«Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi şərəf və ləyaqət tariximizdir»

Milli Məclisin ixtisasca tarixçi olan deputatı Fəzail İbrahimli cümhuriyyətin 23 aylıq dövrdə 23 ilə sığan işlər gördüyünü düşünür

Bu gün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 92-ci ili tamam olur. Bütün ölkə tariximizin bu şərəfli səhifəsini bayram edir. Şərqdə ilk dəfə demokratik respublika quran cümhuriyyətin qurucuları hörmətlə anılır. Milli Məclisin ixtisasca tarixçi olan deputatı Fəzail İbrahimli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tariximizdə müstəsna rolu olduğunu düşünür:

- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi Azərbaycanın şərəf və ləyaqət tarixidir. O vaxt tarix məsələni belə qoymuşdu: Ya ayağa qalxıb bir millət kimi öz varlığını təsdiq etmək və dünya dövlətləri sırasına qoşulmaq, ya da çəkilib kənarda durub Azərbaycanın bölüşdürülməsinə şahidlik etmək. Birinci yol millətin xilas yolu idi. İkinci yol isə millətin məhv olmasına gedən yolun başlanğıcı idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaradanlar birinci yolu seçdilər. Onlar Azərbaycan xalqının milli istiqlalı yolunda ayağa qalxdılar, dövlətçiliyi yaratdılar. Azərbaycan dövlətinin demokratik cümhuriyyət kimi fəaliyyət göstərməsi yolunu seçdilər. Bu yolla onlar Azərbaycanın itirilmiş dövlətçiliyini bərpa etdilər. Həmin vaxt Azərbaycan yüz ildən artıq idi ki, Çar Rusiyasının müstəmləkəsi altında idi. Özü də Azərbaycan Rusiyanın tabeçiliyinə vahid dövlət kimi deyil, ayrı-ayrı xanlıqlar kimi daxil olmuşdu. Buna baxmayaraq, müstəmləkə illərində Azərbaycan Rusiyanın «mədəsində» ərimədi. Əksinə, bu illər ərzində bütövləşdi. Həmin vaxt Xalq Cümhuriyyətinin qurucuları birdən-birə ciddi bir baza olmadan Azərbaycan dövlətinin yaradıldığını elan etdilər. Özü də müsəlman, şərq və türk dünyasında ilk dəfə olaraq demokratik dəyərlərə üz tutdular. Məhz bu dövlətin 23 aylıq fəaliyyəti dövründə millət üçün böyük işlər görüldü. Mən deyərdim ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aylıq fəaliyyəti ərzində 23 ilə sığacaq işlər gördü.

- Bəs Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bu qədər tez süqut etməsini nə ilə əlaqələndirirsiniz?

- Təbii ki bu, tarixi şəraitlə bağlı idi. Bəziləri səhvən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində tez-tez baş verən hökumət dəyişikliklərini süquta aparan yol kimi göstərirlər. Amma bu, doğru deyil. O vaxt dünyanın siyasi mənzərəsini ABŞ müəyyən edirdi. Paris Sülh Konfransına da məhz ABŞ prezidenti Vilson rəhbərlik edirdi. Onun 14 sülh prinsipi adlanan proqramı var idi. Həmin proqrama daxil olmayan dövlətlərin taleyi qeyri-müəyyən qalırdı. Həmin proqrama Polşa və Litvanın adı daxil idi. Amma Cənubi Qafqazda yeni yaranan müstəqil dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Vilsonun proqramına daxil ola bilməmişdi. Cənubi Qafqazda yaradılmış 3 müstəqil dövlət sanki qeyri-qanuni dünyaya gəlmiş uşağa bənzəyirdi. 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul edərkən ABŞ prezidenti Vilson açıq şəkildə demişdi ki, konfrans dünyanı kiçik dövlətlərə bölmək üçün çağırılmayıb. Digər tərəfdən, həmin vaxt Avropa dövlətləri bölünməz və vahid Rusiya istəyirdilər. Onlar bölünməz və vahid Rusiyanı Kolçakın timsalında görürdülər. Əgər o vaxt Kolçak hakimiyyətə gəlsəydi, Avropa Rusiyanın bölünməsinə razı olmayacaqdı. Nəticədə Azərbaycan yenə də Rusiyanın tərkibində qalacaqdı. Həmin vaxtda fəal olan bolşeviklər də Azərbaycana yaxşı perspektiv vəd etmirdilər. Onlar Çar Rusiyasının keçmiş sərhədlərini bərpa etmək niyyətində idilər. Hər iki halda müstəqil Azərbaycanın taleyini qəribə bir təzad gözləyirdi. Avropanın ayrı-ayrı dövlətlərinin də yaranmış vəziyyətdə öz maraqları var idi. Həmin vaxt Rusiya Fransadan böyük miqdarda borc götürmüşdü. Ona görə də Fransa istəmirdi ki, Rusiya dağılsın və bölünsün. Çünki belə olan təqdirdə borcu geri almaq mümkün olmayacaqdı. Digər tərəfdən, Fransa qonşuluğunda Almaniya kimi dalaşqan bir dövlətin olduğunu yaddan çıxarmırdı. Fransızlar düşünürdülər ki, gələcəkdə Almaniyanın qarşısında durmaq üçün güclü və bölünməz Rusiyaya ehtiyac olacaq. Sonradan tarix fransızların düşüncələrini təsdiqlədi. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Almaniyanın qarşısını yalnız SSRİ ala bildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğu illərinə qayıtsaq, o vaxt Avropa dövlətləri problemləri hüquq və ədalət çərçivəsində deyil, sadəcə olaraq öz maraqlarına uyğun həll etdilər. Birinci Dünya müharibəsinin gedişində «Üçlər ittifaqı»ndan ayrılıb Antantaya qoşulan İtaliyanın «ağzına» nəsə atmaq lazım idi. Paris Sülh Konfransının qərarına əsasən bu, Azərbaycan oldu. Amma İtaliyada hakimiyyətə gələn yeni qüvvələr bundan imtina etdilər. Deyir “zalımın başı qarışanda məzlum öz bildiyini edər”. Həmin vaxt Rusiyanın başı vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı. Bundan istifadə edən Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan da müstəqilliklərini elan etdilər. Rusiyadakı vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra bolşeviklər Azərbaycanı tutmaq qərarına gəldilər. Çünki yeni yaranmış bolşevik Rusiyasının taleyi iqtisadi amillərdən asılı idi. Burada Bakı nefti həlledici rol oynayırdı. Ona görə də zalım özünə gələn kimi məzlumun hüquqlarını əlindən aldı. Azərbaycan işğal olundu, Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi.

