“Hələ də keçmişin qalıqlarından yaxamızı tam qurtara bilməmişik”

İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru İsa Alıyev hesab edir ki, əgər Azərbaycan hazır iqtisadi modellərdən birini götürsək çaş-baş qalarıq

Müsahibimiz Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru İsa Alıyevdir

- İsa müəllim, Azərbaycanın özünəməxsus sosial-iqtisadi modeli varmı?

- Müstəqil Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf modelinin strateji məqamları ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub. Ümummilli liderimiz ölkənin hansı yolla, necə getməli olduğunu müəyyənləşdirmişdi. İslahatların necə aparılacağı, sosial-iqtisadi inkişafın perspektivi, inkişaf etmiş dünya ölkələrinə inteqrasiya, milli çalarlarımızı necə qorumaq bu modelin əsas prinsipləri idi. Model o deməkdir ki, əvvəlcədən bir şeyi təsəvvürünə gətirirsən. Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelini təsəvvürdə canlandırmaq üçün də inkişaf istiqamətləri müəyyənləşdirilməlidir. Bunun ümumi ana xətti heç şübhəsiz ki, bazar iqtisadiyyatı yoludur. Prezident İlham Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin 90 illiyi ilə bağlı tədbirdəki çıxışında da qeyd etdi ki, artıq Azərbaycanda keçid dövrü başa çatıb. Ölkəmiz tamamilə bazar iqtisadiyyatına keçib. Amma bazar iqtisadiyyatına keçmək də hələ birmənalı qəbul olunmur. Çünki bazar iqtisadiyyatının tarix qədər yaşı var. Bu çox yaşlı bir sistemdir. İndi sual yaranır ki, biz onun harasına keçdik? Bu sual bizi həmişə düşündürür. Amma o qədər də çaşmağa ehtiyac yoxdur. Biz hazırda bazar iqtisadiyyatının başlanğıc mərhələsindəyik. İqtisadiyyatımızda bazarı qursaq da, şüurumuzda, fəlsəfəmizdə, ideologiyamızda bunu o qədər də canlandıra bilməmişik. Hələ də keçmişin qalıqlarından yaxamızı tam qurtara bilməmişik. Bu məntiqlə götürəndə Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf modelini təsəvvürə gətirmək olar. Bu model prezident İlham Əliyevin dediyi kimi Azərbaycanın yüksək inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil olmasını, vətəndaş cəmiyyətini formalaşdırmağı və azərbaycançılığı qoruyub saxlamağı özündə ehtiva edir. Əgər biz Şərqdəki və ya Qərbdəki hazır modellərdən birini götürsək çaş-baş qalarıq, öz milliliyimizi itirərik. Bizim qazancımız onda ola bilər ki, dünyaya inteqrasiya etməklə yanaşı öz azərbaycançılığımızı, milliliyimizi, adət-ənənələrimizi də saxlayaq. Təbii ki, biz demokratik dəyərlərdən, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsindən bəhrələnməliyik. Gözümüzün qabağında qlobal maliyyə böhranı dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin iqtisadi modellərini darmadağın etdi. Bizsə can atırdıq ki, onların modellərindən bəhrələnək. Deməli, daha dərindən düşünməyə ehtiyac var. Azərbaycanın özünün sosial-iqtisadi inkişaf modelinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Artıq dünyanın bəzi ölkələri bizim bu modelimizdən bəhrələnməyə çalışırlar.

- Bu modelin xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

- Bu model çox sadədir. Onun əsasını dinamizm, sabit və artımlı inkişaf və büdcənin getdikcə sosial yönümlü olması təşkil edir. Azərbaycan sosializmdən kapitalizmə keçir. Dünyanın əksər ölkələri bu prosesi yaşamayıblar. Ona görə də bizim keçdiyimiz yol çox spesifikdir. Fərəhləndirici haldır ki, seçdiyimiz bu model başqalarının Azərbaycana olan diqqətini artırır. Düzdür, bizdə neft amili də var. Amma heç də dünyanın bütün neft ölkələri bizim dövlət kimi dinamik inkişaf etmir. Burda ən incə məqamlardan biri əldə etdiyimiz dinamizmi qoruyub saxlamaqdır. Bunun üçün rəqabətə davamlı məhsullar istehsal etmək, elmin inkişafına nail olmaq, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat qurmaq, vətəndaş cəmiyyəti formalaşdırmaq, cəmiyyəti demokratikləşdirmək lazımdır. Bizim modelimizin obrazlı desək, bərbəzəyi yuxarıda qeyd etdiklərim olmalıdır. Əgər bunlar olmasa, seçdiyimiz model çox quru olar.

