Doktor Mürsəl Qarayevə ithaf

Düz bir il əvvəldi. Xaqani və Bülbül küçələrinin kəsişməsində dayanıb taksi axtarırdım. Birisi işıqları yandırıb söndürürdü. Yaxınlaşdım. Gedəcəyim yeri deyib, neçəyə aparacağını soruşdum. Dedi ki, ürəyin neçəyə istəyir, o qiymətə də gedəcəyik. Dinməzcə oturub getdik. Yolboyu sussaq da, Azneft meydanına çatıb işıqforda dayananda, sürücü dedi ki, düz 40 il əvvəl elə bax, burda dayandıq, radio Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbər təyin olunması xəbərini verdi. Qara müəllim də maşındaydı. “Hansı Qara?” – soruşdum. “Qara Qarayev” – dedi. “Necə reaksiya verdi?” “Dedi ki, ciddi dəyişikliklər olacaq”. “O vaxt da taksidə işləyirdiz” – soruşurdum. “Yox, Qarayevin sürücüsü idim...” – dedi, sonra da xeyli maraqlı təfsilatlar danışdı. Qəfildən sual elədim: “Mürsəl Qarayevi tanıyırdız?”. “Əlbəttə, o qədər gəzdirmişəm ki...” “Necə adam idi?” Cəmi dörd söz deyir, özü də rusca: “On bıl moşneyşim xirurqom”. Xatırladım ki, illər əvvəl Mürsəl Qarayevin həyatıyla maraqlanmışam, yazı yazmışam. Həmin vaxtı, görüşdüyüm adamları xatırlayır, Mürsəl Qarayevin şəkillərdən tanıdığım qarayanız, əzələli, qürurlu sifətini yadıma salırdım. “İnsan ömrü də yazıdı” deyə fikirləşirdim. Yadıma düşdü ki, bir neçə gündən sonra, noyabrın 4-də onun doğum günüdür, ölümündən düz 35 il keçir, yaşasaydı, on minlərlə insana həyat verən bu əfsanəvi cərrah 90 yaşı arxada buraxmış olacaqdı. Külək taksinin qapısını məndən əvvəl bağlamaq istəyəndə sürücüdən telefonunu soruşdum. Dedi mən də yazdım. Uzaqlaşanda arxamca səsini eşitdim: “Adım Ələsgərdi...”

***

Mürsəl Qarayev 1919-cu ildə anadan olmuşdu. Noyabrın 4-də. Bu həmin dövr idi ki, Azərbaycan yüz illərdən sonra ilk dəfə müstəqil dövlətə, Bakı isə, böyük şəhər olmasına baxmayaraq, ilk dəfə paytaxta – birinci şəhərə çevrilmişdi, yəni, daha çox şəhər olmuşdu. Bu tarixdən 11 gün sonra Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunub fəaliyyətə başlaması da “birinci şəhərlərin” özəl keyfiyyəti saymaq olar ki, sonradan onun azərbaycanlı rektorlarından birinin doktor Qarayevin yaxın qohumu, Qarayevlər soyunun görkəmli nümayəndəsi Abdulla Qarayevin təyin olunması nədənsə məndə təsadüf hissi yaratmır. Deyirlər ki, hələ anası Sona xanımın qucağındaykən hərbi marş oxuya-oxuya addımlayan milli ordu əsgərlərinə tamaşa edən, sonradan böyük bəstəkara çevriləcək Qara Qarayev, o vaxtlar balaca Qara, həmin marşı özünəməxsus şəkildə zümzümə edirmiş. XX əsrdə taleyinə paytaxt olmaq yazılmış Bakının məhz “insani planda salınmasında və memarlığında” bu soyun və bu soyun bir nümayəndəsi Mürsəl Qarayevin də sonradan şəksiz əhəmiyyətli rolu olmuşdu.

