Şalyapin – rus incəsənətində yeni dövr

Hələ uşaq yaşlarından yaşadığı Kazan yaxınlığındakı kiçik kəndin sakinləri onun gözəl səsinə heyran kəsilmişdilər. Fyodor Şalyapin 9 yaşından kilsə xorunda oxuyur, skripkada çalır, mütaliə ilə məşğul olurdu. 12 yaşı olanda teatra sonsuz həvəsi onu müxtəlif truppaların tərkibində çıxış etməyə həvəsləndirirdi. Fyodr Kazana qastrola gələn teatr turppaları ilə birlikdə təcrübəçi kimi səhnəyə çıxırdı. Bu truppalar əsasən Qafqazətrafı şəhərlərdə tamaşalar göstərirdi.

Şalyapin ilk solo partiyasını Ufada ifa elədi. Truppa Orta Asiya ölkələrini gəzib 1892-ci ildə Bakıya gəldi. Şalyapin burada fransız operalarından bir neçə partiya ifa elədi. Bakı səfəri zamanı o, görkəmli xanəndə Cabbar Qaryağdı ilə tanış oldu.

Bir müddət fəaliyyət göstərdikdən sonra truppa dağıldı. Pulsuz qalan Şalyapin özünü güclə Tiflisə çatdıraraq burada təsadüfi işlərlə pul qazanmağa başladı. Bəxti onda gətirdi ki, tanınmış opera müğənnisi Dmitri Usatovun diqqətini cəlb elədi. Gənc Şalyapində qeyri-adi istedadı görən Usatov ona pulsuz dərs deməyə başladı. Hətta bir az da xeyirxahlıq göstərib onun üçün kiçik təqaüd təyin elədi. Bir neçə aydan sonra artıq Şalyapin Tiflisdəki musiqi dərnəklərində təşkil edilən konsertlərdə oxuyurdu. Çox keçmədən Şalyapini Tiflis Opera Teatrına dəvət etdilər.

Özünə pul toplayan müğənni 1894-cü ildə xoşbəxtlik dalınca Moskvaya yollandı. Özünün qabaqcadan güman etdiyi kimi, Böyük Teatra düşmək heç də asan olmadı. Onu Petetburqun “Arkadi” teatrına götürdülər. 1895-ci ildə Marinski Teatrının rəhbərliyi onunla maraqlandı. Fevral ayında gənc vokalistlə illik müqavilə bağlandı - Şalyapin imperator Teatrının səhnəsində göründü.

Yayda isə o, Nijniy Novqorodda məşhur rus milyonçusu və xeyriyyəçisi Savva Mamontovun şəxsi opera teatrında işləmək təklifi aldı. Mamontov həmin vaxtlar əsl rus opera teatrı yaratmaq istəyirdi. O, Şalyapinə İmperator Teatrından ayrılıb yalnız onun səhnəsində oynamağı təklif etdi. istedadını tam üzə çıxarmağa imkan verən bu fürsəti Şalyapin əldən buraxmadı. Gənc opera müğənnisinin taleyi yenidən dəyişdi. Məhz bu səhnədə onun fenomenal opera və dramatik istedadı bütün qüvvəsi ilə üzə çıxdı. “Şalyapin rus incəsənətində Puşkin kimi yeni dövrdür”-deyə Qorki yazırdı. Şalyapin opera sənətinin iki vacib başlanğıcını - musiqi ilə dramatizmi orqanik tərzdə birləşdirmə və unikal ifa nümayiş etdirirdi. Şalyapinin çoxdan arzuladığı Moskva debütü 1896-cı ildə baş tutdu. Onun Qlinkanın operasında Susanin partiyası ilə debütünü mətbuat diqqətdən qaçırmadı. İki aydan sonra onun adı bütün Moskva teatrlarının ağzından düşmürdü. İmperator Teatrı onu əldən buraxdığına heyfslənir, Böyük Teatr isə müğənni ilə bağladığı üç illik müqaviləyə görə fəxr edirdi. Teatr birinci il ona 9000, ikinci il 10000, üçüncü il isə 11000 rubl verdi.

1900-cü ildə Milanın La Skala Teatrı onu “Faust”da Mefistofel partiyasını ifa etmək üçün dəvət elədi. Teatrın rəhbərliyi səhnədə 10 dəfə çıxışı üçün müğənniyə 15 min frank pul təklif etmişdi. Onun Milan səhnəsindəki çıxışı heyrətamiz dərəcədə yaddaqalan oldu. Səhəri gün Şalyapin yuxudan dünya şöhrətli sənətkar kimi ayıldı. Şalyapinin sənəti milli sərhədləri aşaraq dünya operasının inkişafına təkan verirdi. Bu uğurundan sonra müğənni ona kommersiya cəhətdən böyük qazanc gətirən xarici səfərlərə üstünlük verməyə başladı. Mətbuat artistin qonorarlarını hesablamaqla onun zənginliyi haqqında dolaşan mifə kömək edirdi. Hətta Bunin müğənni haqqında yazdığı essesində yazırdı: “Şalyapin pulu sevirdi. Demək olar ki, heç vaxt xeyriyyə konsertlərində çıxış etməmişdi. O, “pulsuz yalnız quşlar oxuyur” sözlərini təkrar etməyi xoşlayırdı”. Ancaq müğənninin Kiyevdə, Xarkovda və Petroqradda böyük fəhlə auditoriyaları qarşısında çıxışlarını təsdiq edən afişalar bu mifi dağıdırdı. Adı ətrafında gəzən şayiələr müğənnini bir neçə dəfə əlinə qələm götürüb sensasiyaları faktla sübut etməyə məcbur etsə də, xeyri olmamışdı.

1918-ci ildə Şalyapinə Xalq artisti adı verildi. Şalyapin Oktyabr inqilabından sonra yeni rejimdə normal yaşayıb işləyə bilmədiyindən Parisdən qastrol səfərindən qayıtmadı. 1928-ci ildə Sovet hökuməti onu Xalq artisti adından məhrum elədi və SSRİ-yə gəlişinə qadağa qoyuldu (1991-ci ilin 10 iyununda RSFSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə həmin qərar ləğv edilərək müğənninin fəxri adı yenidən bərpa edildi).

Şalyapinin Parisdə geniş mənzili vardı. Vaxtının çoxunu dünya turnesinə həsr etdiyindən burada çox az yaşayırdı. Onu dünyanın hər yerində tanıyırdılar. Qiymətlərin baha olmasına baxmayaraq, bütün konsertlərində zal dolu olurdu.

1936-cı ildə müğənninin səhhəti korlandı. Gərgin məşqlər, qastrollar izsiz ötüşmədi. Onda qan xərçəngi əlamətləri aşkarlandı və aprel ayında bu xəstəlikdən dünyasını dəyişdi. Müğənninin son arzusuna əməl edərək onu vətənində dəfn etdilər.

Təranə

Kaspi.- 2010.- 8 oktyabr.- S. 15.