- Konstitusiyaya son dəyişikliklərdən sonra Azərbaycanda həm də sosial dövlətin qurulması istiqamətində addımların atıldığı bildirilir.

- Sosialyönümlü dövlət modeli ilk baxışda çox yaxşıdır. Yəni ölkə ona görə inkişaf edir ki, xalqın maddi rifahı yaxşılaşsın. Amma bir az geniş mənada fikirləşsək bu, bir qədər köhnəlmiş modeldir. İqtisadiyyat başdan-ayağa sosialyönümlü olanda cəmiyyətdə bir arxayınçılıq yaranır. Hamı dövlətdən nəsə gözləyir. Məlumdur ki, Azərbaycan çox çətin yollardan keçib. Biz keçid dövrünü yaşamışıq. Bu illər ərzində əsas amalımız əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması olub. Amma mən hesab edirəm ki, bizim gələcək modelimiz innovasiyayönümlü olmalıdır. Bu modelin əsasında elmi tutumlu sahələrin inkişaf etdirilməsi, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat durmalıdır. Təbii ki, sosial öhdəliklər də yaddan çıxmamalıdır.

- Hazırda ölkədə innovasiyalı iqtisadiyyata keçid istiqamətində atılan addımlar qaneedicidirmi?

- Belə götürsək neft sektorunda bu istiqamətdə atılan addımlar qaneedicidir. Bu sahədə yeni texnika və texnologiyalardan istifadə olunur, zaman-zaman yeniləşmələrə əl atılır. Bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatında götürdükdə isə bu göstərici çox aşağıdır və qaneedici deyil. Bunu etiraf etmək lazımdır. Qaneedici o vaxt olacaq ki, elmə, təhsilə sürətlə investisiyalar qoyulacaq, patentlər iqtisadiyyata daha sürətlə tətbiq olunacaq. Bundan başqa, hər bir xidmət və istehsalat sahəsində bu yeniliklər daim ifadə olunmalıdır. Artıq bu proses başlayıb. Amma müqayisə ilə götürsək hələ çox çalışmalıyıq.

- Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelindən söz düşərkən daha çox müzakirə olunan mövzu iqtisadiyyatın neftdən asılılığıdır. Bəziləri bunu mənfi məqam kimi qəbul edir, bəziləri isə normal yanaşır.

- İqtisadiyyatımızın neftdən asılılığından qətiyyən qorxmaq lazım deyil. Neft bizim milli sərvətimizdir. Neftdən əldə etdiyimiz gəlirlər çox çətin məqamlarda bizi vəziyyətdən çıxarıb. Xatalı illərdə özümüzü neft gəlirləri vasitəsilə qorumuşuq. Amma təbii ki, qeyri-neft sektorunun inkişafına da diqqət yetirməliyik. Artıq bu proses başlayıb. Gələcək illərdə də bu sektorun inkişafına böyük miqdarda investisiyalar qoymalıyıq. Elə etməliyik ki, iqtisadiyyatımızın neftdən asılılığını getdikcə azaldaq. Bir dəfə biz Macarıstanda beynəlxalq konfransda iştirak edirdik. Orada iştirak edən tanınmış iqtisadçı alimlərdən biri bizə dedi ki, hazırda Azərbaycanın əsas problemi neft gəlirlərini əldə etmək deyil, onu qorumaqdır. Təbii ki, bu, çox düşündürücü məsələdir. Bircə onu deyim ki, indiyədək bu istiqamətdə həyata keçirilən siyasət doğrudur. Bütün çətinliklərə və gərginliklərə baxmayaraq, neftdən əldə edilən gəlirlərin bir hissəsi qorunur. Diqqət yetirsək, neft gəlirləri daha çox qaçqın və məcburi köçkünlərin mənzil-məişət problemlərinin həllinə, sosial problemlərə, büdcəyə transfertlərə yönəldilir. Dünyanın tanınmış maliyyə qurumları da Azərbaycanın neft gəlirlərindən istifadə siyasətilə bağlı hər hansı ciddi irad bildirmirlər. Amma biz elə etməliyik ki, tədricən neft gəlirlərini başqa sahələrdən gələn gəlirlərlə əvəzləyək.

- Siz innovasiyalı iqtisadiyyatdan danışarkən elmə diqqətin artırılmasının vacibliyini vurğuladınız. Son illər bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılır. Büdcədən elm sahəsinə ayrılan vəsaitlər artırılır. Dövlət tərəfindən Elmin İnkişafı Fondu yaradılıb. Bu addımları necə qiymətləndirirsiniz?

