İş yerində ehtiyatlı
olun!
Kompyuterdə işləyən
hər bir şəxs fiziki amillərdən başqa,
psixiki-neyrofizioloji amillərə də məruz qalır. Yaradıcılıq
işi yerinə yetirilən iş yerləri bir-birindən
1,5-2 m hündürlüyündə arakəsmə ilə izolə
edilməlidir
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı
(BƏT) 2010-cu il üçün hazırladığı
hesabatında yeni texnologiyaların – nano və
biotexnologiyaların inkişafı nəticəsində əmək
sferasında yeni risklərin meydana
çıxdığını bildirib. Müasir dövrdə
mümkün risklərdən biri də kompyuter texnologiyalarından istifadə ilə
bağlıdır. Belə ki, bu gün kompyuterdə çalışanların
çoxu bu əməyin insanın sağlamlığına, əməkqabiliyyətliliyinə,
əməyinin effektivliyinə təsir edən bir sıra
sanitar-gigiyenik və psixofiziki amilləri şərtləndirdiyini bilmir. Bu
şərtlərdən xəbərsiz olan işçi ilə
yanaşı işəgötürənlər də gələcəkdə
hansı problemlərlə üzləşə biləcəklərinin
də fərqində deyillər.
Kompyuter texnikasının yerləşdirildiyi otaqlara və
onların istismarına qarşı tələblər
Əmək və Əhalinin
Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək
Müfəttişliyinin (DƏM) rəisi Nəbi
Şükürlünün sözlərinə görə, DƏM-in
əsas vəzifəsi-işçilərin işəgötürənlər
tərəfindən pozulmuş əmək
hüquqlarının bərpa edilməsi, ödənişi
gecikdirilmiş əmək haqqı və digər sosial ödənişlərin
ödənilməsinin təmin edilməsi, istehsalatda zərərçəkmişlər
və ya onların hüquqi varislərinin sosial
hüquqlarının təmin edilməsi ilə yanaşı,
həm də işçi yerlərinin
sağlamlaşdırılmasına nail olmaqdan ibarətdir. İş
mühitinin sağlamlaşdırılması isə müxtəlif
istiqamətdə fəaliyyət göstərən digər
müəssisələrlə birgə müasir
texnologiyalardan-kompyuter avadanlıqlarından
yararlanan bütün ofislərə də aiddir: ”Müasir həyatın
bütün sahələrində kompyuter texnikası mühüm rol oynayır və ondan
istifadə kütləvi xarakter daşıyır. Odur ki, kompyuterin insan sağlamlığı
üçün potensial təhlükəli şüalanmalar
və elektromaqnit sahələri mənbəyi kimi təsiri
problemi həmişə ön plana çəkilir. Elmi-praktiki
araşdırmalar göstərib ki, kompüterin monitoru ətrafında
yaranan ultrabənövşəyi (UB), rentgen (X-şüa) və
radiotezlikli diapazon şüalanmalarının intensivliyi
yolverilən son həddən olduqca aşağı səviyyədə
olduğundan praktiki olaraq insana mənfi təsir göstərmir”.
Amma bu texnologiyalardan istifadə
zamanı vacib olan bir sıra tələblər var ki, bu tələblərdən
kənara çıxma da fəsadsız
ötüşmür. N.Şükürlünün sözlərinə
görə, qüvvədə olan sanitar-gigiyenik normativlər
kompüter texnikasının yerləşdirildiyi otaqlara və
onların istismarına qarşı müəyyən tələblərə
əməl olunmasını nəzərdə tutur: ”Bunlardan bəzilərini
nəzərinizə çatdırmaq istərdim: kompyuter olan otaqlar təbii və süni
işıqlanma ilə təmin olunmalı, otaq zirzəmidə
yerləşməməli, optimal temteratur +200C, lakin +180C-dən
az və +280C-dən çox olmamalıdır. Nisbi rütubəti
55+5%, atmosfer təzyiqi 760 mm c.s., havada tozlanmanın həddi
0,5 mg/m3, otaqların döşəməsi düz və hamar,
tavanadək hündürlüyü 3,2 m-dən az olmamalı,
otaqların sahəsi 12 kv.m-dən az olmamalıdır. Otaqda hər
bir iş yerinin sahəsi 6 m2, həcmi 20 m3-dən, iş
masaları arasındakı məsafə isə 1,2 m-dən az
olmamalıdır”.
