aktyorlarına
müharibəyə getməmək imkanı verən bron
ayrılmırdı. Odur ki, aktyorlardan bir
çoxu ön cəbhədə vuruşurdu. Həsənağa
Salayev, Atamoğlan Rzayev, Kamil Qubuşov, Hüseynağa
Sadıxov, Süleyman Ələsgərov, Yusif Vəliyev,
Georgi Sıqankov, Ələddin Abbasov və b. yaralanıb yenidən
teatra qayıtmışdılar. Respublikamızın
müxtəlif teatrlarında fəaliyyət göstərən
bəzi istedadlı gənc aktyorlar döyüş meydanlarında
həlak oldular.
Bu illər Azərbaycan
teatrının tarixinə humanizm, qəhrəmanlıq və
vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi ilə zəngin
və gərgin dövr kimi daxil olub. Müharibə milli teatr sənətimizdə
köklü dəyişikliklər etməklə
yanaşı, onun inkişafına müəyyən təkan verdi. Akademik Dram Teatrın
repertuarında müharibə başladıqdan bir neçə
ay sonra faşist işğalçılarına qarşı
mübarizədən bəhs edən pyeslər yer tutdu.
1941-42-ci il
mövsümünə teatr K.Simonovun dövrün ən vacib,
ən ümdə məsələlərinə cavab verən
"Bizim şəhərli oğlan" pyesinin tamaşası
ilə başladı. Bu, faşist
işğalçılarına qarşı xalqın ümumi
həyəcanını, nifrətini açıq-aydın
göstərən ilk tamaşa idi. Mürəkkəb
və məsuliyyətli dövrünü yaşayan teatrın
qarşısında repertuarı sahmana salmaq, vətənpərvərlik
ruhlu əsərləri səhnəyə qoymaq kimii vacib məsələlər
dururdu. Teatr 1941-ci il noyabrın 6-da
S.Vurğunun "Fərhad və Şirin" əsərini
tamaşaçılara göstərdi.
Qəhrəmanlıq
pafosu, vətənpərvərlik istiqaməti ilə
seçilən bu əsər sonradan Dövlət
mükafatına layiq görüldü. Səməd Vurğun 1942-ci
ildə bu əsərə görə ikinci dəfə «Stalin
mükafatı layuratı» adına layiq
görülür.
Müharibə illərində Opera
Teatrının repertuarı - ”Vətən”, ”Xosrov və
Şirin” operaları, xalq melosu əsasında
yazılmış ”Qız qalası” ilk milli baleti və başqa
əsərlərlə zənginləşir.
Dövlət
mükafatına layiq görülmüş «Vətən»
operası Sovet İttifaqında Böyük Vətən
müharibəsi mövzusuna həsr olunan ilk opera kimi musiqi
tarixinə düşüb.
Sən ki son nəfəsdə Vətəni andın...
Müharibənin
başlaması ilə S.Vurğunun ədəbi
yaradıcılığında yeni bir mərhələ
başlayır: müharibə illəri. Müharibənin
başlandığı gün Səməd Vurğunun
yazdığı:
Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən,
Müsəlləh əsgərəm
mən də bu gündən
-misraları
şairin xalq və vətən qarşısında andı
idi. Bu misralar təkcə şairin deyil, bütün Azərbaycan
poeziyasının müharibə dövründəki
yaradıcılıq devizinə çevrilir.
Bu dövrdə
şairin qələmə aldığı bütün əsərləri
vətənpərvərlik, qəhrəmənlıq,
mübarizlik ruhunda yazılıb. “Ananın
öyüdu”, “Şəfqət bacısı, “Qoca qəhrəmanın
dedikləri” və s. bu mövzuda yazılmış şerlərdəndir.
Şair müharibədə Azərbaycan
xalqının oynadığı boyuk rolu bir daha göstərmək
üçün vətən övladlarına şeirlər tərənnüm
edir, onların adlarını əbədiləşdiridi.
“Azərbaycan balasi”, “İgid şahin”, “”Partizan Babaş”, “ Adsiz
qəhrəman”, Mənə belə söylədilər və
s. şeirlərində S.Vurğun qəhrəman Azerbaycan
döyüşçülərinin obrazlarını
yaratmışdı.
