Azərbaycan xalqının pasportu

Akademik Teymur Bünyadov: «Xalqa məxsus nə varsa hamısı etnoqrafiyanın predmetinə daxildir»

Azərbaycanda etnoqrafiya elmi digər elmlərə nisbətən bir qədər gec təşəkkül tapsa da diqqətəlayiq inkişaf yolu keçib. 50-ci illərdən sonra isə etnoqrafiya sahəsindəki tədqiqatlar daha mükəmməl şəkil alıb. Bu sahəyə həsr olunan çoxlu fundamental əsərlər işıq üzü görüb.

AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun şöbə müdiri, akademik Teymur Bünyadovla söhbətimiz də inkişafda olan elmin bu sahəsinin xalqa bəxş etdiyi töhfələr və gələcək perspektivləri haqqındadır.

Xalqın dilini tapmaq

- Etnoqrafiya xalqı öyrənən elmdir. Bir xalqın dilini, mədəniyyətini, məişətini, adət-ənənəsini və s. sona qədər tədqiq etmək mümkündürmü?

- Etnoqrafiya elminin əsas tədqiqat obyekti xalqın özü, yaratdığı maddi-mənəvi dəyərlər, abidələrdir. Xalqa məxsus nə varsa hamısı etnoqrafiyanın predmetinə daxildir. Əgər bir sikkənin bir üzü arxeologiyadırsa, o biri etnoqrafiyadır. Bunlar bir-birini tamamlayır. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan elə nümunələr var ki, onları etnoqrafiya tamamlayır, bərpa edir. Əgər arxeologiya icraçıdırsa, etnoqrafiya bərpaçıdır. Etnoqrafiya tarix elminin tərkib hissəsidir. Əgər etnoqrafiya, arxeologiya olmasa tarix elmi yazıla bilməz. Azərbaycanda ilk insanların məskunlaşmasının yaşı 2 milyon ili ötüb keçir. Bütün bunlar maddi-mədəniyyət abidələri əsasında müəyyənləşib. Bu işdə də etnoqrafiya öz rolunu oynayır. Hər bir tapıntıya həyat vermək üçün o müzakirə olunur, sonra öyrənilir. Etnoqrafiya elmi həm də kənd təsərrüfatı ilə sıx əlaqədardır. Əhalinin əkinçilik, bağçılıq, bostançılıq, maldarlıq kimi məşğuliyyətləri var. Bu sahələrin tarixini öyrənmək üçün yalnız etnoqraflara müraciət olunur. Əgər Azərbaycan etnoqrafiyasını güclü bir çinara bənzətsək, xalq yaradıcılığı onun əsas qoludur. Oxşamalar, bayatılar, laylalar, aşıq yaradıcılığı, xalq oyunları, xalq rəqsləri -hamısı etnoqrafiyanın payına düşür. Biz öz tədqiqatlarımızda həm incəsənət elmindən istifadə edirik, həm də ona öz töhfələrimizi veririk. Etnoqraf olmaq üçün əsas şərt xalqın qəlbinə yol tapmaq, onu duymaqdır. Rayonlara gedəndə gərək orada insanları elə bir səpkidə dindirəsən ki, onlar ürəyini açıb sənə göstərə bilsinlər. Etnoqraf olmaq üçün təkcə hərtərəfli biliyə malik olmaq lazım deyil. Əsas xalqla dil tapmaq, onun könlünə girib könlündəkiləri almağı bacarmaqdır. Etnoqrafiya dilçilik elmi ilə də çox bağlıdır. Etnoqrafiya elmi bir sıra elmlərlə təmasdadır. «Xalq» qəzetində çıxan məqalədə “Azərbaycan etnoqrafiyası Azərbaycan xalqının pasportudur” deyə yazılmışdı.

- Rəhbərliyiniz altında işıq üzü görən «Azərbaycan etnoqrafiyası» kitabının üçcildliyində etnoqrafiya elminin bütün sahələri əhatəli tədqiq olunubmu?

- Bu kitab prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə çapdan çıxıb və 25 min tirajla buraxılıb. Cildlərdə verilən mətnlər illüstrativ materialları təsdiq edir. Nəşrdə Azərbaycan xalqının tarixi ayrıca fəsil kimi verilib. Birinci kitabda kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq sahələri haqqında danışılır. Ölkənin təbii coğrafi şəraitinə uyğun olaraq Azərbaycanda 50-dən çox sənət növü olub. Bəziləri sıradan çıxsa da, bəziləri qalıb. Sənətkarlıq baxımından bizim xalqın pasportu xalçaçılıqdır. 19-cu əsrin sonunda Moskvada keçirilən xalça-sərgidə nümayiş etdirilən xalçalar «Qafqaz» adı ilə təqdim olunsa da, əksəriyyəti Azərbaycan xalçaları olub. Hal-hazırda da xalçalarımızın şöhrəti dünyanı dolaşır.