İşçi yeri normal sanitar-erqonomik tələblərə
də cavab verməlidir
DƏM rəisi deyir ki, kompyuter texnikası ilə işləyənin
işçi yeri normal sanitar-erqonomik tələblərə də
uyğun gəlməlidir. Belə ki, boyun-çiyin və bel əzələlərinin
gərginliyini azaltmaq məqsədi ilə işçi rahat
qoltuqlu kürsü (kreslo) ilə təmin olunmalı, operatorun
gözləri ilə monitor arasındakı optimal məsafə
60-70 sm, amma 50 sm –dən yaxın olmamalıdır: ”Kompyuterdə işləyən hər bir
şəxs fiziki amillərdən başqa, psixiki-neyrofizioloji
amillərə də məruz qalır. Odur ki, xeyli əqli
(zehni) gərginlik və diqqətin yüksək dərəcədə
toplanmasını tələb edən yaradıcılıq
işi yerinə yetirilən iş yerləri, o cümlədən,
siz jurnalistlərin çalışdığı
redaksiyalarda iş yerləri bir-birindən 1,5-2 m
hündürlüyündə arakəsmə ilə izolə
edilməlidir. Əsəbi-emosional gərginliyi, gözlərin
yorulmasını azaltmaq məqsədi ilə iş
günü ərzində işçilərə hər 2
saatdan bir 15 dəqiqə müddətinə qısa fasilələr
verilməlidir”.
Kompyuter olan iş yerlərində əmək şəraiti
üzrə attestasiya aparılmalıdır
N.Şükürlünün
sözlərinə görə, Səhiyyə Nazirliyi
(23.01.1998-ci il tarixli 13 nömrəli əmr) tərəfindən
müəyyən edilmiş qayda və müddətlərdə
kompyuter texnikası ilə işləyən
işçilər icbari qaydada ilkin, yəni işə qəbul
olunarkən və vaxtaşırı, ildə bir dəfə
tibbi müayinədən keçməlidirlər. Kompyuter olan iş yerlərində əmək
şəraiti üzrə attestasiya da aparılmalı və bu
proses 5 ildə bir dəfə həyata keçirilməlidir. Attestasiyanın nəticələri əsasında
elektromaqnit təhlükəsizliyini
yaxşılaşdırmaq üçün konkret
sağlamlaşdırıcı tədbirlər görülməli,
eləcə də işçilərə güzəştlərin
- əlavə əmək haqqı, əlavə məzuniyyət
v.s. verilməsi məsələsi həll olunmalıdır.
DƏM rəisi uzun müddət
kompyuterdən istifadə nəticəsində
peşə xəstəliklərinə tutulma hallarının
Səhiyyə Nazirliyinin müvafiq qurumları tərəfindən
araşdırıldığını da vurğulayır:
”Amma qeyd edim ki, işçi bu və ya digər səbəbdən
peşə xəstəliyinə düçar olarsa,
tibbi-sosial ekspert komissiyası tərəfindən onun itirdiyi
peşə əmək qabiliyyətinə uyğun olaraq
müavinət almaq hüququna malikdir. Dövlət Əmək
Müfəttişliyinin vəzifəli şəxsləri
mülkiyyət və hüquqi-təşkilati formasından
asılı olmayaraq, müəssisə, idarə və təşkilatlarda
əmək qanunvericiliyinin, o cümlədən də əməyin
mühafizəsi normalarının tələblərinə əməl
edilməsi nəzarəti həyata keçirərkən kompyuter texnikasından istifadə
olunmasında hər hansı pozuntu aşkar etdikdə,
bunların aradan qaldırılması üçün işəgötürənlərə
icrası məcburi olan göstərişlər verilir və
bu göstərişlərin vaxtında əməl olunmasına
nəzarət edilir. Əks təqdirdə, işəgötürənlər
inzibati qaydada cərimələnirlər”.