Deyilənlərə görə,
bir gün cəbhədən gələnlər şairə xəbər
gətirirler ki, bir Azərbaycan övladı son nəfəsinde
onun “ Azərbaycan” şerinden bir bənd
deyərək qürbət ölkədə
dünyasını dəyişib. Bu hadisədən çox təsirlənən
şair “Mənə belə söylədiler” şerini
yazır:
Sən ki, son nəfəsdə
Vətəni andın,
Çayların
axını dayandı bir an.
Sən ki, eşq oduna mərdanə
yandın,
Simanı
görürəm mən alovlardan.
Müharıbənin
ağır illərində S.Vurğun təkcə
yaradıcılıqla məşğul olmur, həmçinin
ictimai fəaliyyet göstərir: cəbhə xətlərine
gedib doyüşçülər qarşısında
çıxış edir, xalqımızı düşmən
uzərində qələbəyə ruhlandırırdı.
S.Vurğun müharibə illərində
60-dan artıq şeir, bir neçə poema, o cümlədən
«Bakının dastanı»nı
yazmışdı. Onun yazdığı «Ukrayna partizanlarına»
şeirinin mətnləri təyyarədən Ukrayna meşələrinə
səpələnərək partizanlara
çatdırılırdı.
1943-cü ildə Amerikada
keçirilən müharibə əleyhinə
yazılmış ən dəyərli əsərlər
müsabiqəsində şairin yazdığı «Ananın
öyüdü» şeiri çox yüksək qiymətləndirilir
və bütün dünya ədəbiyyatında bu
mövzüda yazılan ən qiymətli 20 əsərdən
biri kimi Nyu-Yorkda çap etdirilərək hərbiçilər
arasında yayılir. Müharibənin
ağır şəraitində Səməd Vurğun Krım,
Mozdok, Qroznı,
Müharibə illərində
İ.Əfəndiyev, Əbülhəsən, Mir Cəlal,
M.Hüseyn, Ə.Vəliyev, S.Rəhimov, Ə.Məmmədxanlı,
Y.Əzimzadə və digər yazıçıların yaradıcılığı
da əsasən düşmənə nifrət
mövzularına köklənir.
Ə.Vəliyevin «Məhək daşı», Əbülhəsənin
«Görüş yeri», Mir Cəlalın «Vətən
yaraları», Ə.Məmmədxanlının «Ulduz», «Buz heykəl»
və s. əsərlərdə vətənə sonsuz məhəbbət,
qələbəyə inam, ön cəbhə ilə arxa cəbhənin
sıx əlaqəsi məhərətlə təsvir olunub.
Kinomuzun vuruşları
Sənət
adamları cəbhələr ölümlə üz-üzə
gələrək müharibənin kinoxronikasını
yaradirdılar.
Milli kinomuz təkcə
cəbhədə deyil,
böyük çətinliklə də olsa, arxada da
öz fəaliyyətini davam etdirirdi. Müharibənin
ən dəhşətli illərində (1942—1944) Bakı
kinostudiyasına xalq şairi Rəsul Rza rəhbərlik edib.
Söz yox ki, Bakı kinostudiyasının sənətçilərinin
çoxunun cəbhəyə göndərilməsi, studiya
avadanlıqlarının da müharibəyə səfərbər
edilməsi çox ciddi problemlər yaratmışdı.
Buna baxmayaraq, Rəsul Rza studiyanı “hərəkətə”
gətirə bilib. O dövrün ən əhəmiyyətli
filmlərindən biri – “Bakı döyüşür” sənədli
kinolenti oldu. Bu filmdə döyüşən
Bakının canlı obrazı yaradılıb. Müharibə ilə bağlı bədii süjetlərdən
biri – 1942-ci ildə “1 nömrəli Azərbaycan kino məcmuəsi”ndə
əks olunmuşdu. Məcmuənin 2-ci
novellası “Bəxtiyar” adlanırdı. 1941-ci
ildə çəkilişə başlanan və böyük
çətinliklə başa çatdırılan “Vətən
oğlu” iki hissəli bədii-sənədli filmi isə Azərbaycanın
igid oğlu Kamal Qasımova həsr olunmuşdur.
