Cənubi Azərbaycanın şərəf səhifəsi

Xalq şairi Balaş Azəroğlu Cənubi Azərbaycanda 65 il bundan öncə baş vermiş “21 Azər hərəkatı”nın tarixi əhəmiyyəti haqqında danışır

65 il bundan əvvəl Cənubi Azərbaycanda baş verən “21 Azər hərəkatı” tarixə yazıldı. 1945-46-ci illərə təsadüf edən “21 Azər” hərəkatının əhəmiyyətlilik dərəcəsi baş verən inqilablar arasında bir çox cəhətlərinə görə daha böyükdür. Bəlkə ona görə ki, həmin hərəkatın kökündə Güney Azərbaycan türklərinin sosial problemlərinin həlli, ədalət və bərabərliyin yaranması, milli azadlıq və milli haqların əldə edilməsi istiqamətində çox ağır mübarizə dururdu.

Xalq şairi Balaş Azəroğlu “21 Azər hərəkatı”nın tarixi əhəmiyyəti haqqında danışır:

Hərəkata gedən yol

- “21 Azər hərəkatı” hansısa xarici qüvvələrin təsiri və təzyiqi ilə deyil, bəlkə millətin uzun illər yığılıb qalmış və həllini tapmamış problemlərinin partlayışından irəli gəldi. Dünyanın və bölgənin ogünkü şərtlərin nəzərə alaraq yenicə yaranmış və mərkəzi Tehran hakimiyyəti, habelə onun müttəfiqlərinin təzyiqləri qarşısında dirənmək üçün Milli Hökumətin qonşuluqda olan güc sahibi Sovetlər Birliyi ilə yaxın münasibətlər qurması, qarşılıqlı əməkdaşlıqda olması olduqca təbii və məntiqi bir əməl idi. Sovetlər Birliyinin tərkibində dili, tarixi, mədəniyyət və adət-ənənəsi Güneydəkilərlə tam eyni olan Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının olması həmin müttəfiqlik və yaxın dostluq əlaqələrinin daha da möhkəmlənməsi üçün kifayət qədər tutarlı səbəb sayıla bilərdi.

- Cənubda Azərbaycan Demokrat Firqəsi necə yarandı?

- 1945-ci il may ayının axırında xəbər gəldi ki, Təbrizin demokrat fikirli ziyalıları yeni bir firqə təşkil etmək istəyir. Ağayi Pişəvərini Tehrandan dəvət ediblər ki, Firqə təşkil olunsun. Aradan o qədər keçmədi ki, Firqənin Müraciətnaməsi, ardınca Nizamnaməsi yayıldı. Müraciətdə deyilirdi ki, Firqəyə dilindən, dinindən, sinfi mənsubiyyətindən, peşəsindən asılı olmayaraq əhalinin bütün təbəqələri daxil ola bilər. Firqə qapılarını hamının üzünə açmış, öz sıralarında kəndlinin, ərbabın, tacirin, bazar əhlinin nümayəndələrini birləşdirib ölkənin və xalqın mənafeyini günə bir qardaşlıq dünyası yaratmaq istəyirdi. Elə buna görə də 1-2 ayda Firqənin üzvləri minlərlə idi. 1945-ci il sentyabrın 3-də Firqənin təşkili elan olundu. Müəssisələr məclisinin qərarı ilə sentyabrın 13-də ilk konfrans keçirildi və birinci qurultay oktyabrın 2-ə təyin edildi. Firqənin birinci qurultayına nümayəndələr seçildi. Firqədə sinfi məhdudiyyət olmadığından tacirlərdən və bazar əhlindən olan demokrat fikirli adamlar üzv olandan sonra onlar imtiyazında olan «Cövlət» qəzetini Firqənin ixtiyarına verdilər. Yadımdadır, Firqənin birinci qurultayına nümayəndələr seçildi. «Cövdət» qəzeti Firqənin orqanı olandan sonra məni qəzetə redaktor təyin etdilər. Biz qəzeti ilk gündən Azərbaycan dilində buraxmağa başladıq. Firqənin Məramnəməsini və Nizamnaməsinin maddələrinin izahı ilə əlaqədar xalqın başa düşdüyü səviyyədə məqalələr dərc edirdik. Qəzetin bir nömrəsində Firqəyə çağırış kimi «Gəlin dostlar, gəlin!» adlı şeirimi çap etdirdim. Pişəvəri şeiri oxuyandan sonra xidmətçilərdən bir nəfəri çağırıb şeiri mətbəəyə aparmağı və ayrıca vərəqdə 1000 ədəd çap etdirməsini tapşırdı ki, qurultay başlayanda nümayəndələrə paylasınlar. O, sonra ədəbiyyatın, sözün təsir gücündən danışdı və dedi ki, «İndi bizə şeirlər, məqalələr çox lazımdır ki, məram və məqsədimizi xalqa çatdıraq».