- Fəaliyyətdə olduğu illər ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin atdığı ən önəmli addımlar kimi nələri qeyd edərdiniz?

- Mən 23 aylıq fəaliyyəti dövründə Xalq Cümhuriyyətinin elə bir önəmsiz addımı olmayıb. Qəbul edilən bütün qərarlar o vaxt üçün önəmli idi. Qısa müddət ərzində çox böyük işlər görülüb. Azərbaycanın bütün dövlətçilik atributları yaradıldı. Xalq maarifi, səhiyyə islahatları aparıldı. Ölkənin sərhədləri müəyyən olundu. Milli Şura yaradıldı. Özü də bunlar çox çətin bir şəraitdə edildi. Həmin dövrdə Azərbaycan Tomsonun rəhbərlik etdiyi ingilis qoşunlarının hakimiyyəti altındaydı. Onlar Azərbaycana girəndə Üzeyir Hacıbəyovun dili ilə desək «vəhşi ovçu» kimi hərəkət edirdilər. O vaxt Tomson bəyan etmişdi ki, Azərbaycanda heç bir hakimiyyəti tanımır. O deyirdi ki, Xalq Cümhuriyyəti bir qrup Azərbaycan ziyalısının və türk intriqantlarının dövlətidir. Cəmi 3 aydan sonra ingilis generalı öz mövqeyini dəyişdi. O bəyan etməyə məcbur oldu ki, Azərbaycandakı hakimiyyətini tanıyır və Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi hökumət qanunidir. Bax bu, ağılın siyasətdən yüksəkdə durması idi. Mən bu baxımdan iddia edirəm ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi bizim şərəf və ləyaqət, dövlətçiliyimizin bərpası tarixidir. Bu, millətin özünə qayıdışı idi. O vaxt həm də bugünkü müstəqil Azərbaycan dövlətinin taleyi həll olundu. Bir anlığa Azərbaycan tamamilə bölünmək təhlükəsi qarşısında qalmışdı. Torpaqlarımız Rusiya, Gürcüstan və Ermənistan arasında bölünə bilərdi. Azərbaycan isə kiçik bir quberniya formasında qala bilərdi. Belə olsaydı, Azərbaycan bolşevik Rusiyasının tərkibinə də kiçik bir quberniya kimi daxil olacaqdı. Belə olsaydı, biz SSRİ dağılanda özümüzü müstəqil respublika elan edə bilməyəcəkdik. Yəni bugünkü müstəqil Azərbaycanın siyasi taleyi o vaxt həll olunmuşdu.

- Fəzail müəllim, bəzən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaradan qüvvələr arasında fikir ayrılıqlarının olması da mənfi məqam kimi önə çəkilir. Bu barədə siz nə düşünürsünüz?

- Bəli o vaxt müəyyən fikir ayrılıqları var idi. Amma bu nə var-dövlət üstündə idi, nə də vəzifə. O vaxt hakimiyyətdəki əsas partiya Müsavat olsa da, bitərəf Əlimərdan bəy topçubaşovu ölkədə olmaya-olmaya parlamentin sədri seçdilər. Məncə bu cür əxlaq sahiblərinin arasında mənafe bölgüsü ola bilməzdi. İkincisi, xatırlamaq istəyirəm ki, o vaxt Xalq Cümhuriyyətinin baş naziri olan Nəsib bəy Yusifbəyli Gəncədə yaşayan atasına məktub yazıb ondan maddi yardım istəyirdi. O vaxt siyasətdə olan qüvvələr arasında münasibətlər o səviyyədə idi ki, çoxlu sayda Avropada təhsil almış, Rusiya elitası ilə təmasda olan siyasətçilər olduğu halda, ali təhsili olmayan Məmməd Əmin Rəsulzadəni Milli Şuranın sədri seçmişdilər. Yəni bu cür əxlaq sahiblərinin arasındakı mübahisələr yalnız Azərbaycanı daha yaxşı idarə etməklə bağlı idi.

İlham Quliyev

Kaspi. – 2010. – 28 may. – S.8.