Bundan əlavə, ölkəmizdə zərgərlik də çox inkişaf edib. Bu sənətin inkişafı üçün bizdə xammal var. Arxeologiya elminin əlifbası və uzun illər bu tarixi bərpa edən dulusçuluq sənətidir. Bizdə dulusçuluğun 10 min illik tarixi var və müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçir. Eyni zamanda, digər sənət növləri də cilddə öz əksini tapıb. İkinci kitab maddi mədəniyyətə həsr olunub. Xronoloji ardıcıllıqla Azərbaycanda yaşayış məskənlərinin, evlərinin formaları, mağaralar, alaçıqlar, imarətlər, hündür binalar və s. cilddə əksini tapıb. Əsas yeri tutan sahələrdən biri geyimlər və bəzəklərə aiddir. Cilddə biz həmçinin Azərbaycan yeməklərinin tarixi sənədlərə əsaslandıraraq geniş təhlilini vermişik. Xalqımızın 50-dən çox yemək növü var. Nəşrdə həmçinin Azərbaycanda nəqliyyat vasitələri haqqında materiallar yer alıb. Kitabda ailə məişətinə də geniş yer verilib. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda ailə bir sıra xalqlara nümunə ola bilər. Tarixdə Tomris, Tutibikə, Mömünə xatun kimi heç də kişilərdən geri qalmayan qadınlarımız olub. Uşaqların tərbiyəsinə xüsusi yanaşma metodları da fəsildə öz əksini tapıb.

Bir çox sahələri əhatə edən üçüncü cild isə mənəvi mədəniyyətlə bağlıdır. Məsələn, xalq bayramları – o cümlədən, Novruz haqqında materiallar, Qurban bayramı, orucluq və s. geniş işıqlandırılıb. Kitabda həmçinin ağsaqqal, ağbirçək, mədrəsələrdən başlayaraq inkişaf edən təhsilimiz, xalq təbabəti, ədəbiyyat, musiqi, rəqslər, aşıq yaradıcılığı və s. öz əksini tapıb. Eyni zamanda, xalqın adət-ənənələrinə həsr olunan ayrıca monoqrafiyalar çap olunub. Bununla bərabər bu sahədə hər şey ürəyimiz istəyən kimi deyil. Biz hələ xalqımız qarşısında çox borcluyuq. Biz çöl etnoqrafik materialları zəif toplayırıq. Bu imkanın azlığından irəli gəlir. Bu gün vəziyyət elədir ki, kənddən şəhərə axın artıb. Kənddə ancaq qocalar yaşayır. Kənd öz kəndliyindən çıxır. Etnoqrafın vəzifəsi budur ki, itirilmiş şeylərin qarşısını vaxtında alsın. Əgər biz onları toplamasaq itib gedəcək. Ona görə də hər il 3-4 ekspedisiyamız Azərbaycanın müxtəlif guşələrinə gedir. Ancaq bu, hələ bizi qane eləmir. Bu elə bil böyük bir işin başlanğıcıdır. Biz bu işi nə qədər sürətlə həyata keçirsək o qədər udarıq. Amma elə ki, bunları itirdik, bir daha onlara qayıda bilmərik. Maddi mədəniyyətlə bağlı fundamental əsərlər var. Ancaq nə üçün Azərbaycan yeməkləri haqqında böyük bir monoqrafiya çap etdirməyək? Bu boşluq bizdə var. Toy adətləri haqqında çoxlu kitablar çıxıb. Müasir Azərbaycan ailəsini öyrənmək də çox vacibdir. Biz kökə bağlanmalıyıq. Kökə bağlananda budaqlarımız da yaxşı bitir. Mən istərdim Qarabağ haqqında ayrıca bir etnoqrafik əsərimiz olsun. Bununla bağlı təşəbbüs göstərmişik. Planımızda da nəzərdə tutulub. Ancaq biz bu işdə gecikirik. Moskvada 60 səhifəlik «Azərbaycanlılar» kitabı çapdan çıxacaq. Bu kitabı yazmaq – gürcülərə, ermənilərə, ruslara təsdiq etmək üçün çox qeyrətli oğullarımız lazımdır. Hesab edirəm ki, biz bunun öhdəsindən gələcəyik. Bu gün ölkəmizdə böyük inkişaf var. İstəyirik Qəbələ haqqında kitab yazaq. Bu şəhərin 1500 illik tarixi var. Bu şəhər 1000 il Azərbaycanın paytaxtı olub. Orada müxtəlif milli azlıqlar yaşayır. Biz bu işə diqqətlə yanaşmalıyıq. Digər tərəfdən hamımızın yaralı yeri olan Cənubi Azərbaycan haqqında – Təbrizin tarixi etnoqrafik baxımından tədqiqatlarını aparmalıyıq. Eyni zamanda, Dərbənd də bizi gözləyir. Biz imkanımız daxilində bu işləri görməyə çalışırıq. Ancaq yenə o fikirdəyəm ki, mindən çox əsərim olsa da, bu xalqa çox borcum var.