- Həmin illərdə Cənubi Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət necə idi?

- 1944-45-ci illərdə ölkənin vəziyyəti çox ağır idi. Kəndlərdə cana doymuş kəndlilər arasında toqquşmalar baş verir, dövlət məmurları kəndliləri cəzalandırır və ya kənddə ərbabın anbarında günlərlə həbs edirdilər. Bu hallara qarşı bəzi kənd əhli müqavimət göstərir, məmurların silahlarını əllərindən alır, özlərini kənddən qovurdular. Kəndlərdə kortəbii başlayan çıxışlar üsyan halı almasın deyə Firqə fədai dəstələri yaratmaq uğrunda çalışdı və buna nail oldu. Vilayətlərdə ayrı-ayrı fəaliyyət göstərən dəstələr birləşərək böyük dəstələr əmələ gətirdilər. Sərab, Miyana, Urmiyə, Ərdəbil, Zəncan, Astara, Meşkin və başqa şəhərlərdə dövlət idarələrini ələ keçirdilər və nəhayət, Təbriz şəhərindəki qoşun və əmniyyə başçıları təslim oldular. Geniş xalq kütləsinin tələbi ilə noyabr ayında Təbrizdə Xalq Konqresi təşkil olundu. Konqres Azərbaycana milli muxtariyyət verilməsini qərara aldı. Bunun üçün Milli Məclis təşkil edilməli və azad seçkilər keçirilməli idi. Konqresin bu qərarından sonra ölkənin bütün vilayətlərində seçkilər başladı. Ərdəbildən Məmi Dehqan, Həsən Cövdət, Qüdsi, Məhəmməd Cəlili, Astaradan Sadıqxan Zamani, Muğanın Germi mahalından mən məclisə nümayəndə seçildik. Bütün vilayətlərdə seçkilər qurtarıb seçiləndən sonra Milli Məclisin çağırılması dekabr ayının 12-ə (21 Azərə) təyin olundu.

Məclisin səhər iclasında rəsmi orqanlar seçildi. Tənəffüs zamanı Ağayi Pişəvərinin məni çağırdığını söylədilər. Məclisin Rəyasət Heyətinin oturduğu otağa getdim. Pişəvəri məni yanında oturtdu və otağa dəvət etdiyi Mədinə Gülgünlə tanış etdi. Mədinə bildirdi ki, «Azərbaycan» qəzetində xüsusi müxbir işləyir. «Hər dəfə şeiriniz çıxanda mənim marağımı görən Pişəvəri söz vermişdi ki, siz Təbrizə gələndə məni görüşdürsün»- deyə bildirdi.

İclasın ikinci günü Pişəvəri baş nazir seçildi. Daha sonra baş vəzirin müavinləri, vəzirlər, Ali Məclisin rəhbərləri və bir sıra idarə başçıları, bir sözlə, Azərbaycan Milli Hökuməti seçildi və bununla da Milli Məclisin birinci iclası qurtardı.

Süqut

- Pişəvəri iclasda baş nazir seçiləndən sonra ölkədə hansı dəyişikliklər baş verdi?

- Pişəvəri iclasda baş nazir seçiləndən sonra idarə və nazirliklərdə xeyli dəyişikliklər oldu. Torpaq islahatından heç də az əhəmiyyəti olmayan Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan edildi. Mədrəsələrdə ana dilində dərslər keçirilməsi üçün dərsliklər çap olunmağa başlandı. Kadrları seçib yerləşdirməyə Pişəvəri özü nəzarət edirdi. O, mənə Təbrizdə qalıb işləməyi təklif etdi. Mən «Cövdət» qəzetini redaktə etdiyimi bəhanə gətirəndə o: «Qəzeti redaktə edən tapılar, sən burada daha çox lazımsan» - dedi. Ancaq Təbrizdə yaşayış yerim olmadığı üçün Ərdəbilə getdim.