Psixososial amillər və işdə qazanılan stress
BƏT-in diqqət çəkdiyi
qlobal problemlərdən biri də yeni olmasa da, yeni yanaşma tələb
edən işdə formalaşan psixososial amillər və
iş prosesində qazanılan stressdir. Psixoloq Xatirə Səfərova
stressin ətraf mühitə cavab reaksiyası olduğunu deyir:
”İnsan ruhla bağlı təcrübələrə məruz
qalan bioloji bir varlıq deyil, əslində bioloji tərəfləri
olan ruh əsaslı bir varlıqdır. Son araşdırmalar,
insanın yalnız ətdən və sümükdən ibarət
bir canlı olmadığını açıq-aşkar
sübut edib. Belə ki, bu mürəkkəb
varlığın özündə psixoloji, bioloji, sosial, ruhi
və əqli cəhətləri birləşdirdiyi artıq
danılmaz bir faktdır. Bu baxımdan, məkanından
asılı olmayaraq stress insan bədənini deformasiyaya
uğradan bir amildir”.
Dünyada 450 milyon insanın
fərqli psixi xəstəliklərdən əziyyət çəkdiyini
deyən psixoloqun sözlərinə görə, bu problemin
kökü əksər hallarda iş yerindən qaynaqlanır:
”İş bizim həyatımızda çox vacibdir və biz
ailəmizdən, dostlarımızdan çox,
vaxtımızın daha böyük hissəsini işimizə
sərf edirik. İlk öncə iş, yeni mühit, insanlarla
tanışlıq bizi çox sevindirir və hər şey
çox yaxşı gedir. Bir xeyli müddət keçdikdən
sonra insan orqanizmi monoton həyat tərzindən yorulur, hətta
ona ilk vaxtlar hər şey çox xoş
görünürdüsə, artıq bu mühitdən
uzaqlaşmaq, dincəlmək istəyir, lakin işləmək
məcburiyyətində olduğu ucun bu quruma tabe
olmalıdır. Bu tabeçilik isə onu psixoloji gərginliklə
üzləşdirir. Stress özünü insanın həyat
bağlantılarında -ən çox ailədə, iş
yoldaşları ilə ünsiyyətdə,
sağlamlığında büruzə verir”. Psixoloq stress
zamanı rahatlığa ehtiyac duyan orqanizmə dinclik verilməsini
vacib sayır: ”İnsanın enerjisi azalır, uğursuzluqlarla
üzləşir, iş qabiliyyəti maksimum azalır,
qeyri-rasional düşüncələrlə əzab çəkir
və təbii ki, bu da neqativ hallarla nəticələnir, hətta
baş ağrıları, yuxusuzluq, tez-tez soyuqdəymə ilə
üzləşməsinə səbəb olur. Stress insan
orqanizmdəki immun sistemini aşağı salır. Bu isə
insanın ilk öncə öz orqanizminə qarşı
qeyri-rasional davranışıdır”.
Stressdən maskalanmış depressiyaya doğru
Psixoloq bəzən diqqətsiz
yanaşdığımız stressin çox təhlükəli
bir faktor olmasını da vurğulayır: ”Stress psixososial
bioloji xəstəlikdir. Amerika bioloqları təyin ediblər
ki, beyində serotaninin çatışmaması insan
orqanizminin korlanmasına gətirib çıxarır. Əhval-ruhiyyənin
korlanması isə depressiyanın açarıdır.
Qeyri-adekvat depressiya isə intiharla nəticələnir. Amma
stress insanda maskalanmış depressiya ilə də əvəz
oluna bilər. Maskalanmış depressiya insanda samitik xarakter
daşıyır, yəni bu zaman insanlar ürək, mədə
və s. bədən xəstəliklərindən əziyyət
çəkirlər. Depressiyanın müsbət tərəfi
isə adekvat depressiyadır. 6 aydan sonra bu cür depressiyanı
müalicə etməsən də, o, ötüb keçir. Bu
isə insanın yarım il aktiv həyat tərzini
öldürür”.
