Qapısı qıfıllı qala

XIV-XVI əsrlərə aid olan Ramana qalasının hər daşı tarixdir. Qaladan məşhur “Koroğlu”, “Nəsimi” və “Babək” filmlərinin çəkilişində istifadə olunub. Dahi Bülbül Koroğlunun ariyasını da elə burada ifa edib

Hər bir qarışı, daşı canlı tarix olan Azərbaycan özünün tarixi ilə daim fəxr edə bilən dövlətlər sırasındadır. Həqiqətən də ən qədim insan məskənlərindən tutmuş bütün tarixi dövrləri əhatə edən abidələrlə zəngindir Azərbaycan torpağı. Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsinə hörmətlə yanaşmalı, ona qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumalıdır. Sözün doğrusu tarix elmi və tarixi yerlərdə olmaq lap uşaqlıqdan marağımda olub.

Yəqin ki, hər biriniz Bakının Ramana kəndində yerləşən əzəmətli qala ilə tanışsınız. Düzünü desəm, qalanın yaxından keçsəm də, onun içinə girmək mənə nəsib olmamışdı. Beləliklə, əksər ramanılıların bir növ brendinə çevrilmiş bu qala ilə yaxından tanış olmaq üçün istirahət günümü burada keçirmək qərarına gəldim. Dörd tərəfdən üzərində bürclər olan və qala divarları ilə əhatəyə alınan bu müdafiə tikilisi ilə bağlı müxtəlif rəqəmlər göstərilir. Tarixçi olduğum üçün bilirəm ki, mənbələrdə qalanın XIV-XVI əsrlərdə tikildiyi göstərilir. İllər uzunu keçsə də, qala öz əzəmətli görüşünü indi də qoruyub saxlayıb. Mərdəkan qalasının oxşarı olan Ramana qalasına yaxınlaşan kimi əvvəlki hədsiz marağımdan və sevincimdən əsər-əlamət qalmadı. İstirahət günü olsa da, o boyda qalanın qapısına böyük bir qıfıl vurulmuşdu. Yəni təsadüfən azıb buralara gəlib çıxan şəxs buranın hansı qala olduğunu belə bilməyəcək. Qalanın üzərində bir yerdə olsun belə izahedici məlumat asılmamışdı. Qıraqdan-bucaqdan baxıb bir-iki şəkil çəkib kor-peşman geri dönmək istəyirdim ki, yaxınlıqdakı evlərdən bir qız çıxdı. «Qalaya baxmaq istəyirsiniz» -deyə sualla məndən soruşdu. Böyük sevinclə «hə» deyəndə mənə «dayanın açarı gətirim» deyərək evə qaçdı. Açarı alaraq sürətli addımlarla qalanın içinə daxil oldum və gördüklərimdən şoka düşdüm. İçərini ot basmış vəziyyətdə gördüm, dağılıb gedən divarlarda isə sevən gənclərin bir-birinə ünvanladıqları mesajların şahidi oldum. Eyni mənzərəyə çöl divarlarında da rast gəlmişdim. Ağ daşdan tikilən qalanın hündürlüyü 15 metrə çatır və güman edilir ki, qala müdafiə məqsədilə tikilib və Şirvanşahlar dövründə qəsr kimi istifadə olunub.

“Koroğlu”, “Nəsimi” və “Babək” filmlərinin çəkildiyi yer

Əvvəldən məlumatım var idi ki, qaladan məşhur “Koroğlu”, “Nəsimi” və “Babək” filmlərinin çəkilişində istifadə olunub. Sonuncu dəfə də bu filmlərdən birinin, “Koroğlu”nun çəkilişi zamanı, 1956-cı ildə bərpa olunub. O zaman qala dağınıq vəziyyətdə olub. Tarixçilər Ramana qalasından Qız qalasına vaxtilə yeraltı yolun olduğunu qeyd ediblər. Qala divarlarına qalxmaq üçün divarın sol tərəfində iki pilləkən var. Onlardan biri ilə, burma daş pilləkən vasitəsilə divarın içərisindən yuxarıya, təxminən yarım metr çölə tərəf tikilən dəhlizə qalxmaq mümkündür. Digər daş pilləkən isə qalanın həyətindən yuxarıya tərəf qalxır. Bu pilləkənlər vasitəsilə qala divarlarına qalxıb kəndi seyr etmək olur. Ramana sakinləri də təsdiq edirlər ki, kənddəki məşhur qaladan Qız qalasına aparan yeraltı yol olub.