- Xalq Milli Dövləti müdafiə edirdimi?

- 1945-ci ilin yazı Azərbaycanda çox gərgin keçdi. Yeni dövlət quruluşunun çətinlikləri, Azərbaycan dilini yaxşı bilən savadlı kadrların çatışmaması, ən əsas İran dövlətinin Azərbaycana qarşı təxribatı və böhtanlı çıxışları başladı. Milli Hökumət bütün bunlara qarşı tədbirlər görməli və eyni zamanda Milli Hökuməti möhkəmlətməli idi. Pişəvəri gecə-gündüz bilmədən çalışırdı. «Azərbaycan» ruznaməsində Tehranın böhtanlarını rədd edən baş məqalələr yazır, Tehran radiosuna cavab verən çıxışlar edirdi. Xalq da milli dövləti müdafiə edir, idarələrdə yeni həvəslə çalışan vəzirlər və rəhbər işçilər Pişəvərinin ətrafında birləşirdi. Hər gün axşam 5-dən Təbriz radiosu işə başlayır, «Danışır Təbriz» sədası bütün İrana yayılırdı. Təbriz şəhərində filarmoniya açılmış, universitet təşkil olunmuş, «Yazıçı və şairlər məclisi»nə hazırlıq işləri gedirdi. Azərbaycan mallarının dünya bazarına çıxmasına yollar aranırdı. Belə bir zamanda Tehranda çıxan demokratik ruhlu qəzetlərin müxbirləri tez-tez Təbrizə gəlir, «Pənuz tənur gərməst» (təndir hələ istidir) başlığı altında xəbərlər və reportajlar dərc etdirirdilər.

1946-cı il iyunun axırında məni yenidən Təbrizə çağırdılar. Pişəvəri məni Dövlət Radio Verilişləri İdarəsində Ağayi Mirqasım Çeşmazərin müavini təyin etdi. Bu təklif ürəyimdən oldu. İşlərimiz pis getmirdi. 1946-cı ilin oktyabr ayının sonlarında Tehran radiosu Azərbaycana qarşı hər gün böhtan dolu verilişlər verirdi. Biz də öz növbəmizdə bu böhranları tutarlı faktlarla rədd edən məqalə və çıxışlar verirdik. Bu çıxışlar bir qayda olaraq ağayi Pişəvəri tərəfindən edilirdi. Siyasi məqalələrin yerində, «Azərbaycan» ruznaməsində yenə də, Pişəvəri tərəfindən yazılan baş məqalələr Azərbaycan, fars, ərəb və fransız dillərində verilirdi. Təbriz radiosunun verilişlərinə qulaq asanlar vəziyyətin necə gərgin olduğunu başa düşürdülər. Ağayi Pişəvəri o günlər tez-tez məsləhət məclisləri keçirirdi. Təbrizdə olan deputatlardan başqa orada vəzirlər, idarə başçıları, ruhanilərin nümayəndələri, ağsaqqallar, fədai başçıları da iştirak edirdi. Bu yığıncaqların birində Pişəvəri xəbər verdi ki, Qəvamül-Səltənə Azərbaycan dövlət nümayəndələri ilə bağladığı qərardadı -Azərbaycanın Milli muxtariyyətini tanıdığı qərardadı pozaraq Azərbaycana hücum etməyə hazırlaşır. Əldə olan məlumata görə, Amerika silahları və tankları ilə silahlanmış şah qoşunları Qəzvin şəhərinə toplanıb fərman gözləyir. Ağayi Pişəvərinin bu məlumatından sonra məclis iştirakçıları bu qərara gəldilər ki, müqavimət göstərmək, şah ordusunun Azərbaycan torpaqlarına soxulmasına yol verməmək lazımdır. Bu qərar Qaflankuh cəbhəsində olan fədailərə də çatdırıldı.