Yeri gəlmişkən, 1919-cu il tibb elmində, xüsusən cərrahiyyədə inqilab edən bir kəşflə də əlamətdardı. Şomov, Yelanskiy və Neqrov məhz bu il qan qrupunu müəyyənləşdirmək üçün standart zərdabın alınmasına və uğurlu qanköçürməyə nail olmuşdular.

***

Deyirlər ki, dövrünün ilk savadlı qadınlarından olan, şairə və yazıçı kimi ad çıxarmış Sona xanım Axundova – Qarayeva uşaqlarını heç vaxt özündən ayırmaz, öz sözlərinə görə, sağında Qaranı, solunda isə Mürsəli uzadar, sübhədək əllərini bir-birlərindən ayırmayaraq yatırmışlar. Bu halın sonradan uşaqların istedadlı böyüməsinə xüsusi rolu olduğu da bəllidi ki, bu artıq psixoanalizin əhatəsinə aid məsələdi.

Mürsəl Qarayev Əbülfəz Qarayevin – Odessa Tibb Universitetinin məzunu, milli uşaq pediatriyasının banisi, Bakının ilk uşaq müəssisələrinin təşkilatçılarından biri, Azərbaycan Demokratik Respublikasında ixtisası üzrə hərbi qulluqda olmuş, alman, rus dillərini və osmanlı türkcəsini mükəmməl bilən milli bir kişinin oğlu idi. Yeri gəlmişkən, sonradan o, milli hökumət strukturlarında çalışmasına görə təqiblərə də məruz qalmışdı. Bu evə Nəriman Nərimanov, Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn, Milli Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti Mirəsəddula Mirqasımov, Cəmil bəy Ləmbəranski və o dövrün başqa görkəmli adamları da gedib-gəlirdi ki, bütün bunlar Mürsəl Qarayevin formalaşmasında xüsusi rol oynamışdı. Üstəgəl ciddi ev təhsili, alman dayə də sonradan uşaqların intellektual böyüməsinə təkan olmuşdu.

***

Mürsəl Qarayev musiqini çox sevir, saksafon ifaçılığı ilə məşğul olurdu ki, müharibədən sonra aldığı kontuziya sonradan onu musiqi ilə məşğulluqdan ayırmışdı. Amma onun bir ədəbiyyatçı, yazar ustalığına, dilinə vaqif olmasını mən bəzi elmi qeydlərindən və məktublarından hiss etdim ki, bunu yəqin çox az adam bilir. Misal üçün, qeydlərinin birində çox obrazlı şəkildə yazırdı: “Ümumən vəziyyət qənaətbəxşdi deyə məsələnin həllini sabaha saxlamaq – bu, təxminən döyüşün döyüş meydanının keçilməz və bərbad hala düşənə qədər təxirə salınmasına oxşayır”. Yaxud, dostu Məmməd Vəzirəliyevə cəbhə məktublarının birində hansısa xüsusi vəziyyətə işarə edərək “yəqin ki, çətirlilər ailəsini xatırlayırsan” deyirdi. Nəyi nəzərdə tuturdu? Kiminsə çətir altında gizlənməyinimi? Yaxud çətirlilərin bəzilərinin bircinsli olmasınımı? Ya bəlkə kimlərinsə çətirlilər ailəsinə daxil olan bəzi bitkilər kimi öz bəhərini (hərbi qənimətimi?!) üstə yox, torpaqda gizlətməsini eyham edirdi? Bu haqda yalnız ehtimal etmək olar.

***

Mürsəl Qarayev virtuoz cərrahlıq texnikasına malik idi. Hətta deyirlər ki, sağ əli möhkəm əzildiyinə görə əməliyyatlardan birini tək əllə etməli olmuşdu. Ümumiyyətlə, həmin gün çox maraqlı və sirli gün imiş. Gecə növbəsində əhəmiyyətsiz travma ilə xəstəxanaya düşən bir xəstəni əməliyyat etdikdən sonra onu diqqətlə müşahidə edən doktor Qarayev, həmin xəstəyə “ehtiyatlı olun, siz bura yenə düşə bilərsiniz” deyib. 2 saatdan sonra həmin adam ağır bıçaq yarası ilə geri gətirilib.

