Azərbaycan tarixi 25 cilddə

Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun direktor müavini Cəbi Bəhramov: «7 cild Azərbaycan tarixindən əlavə, yenidən ən azı 15-20, bəlkə də 25 cildlik kitabın yazılmasına ehtiyac yaranıb»

Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan elmi özünün yeni inkişaf yoluna qədəm qoydu. Azərbaycan elminin bütün sahələrində olduğu kimi, tarix elmi sahəsində də bir canlanma yarandı, tarixi faktların təhrif olunması, onun sovet ideologiyasına uyğunlaşdırılmasına son qoyuldu. Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun direktor müavini Cəbi Bəhramovun qənaətincə, müstəqilliyin bərpasından sonra tarix elmi sahəsində çox işlər görülüb. Xüsusən də, son 7-8 il ərzində Tarix İnstitutunda böyük dəyişikliklər baş verib. Ən mühüm məsələ - 7 cildlik Azərbaycan tarixi institut tərəfindən tamamlanıb təhvil verildi. Bu da ictimaiyyət tərəfindən çox müsbət qarşılandı.

- Əsərin üstün cəhətləri çoxdur. Faktların geniş və aydın şəkildə çatdırılır. Birinci olaraq keyfiyyətinə görə bu kitab əvvəlkilərdən xeyli üstündür. Bu kitabda qədim dövrlər, istərsə də orta əsrlərə və digər tarixi dövrlərə aid məsələlərə tamamilə yenidən baxılıb. Amma tarixi məsələlər belədir ki, onlar daim tədqiqat, araşdırma tələb edir. Çünki müxtəlif arxivlərdən gözləmədiyin hallarda yeni sənədlər, faktlar ortaya çıxa bilər. Ona görə də bu barədə daim axtarışlar olmalıdır. 7 cildlikdən əlavə, yenidən ən azı 15-20, bəlkə də 25 cildlik kimi çoxcildliklərin yazılmasına, hesab edirəm ki, ehtiyac yaranıb. Bunu bir əsas kimi götürərək əvvəlkində buraxılan çatışmazlıqları aradan qaldırmaq şərtilə belə yeni çoxcildlikləri işləmək lazımdır. Onu da bildirim ki, 20-25 cildlik tarix kitablarının nəşr olunması ideyası var. Burada itirilmiş torpaqlar məsələsi, ölkəmizin tarixi ərazilərinə aid xəritələrin və sair məqamların yenidən işlənməsi, daha dəqiq və təkmil hazırlanması məsələsi və sair məqamlar gündəmdədir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hazırkı nəşr ortada olan çoxcildlik ümumiləşdirici bir əsərdir. Bu baxımdan burada bir çox məsələlər müəyyən qədər yığcam, icmal şəklində verilir. Amma biz tariximizi daha çox cildlərdə nəşr etdirə bilsək, məncə, belə halda, bütün tarixi problemlər genişliyi ilə öz əksini tapa bilər. Bunu nəzərə alaraq belə bir ideyamız var ki, yeni, daha çoxcildli nəşr ərsəyə gəlməlidir.

Gəlmə olduqlarını ermənilərin özləri də yaxşı bilirlər

- Ermənilərin Azərbaycanın qədim tarixinə iddia etməsi, öz adlarına çıxması ilə bağlı hansı tədqiqatlar aparılır?

- Əslində belə tədqiqatlara elə bir ehtiyac da yoxdur. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar və nəşr olunan kitablar kifayət qədərdir və həqiqət də artıq çoxdan ortaya qoyulub, ictimaiyyətə və dünya alimlərinə bəlli olub. İstər rus, istər amerikan, istərsə də avropalı alimlər ermənilərin Qafqaza gəlmə olduqlarını, son tarixi dövrlərdə kütləvi şəkildə buraya köçürüldüklərini və başqalarının əraziləri hesabına dövlət ortaya çıxardıqlarını ermənilərin özlərindən də yaxşı bilirlər. Biz əlbəttə ki, ilk növbədə itirilmiş torpaqlar probleminə böyük diqqət yetiririk. Bu sahədə biz bir neçə sənədlər, monoqrafiyalar çap etmişik, tariximizlə bağlı başqa ölkələrin arxivlərində saxlanılan sənədlərin gətirilməsi məsələsi ilə məşğul olmuşuq. Məsələn, böyük bir qrup Böyük Britaniya arxivlərindən 1918-1920-ci illərə aid olan sənədləri gətirib və 250 sənəddən ibarət toplu institut tərəfindən çap olundu. Bundan əlavə, bizim dövlət arxivimizdə olan 26 Bakı komissarı ilə bağlı sənədləri çapa təqdim etmişik. Fransadan, Böyük Britaniyadan, Rusiya Federasiyasından bizim xüsusilə yeni və ən yeni tariximizlə bağlı olan sənədlər gətirilib və bunların üzərində iş gedir. Bununla bağlı ictimaiyyətə əlavə məlumatlar veriləcək. Türkiyə Cümhuriyyətinin arxivlərində saxlanılan və 15-17-ci əsrlərə aid, müfəssəl icmal dəftərləri deyilən sənədlər var. Səfəvilər dövründə fəaliyyət göstərmiş Çuxursəəd bəylərbəyliyi, ondan sonrakı dövrdə isə İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı olan sənədlərin gətirilib nəşr edilməsini də göstərmək olar. Ən böyük şəhərlərimizin, xüsusən Dərbəndin, Cənubi Azərbaycan şəhərlərinin tarixləri ilə də bağlı xeyli işlər görülüb.