1942-ci ildə
daha bir qısametrajlı film yaradıldı. “Sovqat”
adlı bu film müharibənin dəhşətli günlərində
arxada qəhrəmanlıq göstərən insanlar
haqqında idi. Bu qısametrajlı filmlər
o vaxt cəbhəyə göndərilir, əsgərlərdə
yüksək əhval-ruhiyyə yaratmaq məqsədilə
nümayiş olunurdu.
O dövrdə həm də
“Bir ailə”, “Sualtı qayıq T-9" tammetrajlı bədii
filmlər üzərində iş gedirdi.
1944-cü ildə
yaradılan “Xəzər dənizçiləri” sənədli
filmi isə müharibə üçün böyük
strateji əhəmiyyətə malik olan Xəzər dənizinin
müdafiəsində dayanmış qəhrəman
oğullarımızın şücaətindən söhbət
açır.
Müharibə illərində çəkilmiş
sənədli ekran əsərləri bir daha təsdiq edir ki, o
dövrdə kino işçilərimiz arxa cəbhədə
də əsl qəhrəmanlıq göstərərək
çətin, çox ağır şəraitdə
xalqın ruhunu qaldıran, onları döyüşə səsləyən
qiymətli əsərlər yaratmağa müvəffəq
olmuşlar. “Beş dəqiqəlik konsert”, “Mahnılar və
şeirlər”, “Azərbaycan kolxozçusu, tank briqadası
yaradaq!”, “Biz Bakını müdafiə edirik”, “416-cı”, “Vətənin
qüdrətini möhkəmləndirək”, “Zaqafqaziya
xalqlarının dostluğu”, “Cəbhə arxasında”, “Vətən
uğrunda”, “Qayğı” və s. filmlər bu qəbildəndir.
Bu filmlərdən
ən maraqlsı ağır döyüş anlarını
canlandıran “416-cı” iki hissəli sənədli ekran əsəridir. Cəbhə
xronikası əsasında yaradılan film Azərbaycan əsgərlərinin
şücaətinin kino salnaməsinin ən layiqli səhifələrindəndir.
«Azərbaycanfilm»in də
Böyük Vətən müharibəsi illərindən bəhs
edən filmləri az deyil. «Uzaq sahillərdə»,
«Sizi dünyalar qədər sevirdim», «Bizim Cəbiş müəllim»,
«Tütək səsi», «Mən ki, gözəl deyildim» və s.
Hər dəfə bu filmlərə baxanda təbliğ olunan
ideoloji xətdən asılı olmayaraq, istər-istəməz
insanda vətənpərvərlik ruhu oyanır.
Hardadır vətənpərvərlik?
Amma təəssüf
ki son dövrlər yazılan mahnılar, əsərlər,
çəkilən filmlər vətənpərvərlik
hissindən uzaqdir. Amma bu gün buna daha çox
ehtiyacımız var. Cüni müharıbə şəraitində
yaşayırıq. Torpaqlarımız
düşmən işğalındadır. Yurd-yuvasında didərgin
düşən Vətən övladlarımız var. Televiziyalar
məhəbbət serialları, mənasız şou
verilişlərlə insanların başını qatır.
Qarabağ
müharibəsi haqqında bir-iki filmi istisna etməklə, hələ
sanballı ekran əsəri çəkilməyib desək,
yanılmarıq. Qeyd edək ki, sözü gedən həmin
filmlərdə də Azərbaycan ordusunun qələbəsindən
bəhs edən bircə süjet də yoxdur. Torpaq uğrunda aparılan bu savaşda
xalqımızın neçə-neçə qeyrətli
övladı əsl qəhrəmanlıq nümunəsi
göstərib. Onların qəhrəmanlığını,
vətənə, xalqa, topağa sevgisini əks etdirən və
gələcək nəsillərə çatdıran filmlərin
çəkilməsinə böyük ehtiyac var. Bu baxımdan
müharibə şəraitində yaşayan ölkəmizdə
bu gün daha çox sosial-məişət problemlərini əks
etdirən filmlərə deyil, vətənpərvərlik
ruhunda çəkilən filmlərə ehtiyac var. Həm də
təkcə filmlərə deyil, həmçinin mahnılara,
tamaşalara, bədii əsərlərə...
Təranə Məhərəmova
Kaspi. -2010. – 1-3 may. – S.12.