- Məncə Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması çox yaxşı bir addımdır. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, bu fond hələ təzə fəaliyyətə başlayır. Bu baxımdan fondun fəaliyyətinin hansı nəticə verəcəyini bəri başdan deyə bilmərəm. İndilik yalnız onu demək olar ki, bu fonda çox qabiliyyətli və təcrübəli insanlar rəhbərlik edir. Fondun rəhbəri Elçin Babayevi mən şəxsən tanıyıram. O çox qabiliyyətli bir insandır. Hesab edirəm ki, onun düşüncələri, eləcə də Prezidentin İcra Aparatı tərəfindən verilən tövsiyələr bu fondun çox sanballı bir quruma çevrilməsinə gətirib çıxaracaq. Lakin bu, bir kanal ola bilər. Mən qeyd etdiyim məsələlərin həlli üçün əlavə xətlərlə xüsusi layihələr də həyata keçirilə bilər. Dünyanın hər yerində elmin maliyyələşdirilməsində sahibkarların xüsusi rolu olur. Bizdə isə orta sahibkarlıq hələ yaxşı inkişaf etmədiyi üçün bunu hiss etmirik. Sahibkarların elmə dəstəyi çox zəifdir.

- Sahibkarların elmə dəstəyi hansı formada ola bilər?

- İnkişaf etmiş ölkələrdə sahibkarlar hesab edirlər ki, elmsiz heç bir uğura nail ola bilməzlər. Elmsiz bazara, rəqabətədavamlı məhsul çıxarmaq mümkün deyil. Buna görə də onlar elm adamlarının nailiyyətlərindən istifadə etməkdə çox maraqlıdırlar. Bu səbəbdən də lazım olan alimlərin, mütəxəssisləri əl-əl axtarırlar və tapırlar. Beləliklə də dövlət müəyyən mənada yükdən azad olur. Amma bizdə hələlik bu ehtiyac duyulmur. Çünki biz hələ dünya bazarlarına neft məhsullarından başqa çox məhsul ixrac etmirik. Buna görə də sahibkarlarımız ciddi rəqabətlə rastlaşmırlar. Necə deyərlər, buynuzları sınmır ki, bilsinlər ki, bunun qarşısını ancaq elm ala bilər. Bu aksioma yüz faiz sınanıb ki, elmsiz inkişaf yoxdur. Gec-tez bizim sahibkarlarımız da bu yolu seçəcəklər.

- İsa müəllim, sizin institut Elmin İnkişafı Fondunun elan etdiyi müsabiqəyə layihələr təqdim edibmi?

- Bəli, bizim institut fonddan qrant almaq üçün dörd adda layihə təqdim edib. Fikrimiz var ki, gələcəkdə də bu fondla yaxından əməkdaşlıq edək.

- Sizcə indiki iqtisadi inkişaf, dinamik büdcə artımı şəraitində elmə nə qədər vəsait ayrılmalıdır ki, biz də elmimizin nailiyyətlərini görə bilək?

- Bizim institut hazırda Quba-Xaçmaz və Gəncə-Qazax zonası üzrə sosial-iqtisadi inkişafın investisiya xəritəsinin hazırlanması ilə bağlı layihə həyata keçirir. Bu layihə Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin göstərişi və maliyyə dəstəyi ilə reallaşdırılır. Bundan başqa, institutumuz İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin kiçik qrant layihələrində iştirak edir. Bu yolla da bir neçə layihə udmuşuq. Bir neçə nazirliklə əməkdaşlıq haqqında razılaşma əldə etmişik. Məqsədimiz gələcəkdə institutun fəaliyyətini iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri ilə, nazirliklərlə əlaqələndirməkdir. Biz bu yolla iqtisadi inkişafımıza dayaq olmaq istəyirik. O ki, qaldı sualınıza, dünya təcrübəsində sübut olunub ki, elmə qoyulan vəsait böyük miqdarda gəlir gətirir. Amma hələlik ki, bizdə elmin maliyyələşdirilməsi, idarə olunması, elmi kəşflərdən istifadə məsələləri hələ lazımi qaydada tətbiq olunmur. Amma zaman-zaman bütün bunlar aradan qalxacaq. Dövlətimiz düz yoldadır, müəyyənləşdirilən strategiya doğrudur.

İlham Quliyev

Kaspi.- 2010.- 21 oktyabr.- S. 9.