Hələ də açılmayan sənədlər var

2007-ci ildə çap etdirdiyimiz tarixi atlasımızda 4-cü minillikdən bu günə qədər Azərbaycan torpaqları mövzusu, onun sərhədləri əks olunub. Bu torpaqların sonrakı dövrlərdə hansı siyasi-hərbi səbəblər üzündən itirilməsi məsələləri orada öz əksini tapıb. Xüsusilə diqqəti cəlb edən odur ki, burada xanlıqlara parçalanma, xanlıqlar dövründən sonrakı Çar Rusiyasının Qafqaz siyasəti, işğal siyasəti, ermənilərin köçürülməsi, 1918-1920-ci illər dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, 1920-ci ildən ta 1929-cu ilə qədər sovet Rusiyasının təzyiqi ilə Azərbaycan torpaqlarının – Zəngəzurun, Göyçə gölünün ətrafında olan torpaqların ermənilərə zorla qopardılıb verilməsi burada öz əksini tapıb. Bu xəritələri keçən müddət ərzində rus və ingilis dillərində çap etdirdik. Eyni zamanda onların yeni variantda Azərbaycan, rus və ingilis dillərinə yenidən çapı da nəzərdə tutulub. 1918-1920-ci illər soyqırımı ilə bağlı qonşu dövlətlərin arxivində saxlanılan sənədlərin gətirilməsi məsələsi də var. Əsas məqsəd isə tarixi həqiqəti, tarixi gerçəkliyi necə var elə də ortaya qoymaqdır. Tarixi həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması və bu istiqamətdə atılan addımlar əlbəttə ki, öz effektini verir.

Məsələn 1918-ci ildə imzalanmış Batumi müqaviləsi, onun şərtləri, bizim tədqiqatçılarımız tərəfindən işlənilib. Tarix İnstitutunun, xüsusilə də Bakı Dövlət Universiteti, Pedaqoji Universitetin müxtəlif kafedralarında bu problemlə bağlı bir çox tədqiqatçıların sanballı əsərləri var. Amma bununla bərabər açılmayan səhifələr var və onların üzərində iş aparılır. Eyni zamanda Azərbaycanın şimal-qərb regionlarının, rayonlarının tarixi ilə də bağlı işlər aparılır. Gürcüstanla olan münasibətlər, sərhəd məsələləri də araşdırılır.

Alimlərin sosial vəziyyəti çox pisdir

- Bu gün Elmlər Akademiyasında çalışan elm adamlarının sosial durumu necədir?

- Qeyd edim ki, Milli Elmlər Akademiyasında, elmimizdə bir məbəd sayılan bu ocağın əməkçilərinin, onun elmi potensialının sosial-iqtisadi vəziyyəti qənaətbəxş deyil. Deyərdim ki, onların sosial vəziyyətləri çox pisdir. Kadr məsələsi də çox ağırdır. Gənclərin gəlişini təmin etmək çox çətindir. Çünki burada əməkhaqqı, məvacib aşağıdır. Təsəvvür edin ki, bir elmlər doktoru, professor kimi çalışana 280-300 manat maaş verilir. Bu isə müasir dövrün tələbləri ilə uyğunlaşmır. Nəzərə almaq lazımdır ki, alimin əməyi, elmi çox yüksək qiymətləndirilməlidir.

Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin əldə olunmasında alimlərimizin xidməti hədsiz dərəcədə yüksəkdir. Onlar bizim elmimizin sütunlarıdır. Elmlər Akademiyasında çalışan alimlər dövlət müstəqilliyimizin bərpasında, o cümlədən milli liderimiz Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu sayəsindəki fəaliyyətində çox böyük xidmətlər göstəriblər. Akademiyada təxminən 9 minə yaxın əməkdaş çalışır. Onların çox az hissəsi, təxminən yarısı elmi dərəcəsi olanlardır. Biz maliyyənin az olmasına baxmayaraq, bütün gücümüzü ölkə prezidentinin daxili siyasətinin tarixi həqiqətlərlə təmin olunmasına yönəldir, üzərimizə düşən vəzifəni yerinə yetiririk. Amma çox təəssüf ki, elmə olan münasibəti instituta rəhbərlik edən şəxslərdən biri kimi anlaya bilmirəm. Sovet rejimi alimlərdən öz ideologiyasını həyata keçirmək, təbliğ etmək üçün çox məharətlə istifadə edirdi və bəhrəsini də görürdü.

Qrantla fundamental elmi inkişaf etdirmək olmaz

O zamanlar elm adamları sosial baxımdan çox yüksək dərəcədə təmin olunmuşdular. İndi Azərbaycan alimləri dövlətin apardığı siyasəti bütün səviyyələrdə müdafiə edirlər. Ola bilsin müəyyən məmurların günahıdır ki, bu adamlara münasibət başqadır. Mən bunu ürəkağrısı ilə qeyd edirəm. Qrant və yaxud hansısa bir fondun yardımı ilə fundamental elmin inkişafını təmin etmək olmaz. Fundamental tədqiqat böyük vaxt və böyük vəsaitlər tələb edir. Mili Elmlər Akademiyasının son 35 ildə əldə etdiyi nailiyyətlər bugünkü Azərbaycanın siyasi inkişafında böyük rol oynayır. Bunu inkar etmək olmaz. Ona görə də 1945 ildə yaradılan akademiya Azərbaycanın həyatının bütün sahələrində, xüsusilə sovet dövründə elmi nailiyyətlərin əldə olunmasında böyük rol oynayıb.

- Cəbi müəllim, indiki gənclər daha çox müasir elmlərə üstünlük verməyə başlayıblar. Ümumiyyətlə, tarix elminə marağın səviyyəsi sizi qane edirmi?

- Hesab edirəm ki, tarix elminə maraq daha da artıb. Təkrar edirəm, əsas məsələ sosial-iqtisadi vəziyyətlə bağlıdır. Məsələn, Bakı Dövlət Universitetini, yaxud Dövlət Pedaqoji Universitetini bitirən gənc mütəxəssis ilk növbədə sosial vəziyyətlə maraqlanır. Görüm mən aspirant olsam nə qədər təqaüd alacağam? Buranı qurtarandan sonra elmi işçi kimi alacağım maaş nə qədər olacaq? Əlbəttə ki, xalqımız hər zaman elmə böyük maraq göstərən xalq olub. Azərbaycan xalqı hələ 13-cü əsrdə böyük bir intibah dövrünü yaşayıb. Nizami kimi böyük düha yetişdirib, Təbrizdə Darülşəfa Universiteti fəaliyyət göstərib və onun tibb fakültəsində 7 mindən artıq nəfər tələbə təhsil alıb. Şükürlər olsun ki, bu gün dövlətimiz güclənib, Cənubi Qafqazda ən güclü qüdrətli dövlətə çevrilib. Bu nöqteyi-nəzərdən mən hesab edirəm ki, elmə, alimə münasibət dəyişməlidir.

- Bu yaxınlarda Ali Attestasiya Komissiyası təqdim olunan bir sıra elmi işlərin plagiat olduğu barədə açıqlama yayıb. Tarix İnstitutunda belə hallara rast gəlinibmi?

-Mən sizi qəti şəkildə və tam məsuliyyətimlə əmin edirəm ki, Tarix İnstitutunun belə hallara yol verilməyib. İndiki şəraitdə isə heç cürə buna yol verilmir. Çünki gələn işlər bir neçə dəfə, bir neçə şöbədən ekspertizadan keçir. Yəni ən azı Müdafiə Şurasına gələnə qədər 5-6 mərhələdən keçir, ayrı-ayrı mütəxəssislərə təqdim olunur, onlar da yoxlanılır. Tarix İnstitutunda mənfi hallara qətiyyən yol verilmir və mən hesab edirəm ki, bundan sonra da verilməyəcək.

P.S. Bu yazı Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən “Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin təbliği” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb

Azər Nuriyev

Kaspi. -2010. – 18 may. – S.8.