İran dövləti bütün ölkə üzrə İranın Milli Məclisində keçiriləcək növbəti seçkilərdə «Azərbaycanda seçkilərə nəzarət etmək» pərdəsi altında Azərbaycana qoşun yeritməyə başladı. Sonralar məlum oldu ki, İran dövlətinin amerikalılarla hazırladığı bu plana Şurəvilər də razılıq vermişdi. Yuxarıda verilən əmrə istər-istəməz razılıq verən Pişəvəri, Qaflantı fədailərinə xəbər verdi ki, şah qoşunlarına müqavimət göstərməsinlər. Belə ki, Qəzvindən hərəkət edən qoşun az bir vaxtda Zəncan şəhərinə daxil oldu. Qoşun gələn kimi şəhərin bütün idarələrini tutdu, idarə başçıları, firqə nümayəndələri, inzibati idarələrin işçiləri həbs edildi, müqavimət göstərənlər yerindəcə güllələndi. Şah qoşunlarının bu vəhşiliyinə qarşı Təbrizdə və başqa şəhərlərdə etiraz mitinqləri keçirildi. Şəhər meydanında qoyulan radio mikrofonları mitinqdə edilən çıxışları bütün dünyaya yaydı. Pişəvəri Milli Məclisin iclasını çağırdı, bu xəyanətə qarşı Milli Məclisin qərarını soruşdu, Milli hökumətin necə hərəkət etməsini məclisin müzakirəsinə verdi. Milli Məclis Qəvam dövlətinin işğalçılıq siyasətini pislədi və təslim olmamağa, son nəfərə qədər vuruşmağa səs verdi.

Həmin gün Pişəvəri radioda çıxış etdi, mərkəzi hökumətin qoşunlarının Zəncan şəhərində etdiyi xəyanətdən, dinc əhaliyə divan tutmasından danışdı. Qəvam dövlətini ittiham etdi və axırda Milli Məclisin təslim olmamaq, müqavimət göstərmək qərarını bütün dünyaya çatdırdı. Milli Məclisin qərarından sonra Təbriz şəhərinin ətrafında səngərlər qazıldı, şəhərə mühüm idarələri qorumaq üçün qumla doldurulmuş kisələr gətirildi. Belə səngərlərdən biri də radio idarəsinin ətrafında quruldu və fədailərdən keşikçilər qoyuldu. Xaricdən ardıcıl təsir olunmasına baxmayaraq, Pişəvəri təslim olmaq istəmir, şəhərin müdafiəsini təşkil edirdi. Lakin deyirlər, sən saydığını say, gör özgələr sənin haqqında nə nəqşələr çəkir…

İran qoşunlarının Azərbaycana gəlməsinə razılıq verməyə Pişəvərini məcbur edən qüvvələrin məhz Sovet dövləti olduğu sonralar məlum oldu.

- Pişəvəri və siz Təbrizi nə vaxt tərk elədiniz?

- 1946-cı ilin dekabrında Şah qoşunları Təbrizi tutanda Pişəvəri Təbrizi tərk etməli oldu. ADF-nin sədri vəzifəsi Məhəmməd Biriyaya tapşırıldı. Bir qayda olaraq, axşam saat 5-də MK-nın binası qarşısına toplaşan camaat xalqa Pişəvərinin deyil, Biriyanın müraciət etdiyini görəndə təəccüb etdi. Biriya adamları sakitliyə dəvət edib, ancaq seçkilərə nəzarət etmək üçün gəldiyini deyəndə, kütlədən etiraz səsləri ucaldı. Pişəvərini görməyən kütlə, məsələnin nə yerdə olduğunu, Pişəvərinin Təbrizi tərk etdiyini başa düşüb dağılışdı. Mən də böyük çətinliklərdən sonra Təbrizi tərk edib Bakıya gəldim.

Beləliklə, Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılıq etdiyi hökumət Cənubi Azərbaycan tarixində çox əhəmiyyətli olan siyasi, ictimai və iqtisadi islahatlar apardı. Ancaq şah rejimi və onun arxasında duran xarici dövlətlərin müdaxiləsi ilə milli hökumət devrildi. Azərbaycan Milli Hökuməti bir illik hakimiyyəti dövründə o günkü ağır və dözülməz şərtlərə rəğmən apardığı hər tərəfli islahatlarla xalqın çoxunun ürəyində özünə sözün həqiqi mənasında yer açdı, uzun illər boyu şah sülaləsinin görə bilmədikləri və görmək istəmədikləri işləri həyata keçirə bildi və Cənubi Azərbaycanın şərəf səhifəsi kimi tarixə düşdü.

Təranə Məhərrəmova

Material KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb.

Kaspi.- 2010.- 12 noyabr.- S. 8.