Qala divarlarından bayırda, sağ tərədə qayaya bənzər iri daş parçası ilk baxışdan diqqəti cəlb etməsə də, özü-özlüyündə mahiyyət etibarilə xoş bir hadisəni yaşadır: Dahi Bülbül Koroğlunun ariyasını məhz bu daşın yanında ifa edib. Kənd sakinləri də kəndi ziyarət edib, tarixi abidələrini seyr edən hər kəsə bu iri daş parçasını məhz bu cür təqdim edirlər. İlan yuvaları ilə əhatələnmiş Ramana qalasının qorunması isə kənd sakinlərinə tapşırılıb.

Vaxtilə bu qala ilə Qız qalası arasında yeraltı əlaqə mövcud olub. Sonralar burada Şapligin adlı bir alim qalanı tədqiq edərkən bu faktı təsdiqləmişdi. Həmçinin qala divarlarının içində bir hündür qala da var. Bu tikili isə 4 mərtəbəli olub. Burada da bir giriş var. Dairəvi tikilinin sol tərəfindən qalanın ikinci mərtəbəsinə dairəvi üslubda tikilmiş pilləkənlər qalxır. İkinci mərtəbədə kənarlara nəzarət üçün 4 dəlik mövcuddur. Digər 3-cü və 4-cü mərtəbələrə isə pilləkənlər olsa da, bu iki mərtəbə bərbad durumdadır. Qalada həmçinin bir zamanlar ərzaq saxlamaq üçün quyu da mövcud olub. Qalanın girişi üçün yalnız bir qapı var. Qalanın yanında qədim bir məscid də var. Bu məscidin üzərindəki yazıdan məlum olur ki, XVII əsrdə tikilib. Günbəzi olmayan məscidin arxa tərəfə bir, sağ tərəfə isə iki pəncərəsi açılır. Məscidin qapısının sağ və sol tərəflərində Azərbaycan və rus dillərində dövlət tərəfindən tarixi abidə kimi qorunması yazılıb. Bu gün də buradan kənd sakinlərindən istifadə edənlər var.

Qalanın acınacaqlı tarixi var. Ötən əsrin 30-cu illərində qalanın bir hissəsi, eləcə də qalanın yaxınlığındakı həyətlər, o cümlədən Ramana kəndinin tanınmış tikililərindən olan Bakıxanovların və Hacınskilərin evləri dövlət tərəfindən sökülərək daşları başqa tikintilərdə istifadə edilib. Söküntü işləri zamanı qalanın həyətinə giriş hissəsindəki portalının üzərində olan daş kitabə dağıdılıb.

1950-ci illərdə Qabil adlı kənd sakini öz hesabına qalanı bərpa etməyə başlayıb. Sonra isə qala dövlət tərəfindən bərpa edilib. Bərpa işlərinin layihəsini L. Mamikanov və İ. Revazov tərtib ediblər. Ramana qalası turistləri cəlb etmək üçün əlverişli olsa da, hələlik bu yöndə yetərincə təmir-bərpa işi görülməyib.

Onu da öyrəndim ki, bir vaxtlar «Nəsimi», «Babək» və «Koroğlu» filmlərinin çəkildiyi ərazilərdə bu yaxınlarda müğənni Elton klip çəkdirib.