***

Antik dövr bədii sənədləri arasında iki mətn – “Ezopun oğluna nəsihətləri” və “Hippokrat andı” məni elə ilk oxulardaca heyrətləndirmişdi. Birincini oxuyandan sonra “çoxtanrılı cəmiyyətin yetirdiyi adamın nəsihətləri monoteist din elçilərinin qoyduğu əsas qanunlarla necə olurdu ki, birə bir məntiq və ardıcıllıqla bağlanırdı?” deyə öz-özünə sual etmişdim. Ezopdan təxminən 200 il sonra Hippokrat daha bir yazı yazmışdı və sonradan bu sənəd tibbi etikanın ilk və ən təsirli sənədinə çevrilmişdi. Mən həmin sənədin 1948-ci ildə Ümumdünya Tibb Assosiasiyasının Baş Assambleyasının redaktə etdiyi variantından danışmıram, həqiqi nüsxədən söz edirəm: “Mən həkim Apollona, Asklepiyə, Gigieyaya, Panakeyaya, bütün tanrı və tanrıçalara onları şahid gətirərək and içirəm ki, öz gücüm və ağlımın imkanları daxilində bundan sonra bütün söylədiklərimə vicdanla əməl edəcəm: mənə həkimlik öyrədən müəllimlərimi valideynlərimlə bərabər tutacam, onlarla ruzimi böləcəm və lazım gələrsə, onlardan köməyimi əsirgəməyəcəyəm; onların nəslindən olanları öz qardaşlarım biləcəm, əgər istəyərlərsə bu sənəti onlara heç bir müqavilə olmadan və əvəz gözləmədən öyrədəcəm (…)Mən nəinki məndən ölüm istəyən xəstələrə kömək etməyəcəm, hətta bu fikri özlərinə yaxın buraxmamaları üçün yollar arayacam, tövsiyələr verəcəm, qadınları abort etməkdən saqındıracam...”

Andın sonu xəstələrin, ümumiyyətlə insanların sirrini saxlamaq üçün götürülən öhdəlikdən ibarətdir. Evtanaziyanın, abortların və hər cür murdarlığın bəraət aldığı, kütləviləşdiyi XX əsrin, xüsusən onun ikinci yarısının daha bir uğurlu adı “antihippokrat dövrü”də ola bilərdi. Hərçənd, kim bilir, sadalanan pisliklərin mətndən göründüyü kimi elə o vaxt da var olması bu yeni adı mənasız edirdi; hər dəfə olduğu kimi fərdlərin yazdığı fərdlər üçün idi.

Sadəcə Yunan-Roma əsatirlərindəki Apollonun, həkimlərin hamisi olmaqla yanaşı, həm də sənət (musiqi, poeziya), öncəgörmə, şəhərsalma tanrısı olduğu çox maraqlı hal, maraqlı sistemləşmə kimi göründü mənə: fiziki sağlamlığı qoruyanların hamisi ruhi sağlamlığı qoruyanların da hamisi idi; o, həm də gələcəkdən – müalicənin sonundan, müalicə etdiyi xəstənin sonrakı aqibətindən xəbərdar və əmin olmalı idi; xəstəlik isə insanların sıx məskunlaşdığı yerlərdə, şəhərlərdə daha çox yayılır və həkimlər də daha çox orda tələb olunurdu.

Halbuki sonuncu monoteist din olan islamda Yaradıcının – Allahın adlarından biri də Həkimdir. Və “Allah insanı özünə bənzər yaratdı” ifadəsi də indi bir başqa çalar alırdı ki, bu haqda bütün bunlardan sonra uzun uzadı danışmaq istəmirəm.

Fikirləşirəm ki, Hippokratdan sonra o anda, bir az fərqli redaktə ilə sadiq qalan doktor Qarayev indi həqiqi Həkimə daha yaxındı.

Səlim Babullaoğlu

Kaspi.- 2010.- 4 noyabr.- S. 11.