- Etnoqrafik, arxeoloji mənbələri saxtalaşdırmaq mümkündürmü?

- Hər hansı bir predmetə başqa don geyindirmək olmaz. Ancaq birdən hansısa bir xalq vəhşiliyi üzündən desin ki, “Xocalı- Gədəbəy mədəniyyəti və ya Şəki-Zaqatala zonası bizimdir” - tarixdə belə şeylər var. Bu elmlə bərabər həm də siyasətdir. Amma biz bunu elmi müstəviyə gətirməliyik. Məsələn, 450 min il bundan əvvəl Azıxda tapılan qadın çənəsi dünya insanının inkişaf mərhələsində bir nömrəli yadigardır. Erməni arxeoloqlar deyirlər ki, o qadının geyimi erməni qadının geyimidir. Bu cür faktlar istənilən qədərdir. Ancaq həqiqət nə vaxtsa öz yerini tapır.

Milli sərvətimiz

- Bir alim kimi elm sahəsində aparılan islahatlar sizi qane edirmi?

- Ümumən razıyam. Təhsil sahəsində aparılan islahatlar üzərində böyük mütəxəssislər çalışır. Amma boşluqlar da çoxdur. Bu gün elmlər namizədi olan işçim 150 manat əməkhaqqı alır. Bu sahədə vəziyyətimiz olduqca çətindir. Maddi cəhətdən çətinliklərimiz var. Mənəvi çətinliklərimiz odur ki, akademiya göz qabağında olmalıdır. Heydər Əliyev “Akademiya bizim milli sərvətimizdir” deyirdi. Arada söhbətlər gəzdi ki, AMEA ləğv olunsun, dünyanın bir sıra ölkələrində akademiyalar yoxdur. Ancaq bugünkü vəziyyətimizdə akademiyanı ləğv eləmək təhsili, elmi məhv etmək deməkdir.

- Elmdə nəsillərin bir-birini əvəzləməsi prosesi necə gedir?

- Öz sahəmizdən danışsam, hərdən elə layiqli elmi işçi meydana çıxır ki, adam həsəd aparır. Bizim şöbədə cavan oğlan və qızlar çalışır. Onlar işə çox həvəslə yanaşırlar. Ekspedisiyalara gedir, monoqrafiyalar yazırlar. Digər bir üstün cəhətimiz odur ki, artıq hər il arxeoloji qazıntı işlərinə bir milyon manat pul ayrılır. Bu baxımdan yanaşanda qabaqkı illərlə müqayisədə çox böyük inkişaf var. Mən Müdafiə Şurasının sədriyəm. İldə heç olmasa arxeologiya və etnoqrafiya üzrə 20-yə yaxın elmlər namizədi, 8-10 elmlər doktoru müdafiə edir. Bu, böyük qələbədir. Gənclərin xəyalpərvərliyi, işlərinə olan məhəbbəti məni sevindirir. Bu inkişafı dana bilmərik.

- Sizə elə gəlmirmi, tədqiqatlarınız təkcə dərs vəsaiti kimi, elmi ədəbiyyat kimi istifadə olunmamalıdır. Həmçinin xalqa yaxın olmaq üçün ciddi təbliğata ehtiyacı var?

- Düzdür, indi kitab oxuyan azdır. Bunu etiraf etmək lazımdır. Əlbəttə, kitabda yazılanları sadə dillə xalqa çatdırmaq lazımdır. Mən özüm Azərbaycan Televiziyasında iki il «Əsrlərdən gələn səslər» verilişinin aparıcısı olmuşam. Bizim işçilərimiz də televiziyada tez-tez çıxışlar edirlər. Qəzetlərdə məqalələr çap etdirir, xarici ölkələrdə elmi məclislərdə iştirak edirik. Əgər biz yalnız yazmaqla məşğul olsaq, hesab edərəm ki, etnoqrafiya elmi yarımçıq vəziyyətdə qalar. Əgər bir tərəfdən «Bu, xalqın ürəyidir» deyiriksə, digər tərəfdən xalq onu görməlidir. Hətta, deyərdim ki, biz işimizi yetərincə yerinə yetiririk.

- İstənilən elmin son məqsədi nədir?

- İstənilən elmin son məqsədi xalqa xidmət etməkdir.

Təranə Məhərrəmova

Material KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb.

Kaspi.- 2010.- 24 noyabr.- S. 13.