Nərgiz xalanın ümidinə qalan Ramana qalası

Beləliklə, açarı təhvil verib geri dönmək istədim. Dedim, yəqin həmin qızın ailə üzvlərindən kimsə burada işləyir. Bu zaman o məndən «siz kimsiniz» deyə sualla çıxış etdi. Jurnalist olduğumu dedikdə «qoy anamı çağırım» deyərək evə qaçdı. Evdən çölə çıxan Nailə xanım isə əvvəlcə danışmaq istəmədi. Mətbuat nümayəndəsi olduğumu bildikdə, başladı nə başladı. Məlum oldu ki, onun anası bir vaxtlar buranın işçisi olub və bunun müqabilində dövlətdən əmək haqqı alıb. «Anam bir neçə il bundan əvvəl vəfat edib. O vaxtdan abidəyə baxan olmayıb və bir nəfər də olsun bura ayaq basmayıb» -deyə Nərgiz xanım gileyləndi. Xanım dedi ki, 20 il bundan öncə bir qrup bura gələrək qazıntı aparmaq istədi. «Onlar buradan Qız qalasına gizli yol olduğunu bildirərək, onu aşkar etmək istədilər. Anam etiraz etsə də, onlar işə başladılar. Bir müddət qazıntı işləri apardıqdan sonra çıxıb getdilər və özlərindən sonra da çox böyük natəmizlik qoydular. Yoldaşımla birgə onların zibillərini təmizlədik» -deyə Nərgiz xanım bildirdi. Onun sözlərinə görə, illər boyu bura dövlət orqanlarından bir nəfər də olsun ayaq basmayıb. Nərgiz xanımın ən çox ehtiyat etdiyi qalanın mühafizəçisiz qalmasıdır. «Qorxduğum odur ki, qalanın haranısa sökərlər, dağıdarlar» deyən Nərgiz xanım Rəhimova daha maraqlı bir fakta da toxundu. Bəlli oldu ki, bu xanım neçə illərdir ki, qalanın ətrafında zibilləri təmizləməklə məşğuldur. Özü də heç bir təmənnasız. Bunun səbəbini soruşduqda, «neçə il anam burada işləyib. Axı buradan çörək qazanmışıq»- deməklə kifayətləndi. Onu da öyrəndim ki, bir müddət əvvəl bir nəfər bura gəlib Nərgiz xanıma deyib ki, indi buranı ona veriblər. Beləliklə, Nərgiz Rəhimovanın sözlərindən belə bəlli oldu ki, 60 illik tarixi abidə başlı-başına qalıb.

Orta əsr Azərbaycan tarixinin ən möhtəşəm qalalarından hesab edilən Ramana qalasına olan kiçik ekskursumu bitirib geri dönürəm. Bir tərəfdən belə bir tarixi obyektin baxımsızlıq ucbatından bərbad olduğunu məndə pis təəssürat yaratsa ad, digər tərədən Nərgiz xanım kimi insanların hərəkəti məndə qürur hissi oyatdı. Heç bir təmənnasız qala ətrafında təmizlik işləri apararaq, onu dağılıb-uçulmağa qoymyan bu xanımın hərəkətləri həqiqətən də təqdərəlayiq haldır.

Geri dönərkən sakinlərdən biri mənə Ramanada qədim abidələr sırasında qəbiristanlığın da xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirdi. Onun sözlərinə görə, bu qəbiristanlığın tarixi çox qədimdir. Qəbiristanlıq qaladan aşağı hissədə yerləşir və burada Bakıxanovların və Seyidlilərin sərdabələri var. Qazıntılar zamanı tapılmış qəbirlərin uzunluğu 2 metrə qədər olub. Yaşlı adamların dediyinə görə, 1918-ci ildə ermənilər buraya da gəlib çıxıblar. Onlar burada Adıgözəlovlar ailəsindən düz 12 nəfəri öldürüblər. Kənd sakinlərinin dediyinə görə, burada əvvəlcə balaca göy daşdan ibarət bir qəbir də olub. Sonralar Sevinc Bağırova adlı bir şəxs tərəfindən üstü təzədən götürülüb. Orada olduğum zaman qədim qəbir daşlarının hələ də qaldığının şahidi oldum. Onların üzərində ərəb əlifbası ilə yazılar vardı. Qədim sənduqələrdən 5-i hazırda Şirvanşahlar sarayında saxlanılır. Ümumilikdə gəzib gördüklərimizdən belə nəticəyə gəldim ki, Ramana öz tarixi ilə bizim üçün önəmli sayılan qədim yaşayış məskənlərimizdəndir. Bu qədimliyi qoruyub-saxlamaq kimi çətin vəzifə isə bizim üzərimizə düşür. Amma etiraf edək ki, biz hələ də öz tariximizi lazımınca araşdırıb tədqiq etməmişik.

Bərbad yollu Ramana

Sonda kiçik bir haşiyə çıxmaq istərdim. Əgər kimsə bu yazıdan sonra avtomobilə buralara gəlmək istərsə, ona bunu məsləhət görməzdim. Yarıya qədər suya batmaq istəmirsinizsə iritonnajlı maşından istifadə edin. Ramanın içindən keçib getmək sözün əsl mənasında bir qəhrəməmanlıq imiş. Məni bura gətirən maşının sürücüsü bura gəldiyi üçün özünü bir neçə dəfə söydü də. Ramananın həm köhnə, həm də yeni məhəllələrində yollar dözülməz dərəcədə bərbaddır. 5 metr salamat asfalt tapmaq belə mümkün deyil. Yolda söhbət etdiyim kənd sakinləri bildirdilər ki, buranın payızı-qışı dözülməzdir.

Azər Nuriyev

Yazı KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb

Kaspi.- 2010.- 26 oktyabr.- S. 8.