“Görmürəm, eşitmirəm,
danışmıram”
İşdə stressin yaranma
səbəblərinə gəlincə, X.Səfərova burada
bir çox amillərin rol oynadığını deyir:
”Ünsiyyət problemi, iş yoldaşları, rəqiblərlə
münaqişəli vəziyyət, işin çox
ağır olması, vaxtın azlığı, vaxtı
düzgün bölməmə, kompyuterdən çox istifadə,
hətta otağın temperaturunun normal şəraitdə
olmaması, havanın otaqda düzgün tənzimlənməməsi
və s. işdə qazanılan stresslə nəticələnir.
İşdən evə qayıdarkən yenidən kompyuter
başına keçmək də insanda müəyyən
asılılıq yaradır ki, bu da stressə
açardır. Məsələnin kökünə baxsaq, əslində
bu cür stresslərin əksi ən çox konfliktlə nəticələnir.
Bu isə “İşdə və ya ailədə kimə öz
hirsimizi tökə bilərik”, deyə bir obyektin üzərində,
necə deyərlər, çatlayır”. Əslində isə
münaqişəyə səbəb psixoloji yorğunluq və
gərginlikdir. Psixoloq bildirir ki, insanda bu neqativ hansısa bir
formaya transformasiya etməlidir: ”Çox vaxt insan öz
yaxınlarında bu obyekti seçir və nəticədə
xoşagəlməz hadisələrlə üzləşirik”.
X.Səfərova bəzən
insanların işdəki stressi o mühitdən uzaqlaşmaqda
tapdığını da deyir: ”Amma bu, məsələnin həlli
yolu deyil. İnsan düşdüyü mühitdə hər
zaman ideal mövqe axtarır, lakin biz özümüzü mənfilərdən
heç bir yerdə izolyasiya edə bilmərik. Belə bir
fikir var: "Həyat bir oyundur, kim qaydaları bilmirsə,
uduzur". Stressdən uzaq olmaq üçün ilk öncə
onun yaxınlaşmasını hiss etdiyiniz zaman “Dayan” işarəsini
göstərmək lazımdır. İnsan ilk öncə
özünə yardım göstərməyi
bacarmalıdır. Gün ərzində “Başım
ağrıyır və ya başım gicəllənir” və
s. sözlər deməməlidir.
Bu cür sözləri insan leksikologiyasından
yığışdırmalı, hər zaman özünə
dəstək olmalı, özünü sevməlidir. İnsan
hər yuxudan ayılarkən gülümsəməyi bacarsa, həyat
da ona gülümsəməyi əsirgəməz”.
Stressdən uzaq olmaq ucun
iş rejimindən sonra təmiz havada gəzmək, dostlarla
görüşmək, idmanla məşğul olmaq da vacibdir.
Aqressiyadan uzaq olmaq ucun xüsusi terapevtik qruplara
yazılmağı tövsiyə edən psixoloqun sözlərinə
görə, insan həftədə bir dəfə öz gərginliyindən
azad olmaq ucun mütləq həyatına zövq
qatmalıdır: ”Terapevtik qruplar bu vəziyyətdə stressdən
uzaq olma həllini psixoloji oyunlar əsnasında tapır.
Başqa variantlara gəlincə, Almaniyada bəzi şirkətlərdə
yan-yana üç meymun balası heykəli qoyulur. Onlardan biri əlləri
ilə gözlərini, digəri qulaqlarını,
üçüncüsü isə ağzını
bağlayıb. Yəni “Görmürəm, eşitmirəm,
danışmıram” mənasını kəsb edir”. X.Səfərovanın
fikrincə, bu prinsip həyatımızda, xüsusən də
iş rejimimizdə çox vacib amildir: ”Uğur qazanmaq
potensialını evin damına bənzətsək, onda bu
damı öz üzərilərində saxlayan iki əsas
sütun-lazımi məlumatlar və əhval-ruhiyyədir. Bu
amillərdən biri olmazsa, uğur sözünün sonuna
"suz" şəkilçisinin
artırılmasının qarşısını ala bilməyəcəyik.
Xəyali evimizin bünövrəsini isə daxili intizam təşkil
edir. Daxili nizam-intizamı təkmilləşdirmək və
bununla da evin bünövrəsini bərkitmək istəyiriksə,
müəyyən məqamlara fikir verməliyik”.
İsabalayeva Həqiqət
Kaspi. -2010. – 19 may. – S.6.